حالقىمىزدىڭ سالت-ساناسىنداعى قاسيەتتى ۇعىمداردىڭ ءبىرى – ۇلكەن ءۇي نەمەسە قارا شاڭىراق. بۇگىنگى ۇرپاق ۇلكەن ءۇي نەمەسە قارا شاڭىراقتى قاستەرلەۋ تۇگىلى, وسى ءسوز تىركەسىنىڭ ماعىناسىن تۇسىنۋدەن قالىپ بارا جاتقانى بايقالادى.
قارا شاڭىراق, ۇلكەن ءۇي دەگەنىمىز نە؟ بۇل – مۇراگەرلىك جولمەن ۇرپاقتان-ۇرپاققا كوشكەن ءبىر اۋلەتتىڭ ارعى اتالارىنىڭ ءتۇتىن تۇتەتكەن ءۇيى. قازاق ءداستۇرى بويىنشا ءبىر اكەدەن تۋعان اعايىندىلار ەرجەتىپ, باستارىن قۇراعان سوڭ, ءوز الدارىنا وتاۋ تىگىپ, بولەك ءۇي بولادى دا, ءبىرى عانا سول شاڭىراقتا اكە-شەشەسىنىڭ قولىندا قالادى. اكە ولگەندە وزگە ۇلدارىنا وتاۋ كوتەرگەندە ءبولىپ بەرگەن ەنشىلەرىنەن وزگە سول ءۇيدىڭ بار داۋلەتى شاڭىراق باسقان ۇلدىڭ يەلىگىنە كوشەدى. ادەتتە, اكە شاڭىراعىندا كەنجە ۇلى قالاتىن بولعان. اكە شاڭىراعىن «ۇلكەن ءۇي» دەپ اتاپ, وتاۋ يەلەرى قۇرمەت تۇتقان. ال بۇل شاڭىراق وسىلاي بىرنەشە ۇرپاققا اۋىسسا, اتا-بابادان جالعاسقان «قارا شاڭىراق» دەپ اتالادى. بىرگە تۋىسقاندار ءوز اكەلەرىنىڭ شاڭىراعىن «قارا شاڭىراق» دەپ ەمەس, «ۇلكەن ءۇي» دەپ اتاعان. دەمەك, قارا شاڭىراق ۇعىمى – ۇلكەن ۇيدەن دە جوعارى, قاستەرلى ۇعىم. كونە ءداستۇر بويىنشا قازاق كەمىندە جەتى اتاسىنان بەرگى قارا شاڭىراقتى جاقسى بىلگەن. ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدە «پالەنشە اتانىڭ قارا شاڭىراعى تۇلەنشەنىڭ قولىندا, اۋىلعا كەلگەندە اۋەلى سول ۇيگە ءتۇسۋ كەرەك» دەپ جاتاتىن. ولاي ىستەمەسەڭ وكپە-رەنىش ايتىلاتىن. ءداستۇر-سالتتى بىلمەگەنىڭ ءۇشىن ۇياتقا قالاتىنسىڭ.
ويتسە, قارا شاڭىراق – ءبىر اۋلەتتىڭ تاراعان ءتۇپ تامىرى. ونى سىيلاۋ – ۇلتىن سىيلاۋدىڭ العاشقى باسپالداعى. كەشەگە دەيىن قارا شاڭىراقتا وتىرعان ازامات اتادان جالعاسقان باق-بەرەكەنىڭ ۇيىتقىسى رەتىندە سول اۋلەتتىڭ قادىرلى ازاماتى سانالاتىن. بارلىعى قۇرمەتپەن قارايتىن. جيىن-تويدا, سىي-داستارقان باسىندا سول قارا شاڭىراق يەسى جاسى كىشى بولسا دا توردەن ورىن الاتىن. اينالاسىنداعى اقساقال, كوكساقالداردىڭ ءوزى «قاراعىم, سەن قاسيەتتى قارا شاڭىراقتىڭ يەسىسىڭ, جاسىڭ كىشى بولسا دا جولىڭ ۇلكەن, اسقا باتانى سەن جاسا!» دەپ كىشىلىك تانىتىپ جاتاتىن.
