وسى ماقالانى جازاردا قالامگەردىڭ ارقايسىسى زەرتتەۋ جۇمىسى بولارلىق پۋبليتسيستيكاسىنىڭ سيپاتىن ءبىر مىسقال كەمىتپەي, قادىر-قۇنىن جەتكىزىپ ايتا السام جارار ەدى دەگەن سەنىمسىزدىك بولدى. قازاق ايتاتىن «قىزدىرمانىڭ قىزىل ءسوزى» قانشا جارقىراۋىق بولسا دا, ءنارى مەن سالماعى بولمايتىنىن ەسكەرگەننەن دە مەيىرحان اقداۋلەت تۋرالى ويىڭدى ۇلپىلدەك سوزدەرمەن اسپەتتەمەي-اق, اسپانداتىپ الا جونەلەتىن جەل سوزدەرسىز جەتكىزگىڭ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە ءوزى دە وي مەن ءتىلدىڭ بوس ەرمەگى ءۇشىن ەمەس, ادەبيەتتىڭ, ەلدىڭ كەلەشەگى ءۇشىن تولعاپ ايتا الاتىن ادامنان اسىرىپ بىردەڭە دەۋ قيىن. البەتتە, ۇلكەن قالامگەرگە ىزەت ءبىلدىرىلۋ كەرەك. ىزەتتىڭ ۇلكەنى – مەرەيتويلىق ماقالا جازۋ ەمەس, مەيىرحان اعانىڭ ايتىپ, جازىپ جۇرگەندەرىن وقۋ, ايتقان اڭگىمەسىن تىڭداۋ. ءدال بۇگىنگىدەي كەزەڭدە بىزگە «ايناعا قارا» دەۋگە دەڭگەيى مەن دارەجەسى تولىق جەتەتىن تۇلعانىڭ سوزىنە قوناق بەرسەك, «بىلگەنگە – يشارانى» زەردەگە جازىپ, دىلگە سىڭىرسەك, ودان ۇتىلماس ەدىك.
ونىڭ ەسىمى قازاق پوەزياسىنداعى ينتەللەكتۋالدىق باعىتتى تاڭداعان اقىن رەتىندە بەلگىلى. ودان بولەك, باتىس فيلوسوفتارىنىڭ ەڭبەكتەرىن اۋدارىپ ۇسىندى. «يسلام ونەرىنىڭ رۋحاني ماعىناسىن ءتۇسىنۋدىڭ جالعىز جولى – سوپىلىق ءىلىمدى ءتۇسىنۋ» دەگەن وي ايتقان تيتۋس بۋركحاردتتىڭ «شىعىس پەن باتىستىڭ كيەلى ونەرى» ەڭبەگىن اۋداردى. ف.شيۋوننىڭ «يسلامدى ۇعىنۋ» دەگەن ەڭبەگىن اۋداردى (جالپىادامزاتتىق اقىل-ويدىڭ تابيعاتىنا, ماڭگىلىك پەن ۋاقىت پروبلەمالارىنا, ءداستۇرلى جانە قازىرگى قوعامداعى قاسيەتتى ونەردىڭ رولىنە قاتىستى ماسەلەلەردى قاراستىرعان مەتافيزيك, تەولوگ, فيلوسوف). سونداي-اق مەيىرحان اقداۋلەت اۋدارعان فيلوسوف ەريح فروممنىڭ «پسيحواناليز جانە دزەن-بۋدديزم» ەڭبەگى – ەۋروپا مەن ازيا مەنتاليتەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن تولىعىمەن كورسەتەتىن, شىعىس پەن باتىستىڭ ەڭ قىزىقتى فيلوسوفيالىق جۇيەلەرىن سالىستىرۋعا ارنالعان, ومىرلىك باستامانىڭ ىسكە اسىرىلۋى رەتىندە ادامنىڭ ءمانىن اشۋعا ارنالعان ەڭبەك. م.ءادجيدىڭ «قىپشاق دالاسىنىڭ جۋسانىن» دا اۋداردى.
بۇگىنگى الەمدىك الەۋمەتتىك پروتسەستىڭ دامۋىندا «مادەني سايكەستىلىكتىڭ پروبلەمالارى مەن شيەلەنىستەرى», «مادەني سايكەستىلىككە تونگەن قاۋىپتەر», «مادەني سايكەستىلىكتىڭ ترانسفورماتسياسى», «مادەني سايكەستىلىكتىڭ مارگيناليزاتسياسى», «مادەني سايكەستىلىك داعدارىسى» دەگەن ماسەلەلەر بار. جاھاندىق سايكەستەندىرۋ – بۇل وزگەرىپ جاتقان الەۋمەتتىك جاعدايلاردا ۇلتتىڭ ءوزىن جوعالتىپ الماۋى, ءوزىن باسقالاردان ەرەكشەلەنەتىن ۇلت رەتىندە تانۋىنىڭ ناتيجەسى. ۇلت تولىققاندى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ جەكە باسىن انىقتاپ الۋى, ياعني: «ءسىز كىمسىز؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋى جانە ءوزىن جوعالتپاۋى كەرەك, ول ءۇشىن بولاشاق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك ماڭىزدى. سوڭعى كەزدەرى مەيىرحان اعانىڭ قازاقى بولمىس, ۇلتتىڭ رۋحاني مىنەز-قۇلقى, ياعني ءدىل, سوڭعى كەزدەرى قاۋىپ ويلاتا باستاعان رۋحاني داعدارىس تۋرالى ءجيى ايتاتىنى, «ءبىزدىڭ ءاربىر قازاعىمىز جۇرتتىڭ ون ادامىنداي بولۋى كەرەك» دەۋى سودان. ءويتكەنى ۇلتتىڭ مادەني داعدارىسى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە قاتەر توندىرەدى. «داعدارىس – قازاق ۇلتى بارلىق جاعىنان مويىن وزدىرىپ ءوز بولمىسىن ساقتاپ قانا قويماي, وسى ايلاپات ەلدىڭ شىن مانىندەگى قوجاسى بولا الا ما؟» دەپ سۇراعاندا, وسىعان شىنايى, وڭ جاۋاپتىڭ ءازىر تابىلماي وتىرعاندىعىندا, ۇلتتىڭ ءۇمىتىن سەمىرتەتىن وزگەرىستەردىڭ ازدىعى, السىزدىگىندە, سونىڭ كۇشەيەرىنە كەپىلدىڭ جوقتىعىندا» دەيدى مەيىرحان اعا.
ۇزىك ويلار
* الدىمەن ادالدىق كەرەك, سوسىن ەلىكتەگەندى دە جەك كورەم. سەن اۋەزوۆ بولام دەپ سوعان ۇقساس كوپ نارسە جازاسىڭ, اۋەزوۆ ءبىراز ادامعا جەتەدى, بىراق سەن اۋەزوۆ بولا المايسىڭ عوي. بىزدە تاعى ءبىر جامان ادەت بار, قازاق بايگەگە ات قوسىپ ۇيرەنگەن, ماستەگى كەلسە دە قۋانادى, ماستەگىم كەلسە ەكەن دەپ وتىرادى, سونى تاستاۋ كەرەك. سونىڭ ءبارى بىلمەگەننەن. الەمنىڭ ادەبيەتىن بىلمەگەننەن. ءوزى نادانداۋ, ادەبيەتتەن حابارسىزداۋ, شەكتەۋلى, كۇنكورىستىڭ حالقى بولسا ونى الداۋ وڭاي, ويتكەنى «كورمەگەنگە – كوسەۋ تاڭ».
* تاۋەلسىزدىك العالى ءبىزدىڭ باسىمىزدان ءبىرتالاي نارسە ءوتتى, ءسويتىپ جۇرگەندە ادەبيەت وزىنەن-ءوزى تومەنشىكتەپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ قوعام تۇتىنۋشى قوعامعا اينالدى, اۋەلى كۇنكورىس ءۇشىن جانتالاستى, ادەبيەتكە مۇرشا جوق, سودان دا ادەبيەتتىڭ دەڭگەيى ابدەن ءتۇسىپ كەتتى. قازىر ءبىزدىڭ حالىق ادەبيەت وقىمايتىن حالىققا اينالىپ بولدى.
* اۋىر ارتيللەريا, حالىقتى ويلى قىلاتىن, تەرەڭىرەك تاربيەلەيتىن – پروزا, ماعان سول پروزا ءبىرجولا سۇمىرەيىپ بارا جاتقان سەكىلدى كورىنەدى.