قارا شاڭىراقتى قاستەرلەۋدىڭ تاعى ءبىر ۇلگىسى قىستا سوعىم سويعاننان كەيىن وتاۋ ۇيلەر ۇلكەن ءۇي نەمەسە قارا شاڭىراققا سىباعا اپاراتىن (ەڭ قادىرلى مۇشە ءبىر جامباستى قوسپالارىمەن اسىلىپ, تاباققا سالىپ اپارادى).
بارلىق كەلىن ۇلكەن ءۇيدىڭ بوساعاسىن اتتاعاندا وڭ تىزەسىن بۇگىپ, سالەم ەتەتىن. ال جاڭا تۇسكەن كەلىن قارا شاڭىراقتىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ, سالەم ەتكەن سوڭ وتقا ماي سالاتىن. شاڭىراق يەسىنەن باسقا كەلىن ەشۋاقىتتا تورگە شىقپايتىن. مىنە, وسىنىڭ ءبارى – قارا شاڭىراققا دەگەن سىي-قۇرمەت, كىشىلىك, ينابات.
بۇرىن ۇلدار مەن كەلىندەر قارا شاڭىراقتى باسۋعا تالاساتىن بولسا, قازىرگى كەلىندەر, شاماسى كەلسە, بولەك شىعۋعا تىرىسادى. وعان باستى سەبەپ – اتا-انانى كۇتۋدەن اۋلاق بولۋ.
ارينە, مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەردىڭ كوبى بۇگىنگى قوعامدىق ءومىر سالتىنان تۋىنداعان كەرەعارلىقتار ەكەنى شىندىق. بۇرىنعىداي ءبىر اۋلەتتەن تاراعان ۇرپاق ءبىر ورتادا وتىرۋ كوپ جاعدايدا مۇمكىن ەمەس. ءبىرى ويدا, ءبىرى قىردا, باسقا قالالاردا, ءتىپتى الىس شەت ەلدە. تۇرمىس تاۋقىمەتىمەن قالا جاعالاپ كەتكەن قارا شاڭىراق يەسى كەنجە ۇلدىڭ سوڭىنان كوپ اتا-انانىڭ ەرە المايتىنى دا شىندىق.
دەگەنمەن سالت-داستۇردەگى سىيلاستىق ىنتىماق-بەرەكەگە ۇيىتاتىن اسىل قاسيەتتەردى جوعالتۋىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى بۇگىن اتا, اجە بولىپ وتىرعان قارتتارىمىزدىڭ (قارت دەۋدىڭ ءوزى ارتىق, ورتا جاستان ىلگەرىلەردىڭ) پارىقسىزدىعى, قاتتىراق ايتساق ماڭگۇرتتىگى بولسا كەرەك. بولماعاندا بالالارىن شاڭىراققا كەلىپ-كەتىپ تۇرۋعا, ۇلكەن ۇيگە سىباعا بەرۋگە, (بۇرىنعىداي كادەلى جىلىكپەن بولماسا دا, زامانعا لايىق تارتۋ-تارالعىمەن دەگەندەي) كەلىندەردى ۇلكەن ۇيگە كەلگەندە سالەم ەتۋگە داعدىلاندىرۋعا نەگە بولماسىن دەگەن وي كەلەدى. ءبىز بولساق ءبارىن زامانعا جابا سالامىز دا, تۇكتى پارىق قىلماي جۇرە بەرەمىز.