* قازىر جىلىنا بالەن ءمۇشايرا, كونكۋرس ءوتىپ جاتادى, بىرەۋلەرىن وقىدىم ءبىرىنشى ورىن العان, سول تۇككە تۇرمايتىن نارسەلەر, ءبىرىنشى ورىن بەرىپ جاتقاندارى. ودان جاقسىسى بولماعاسىن بەرەدى. مەن ماكسيماليست شىعارمىن, بىراق وسىلاي كەتە بەرسەك, بارا-بارا ادەبيەتتى دە قويامىز, ءتىلدى دە, ءبارىن قويامىز. ونى ەشكىم ايتقىسى كەلمەيدى, ءبىز قازاق پالەنبىز, تۇگەنبىز, «ماڭگى ەل» بولامىز دەيمىز, ماڭگى ەل بولاسىڭ, ارينە, بىراق ول كەزەڭنىڭ كونتەكسىندە كىم قالادى؟ ورىستانعان, يا قىتايلانعان, ماڭىزى جوق, اس ءىشىپ, اياق بوساتقان ءدۇبارا ۇلت قالادى.
* ءبىز كەيدە ءوزىمىز بىلمەيمىز, دۇنيەدەن بىرەۋ ءوتتى, بالەن جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ كەرەك, ونى الامىز دا ماقتايمىز, «بۇل دەگەن دانىشپان, الاشتىڭ بىردەڭەسى عوي…», ءبىزدىڭ ءسوزىمىز ءولىپ بارا جاتىر, ءسوز دەگەن قۇدىرەتتى, قۇران ءسوز ەمەس پە, ءىنجىل ءسوز ەمەس پە؟ بىزدە ونىڭ تەك قاۋىزى قالدى, تەك ادەمى ءسوز… كەشىر, اناۋ جەزوكشەلەر دە ادەمى كيىنىپ الادى عوي, ونىڭ كيىمىنىڭ ادەمىلىگى سونداي, قاراپايىم ادامنان ون ەسە ارتىق بولىپ تۇرادى كوز الدايتىن بولىپ, بىزدە سونداي نارسە بار ادەبيەتتە.
* مەنىڭ ۇعىمىمدا جازۋشى دەگەن – وسى دۇنيەگە قايعىراتىن, وسى قوعام ناشار بولسا ۋايىم جەيتىن ادام. ەگەر ادەبيەتتىڭ ادامدارى اندا-مىندا بارعانىنا قۋانىپ, سونى ەستەلىك قىلىپ جازىپ جۇرە بەرمەي, وزدەرىن سىيلاسا جانە مىقتى بولسا انا اۋىلدىڭ شامالى توپاستاۋ, ادەبيەتتەن بەيحابارلاۋ شەنەۋنىگى دە ادەبيەتتى سىيلايتىن بولادى. «پالەن جاقتىڭ اكىمى مەنىڭ ون تومىمدى شىعاردى», بولماسا «حالىقتى جيناپ ماشينە مىنگىزىپ جىبەردى» دەگەندى ەستىگەندە ويعا كەلەتىنى – كەيىنگى جاستار كەلە جاتىر, سولاردىڭ دەڭگەيىمەن نەگە ەسەپتەسپەيمىز؟ جازۋشى دەگەن اتتى يەمدەنگەندەردىڭ ءبارى جۇرتقا ونەگەلى ادام بولۋى كەرەك.
ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ دەگەنىڭ, اينالىپ كەلگەندە, و باستاعى نەگىزدى, ۇلتتىڭ جادىن, وزەگىن ءھام تامىرىن ساقتاۋ جانە نىعايتۋ. شىندىعىندا, ءبىز سياقتى جاۋگەرشىلىك, سوعىس, اشتىق, رەپرەسسيالاردان بويىنا ۇرەي ابدەن سىڭگەن, سانى ازعانتاي, ءالى ساپاعا اينالا قويماعان ۇلت ءۇشىن باستى ستراتەگيا – باسەكەگە قابىلەتتى دامۋدان بۇرىن الدىمەن ۇلت رەتىندە ساقتالىپ قالۋ. ساپالىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋ بىرتىندەپ كەلەتىن پروتسەسس دەسەك تە, كەلەشەكتە مىعىم ۇلت بولماققا نيەتى بار ۇلت ەڭ الدىمەن «ايناعا قاراپ, اجارىن تانىپ (م.اقداۋلەت)» ءوزىنىڭ كەمشىلىگىن, ءمىنىن كورىپ, ونى سىناپ, جابىلىپ تۇزەتۋدىڭ امالىن قىلۋى كەرەك دەيتىن اقىننىڭ «ۇلتتىڭ جاقسىسىن ەشكىم تارتىپ المايدى» دەۋى سودان. وسى جەردە ويلاناسىڭ… ءبىز ءوزى قاي توبەدە, قاي مەجەدە ءجۇرمىز؟ قالامگەردىڭ «رۋحى جۇدەگەن ەلدىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتىڭ قانداي بولماعىن ۇلتتىڭ قايماعى سانالاتىن زيالى قاۋىم سەزىنۋگە ءتيىس, ونىڭ جالعىز جولى ونسىز دا ءتورت قۇبىلاسى تەڭەلىپ جارىماعان ۇلتتىڭ كوزىن اشۋ, ۇلتتى الدارقاتۋدان ارىلۋى كەرەك دەگەنى» ورىندالا ما… مۇنىڭ جاۋابى قيىن. ازىرگە بايقالاتىنى – جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنبەۋ بار, ءوزىمىز ۋىعىن قاداسقان قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا احۋال وسى. اقىن مەيىرحان اقداۋلەت ايتادى («قاتەلىك» حابارىنان الىپ وتىرمىن): «ءوزىمىزدىڭ موينىمىزدا قانداي جاۋاپكەرشىلىگىن ويلاي بەرمەيتىندىگىمىز – قاتەلىگىمىز. ءبىزدىڭ قازاق قازىر وتىرىك نامىسشىل. ۇلى اباي: «ات شابا الماس مىنىمنەن» دەيدى. ءمىنىنىڭ كوپتىگىنەن ات كوتەرە المايتىنىن ايتادى, قالاي اباي باسىمەن سونى ايتادى؟ اباي سىرتتاي قاراساڭ اتاقتى قۇنانبايدىڭ بالاسى, ونىڭ اكەسى ۇلى ادام بولعان, بالەن بولىسى بار اتاقتى توبىقتى, ونىڭ سىرتىنداعى قازاقتار ادەيى كەلىپ سالەم بەرەدى, ءسويتىپ وتىرىپ اباي: «ات شابا الماس مىنىمنەن» دەيدى. وسىنى ءتۇسىنۋ ادامدى كۇشەيتەدى. ادام نەعۇرلىم ساناسى, ويى قورتىق بولعان سايىن «مەندە كىنا جوق» دەيدى. دۇنيەدەگى ەڭ جامان ادام – ءوزىنىڭ دۇرىستىعىنا كۇمان كەلتىرمەيتىن ادام, ول ادام مەنىكىنىڭ ءبارى دۇرىس دەيدى دە, بىلگەنىن ىستەيدى». مىنە, وسى جەردە جوعارىدا ءسوز بولعان «داعدارىستىڭ» قايدان شىعاتىنى وزىنەن-ءوزى بەلگىلى بولىپ تۇرعان جوق پا؟ «باياعىدان بەرى ايتىلا-ايتىلا اقجەم بولعان قازاقى پروبلەمالار مەن «ءبىز نەتكەن كەرەمەت!»-تەن باستالاتىن ورىندى-ورىنسىز «ودالار» قازىر وداعاي ءسوز سەكىلدى – سالماعىنان جۇرداي بولدى. ەندى كۇڭ-قاناعات, قۇل-توبا سالتانات قۇرا باستادى. قاناعات پەن توبا ەلدى ەل, ەردى ەر ەتەرى راس شىعار. ال قۇل مەن كۇڭنىڭ (رۋحاني, ارينە) بولمىسى… رۋحاني داعدارىسقا اپارادى» دەيدى مەيىرحان اقداۋلەت.
قالامگەر نەدەن قورقادى؟ ونىڭ قورقىنىشى قارا باسى ءۇشىن ەمەس. بۇل قورقىنىش ورتاق. ادامزات باياعىدان بەرى شەكسىز باقىت پەن ەركىندىكتى, ماتەريالدىق مولشىلىق پەن تابيعاتقا ۇستەمدىكتى ارمانداپ كەلگەن بولسا, سول ۇمىتتەرى اقتالىپ, يندۋستريالىق ءداۋىر باستالعان كەزدە ءوزىنىڭ شىڭىنا جەتتى. شەكسىز ءوندىرىس شەكسىز تۇتىنۋعا اكەلەدى دەگەن بولجامدار راسقا اينالدى. قالامگەر ءبىزدىڭ حالىقتىڭ تۇتىنۋشى ۇلتقا اينالىپ بارا جاتقانىنان ءىش جيادى. بىرىڭعاي تۇتىنۋ قوعامىنا ءوتىپ كەتكەنى ۇلتتىڭ رۋحىنىڭ تومەندەۋىنە اسەر ەتكەنىن بىلگەننەن, ءتۇبى نە بولارىنا كوزى جەتكەندىكتەن دە: «ساۋداگەردە رۋح بولمايدى عوي, كۇندىز-ءتۇنى كوزىنە اقشا ەلەستەيدى» دەپ اششى ايتادى.
قالامگەر تاۋەلسىزدىك مۇراتى جولىندا, مەملەكەتشىلدىك سانانى قالىپتاستىرۋدا از تەر توككەن جوق. حالىقتىڭ پايداسىنا ءجۇرۋدى بىلمەگەن, سويتە تۇرا حالىق ازاماتىنىڭ ءرولىن ويناعانداردى ۇلىق تۇتقان اڭعال كەزىمىزدە ءبىراز جايدىڭ بەتىن اشىپ, كوپ شىندىقتى ايتا الدى, ۇلى ۇعىمداردىڭ اياقاستى بولعان كەزىندە (مىسالى, جەلتوقسان وقيعاسىندا) وڭاشادا عانا ايتىلاتىن كوپ جايدى داۋىستاپ, ەستىرتىپ ايتقان دا وسى كىسى. ويدى حالىققا دەر كەزىندە جەتكىزۋگە, ساڭىلاۋى باردىڭ بويىنا, بولمىسىنا سىڭىرۋگە دەگەن ىنتا, نيەتتىڭ ارتى «التىن وردا» گازەتىن اشۋعا سەبەپكەر بولعانى انىق. الماتىدان الىستا جاتسا دا, از ۋاقىتتا اشىق پىكىر الاڭىنا اينالىپ ۇلگەرگەن, قازاقى ساناعا سىلكىنىس اكەلىپ, ۇلت ويىنىڭ بيىگىن كورسەتە العان, مەيىرحان اعامىزدىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا «قۇلسىپايىلىقتى بۇزعان» «التىن وردا» قازاقتىڭ كوڭىلىنە الابوتەن اسەر ەتىپ, ويىن كوبەيتىپ, ەرتەڭگە قام جاساۋىنا تۇرتكى بولىپ ەدى. «التىن وردا» گازەتى دەسە سول كەزدەگى وقىرماننىڭ ەسىنە مەيىرحان اقداۋلەتتىڭ قالىپتان بولەك توسىن كوزقاراستا جازىلعان, «قايتكەندە ەل بولىپ قالامىز؟» دەپ ۇلت تاعدىرىن قوزعاعان, الەۋمەتتىك كەلەڭسىزدىكتەردى اشىپ كورسەتۋدى ماقسات ەتكەن تولىمدى ماقالالارى ەسكە تۇسەدى. بىراق قولداۋشىنىڭ جوعىنان, قاجەتىن سەزىنبەۋدەن جابىلىپ قالدى. ال تاپ قازىر سونداي گازەت كەرەك ەمەس پە؟ كەرەك بولعاندا قانداي! بىراق ۇلت ماسەلەسىن كوتەرەتىن قازاق گازەتتەرى كۇن وتكەن سايىن ازايىپ, بارىنىڭ ءوزىنىڭ تاعدىرى تەندەرگە بايلانىپ, «شىقپا, جانىم» دەپ وتىر. بۇل دا ۇلت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتىڭ كەمدىگىنەن, باياعى…
جادىرا شامۇراتوۆا