ءوزىمىز سياقتى كيىز تۋىرلىقتى موڭعول ۇلتى بۇگىنگى وركەنيەت داۋىرىندە دە ءداستۇر-سالتىن دا بارىنشا ساقتاپ كەلە جاتقانى سول ورتادا وسكەن مەنى ەرەكشە تاڭداندىرادى. تەك وسى تاقىرىپقا بايلانىستى ءبىر عانا مىسال كەلتىرە كەتەيىن. ولاردا ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسقان قارا شاڭىراق دەگەن ءداستۇر جوق. بىراق اكە-شەشەسى وتىرعان ۇلكەن ءۇيدى ەرەكشە سىيلايدى. جىل باسى شاعان مەرەكەسىندە قانشا الىستا جۇرسە دە اكە شاڭىراعىنا كەلىپ, اتا-اناسىنا سالەم بەرۋدى, تارتۋ-تارالعى ۇسىنۋدى وزدەرىنە بۇلجىماس مىندەت سانايدى. ارينە, بۇگىنگى جاعدايدا قىزمەت بابىمەن الىس قالادا, باسقا ولكەلەردە تۇراتىندار ءارى دەگەندە ءبىر ايدىڭ ىشىندە اتا-اناسىنىڭ شاڭىراعىنا بارىپ سالەم بەرەدى. اتا-اناسى دا شاعان مەرەكەسىندە ازىرلەنگەن اس-سۋدان كەلە الماي قالعان بالالارىنا ءدام ساقتاپ وتىرادى. مىنە, اكە-شەشەنى, ۇلكەن ءۇيدى سىيلاۋ وسىنداي بولسا عوي, شىركىن!
قازاقتىڭ قارا شاڭىراق, ۇلكەن ءۇيدى سىيلاۋ ءداستۇرى بۇدان دا كەرەمەت بولعانىن جوعارىدا ايتتىق. وكىنىشتىسى, بۇگىنگى تاڭدا جالعاسىن تاپپاي, ۋاقىت وزعان سايىن كومەسكىلەنىپ, ۇمىتىلىپ بارا جاتقانى. قورىتا ايتقاندا, ءتۇپ تامىرىمىزدان اجىراماساق يگى ەدى.
ءتۇپ تامىرىمىزدى بىلمەي تۇرىپ قازاق بولامىز, ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى كەلەر ۇرپاققا جالعاستىرامىز دەۋدىڭ ءوزى ابەستىك. حالقىمىزدىڭ «جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر» دەگەن ماقالى وسىنى مەڭزەسە كەرەك. قازىرگى كەزدە قوعامدىق تۇرعىدا ىنتىماق-بىرلىكتى بەكەمدەۋگە بايلانىستى وتباسى دەگەنىمىز – كىشكەنتاي مەملەكەت, «وتان – وت باسىنان باستالادى» دەگەندى كوپ ايتامىز. بۇل دا حالقىڭدى, ۇلتىڭدى ءسۇيۋ وتباسىڭداعى سىيلاستىقتان باستالادى, شىققان ورتاڭدى قۇرمەتتە دەگەنگە سايادى. ودان ءارى العاشقى بۋىن اكە, سوسىن اتا-بابانى سىيلاۋ قازاق دەگەن ۇلتىڭدى سىيلاۋعا جەتكىزەرى حاق. وسى تۇرعىدا, الدەكىمدەردىڭ ايتىپ جۇرگەنىندەي, اتا-بابا شەجىرەسىن جازۋ, ۇرپاققا ۇقتىرۋ ءبىرتۇتاس قازاق دەگەن ۇلتتى رۋعا ءبولىپ, بەرەكەمىزدى قاشىراتىن قاجەتسىز ءداستۇر ەمەس استە. قايدان, كىمنەن شىققانىڭدى بىلمەي تۇرىپ, قازاق دەگەن ۇعىمدى تۋ ەتىپ ۇستا دەۋ ءالىپبيدى بىلمەي-اق ءسوز, سويلەمدى وقي بەر دەۋمەن بىردەي سەكىلدى…
بوداۋحان توقانۇلى,
جۋرناليست
