جالپى, ەلىمىزدە تاۋ تۇلعالى تالانتتاردى قادىرلەۋ, ونىڭ تىرىسىندە باعاسىن ءبىلۋ مادەنيەتى كەمشىندەۋ. وسى ءتورت-بەس جىلدىڭ بەلەسىندە حالقىمىز قانشاما دارىندى پەرزەنتتەرىنەن ايىرىلدى. شىنداپ كەلگەندە, ولار ۇلتىمىزدىڭ ۇلى بايلىعى ەدى.
تاعىلىمعا تولى تانىم
بيىلعى شىلدە ايىنىڭ سوڭعى كۇنىندە رەسەيدىڭ كورنەكتى قالامگەرى, ورىس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى فازىل يسكاندەر 87 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى. ابحازيانىڭ سۋحۋمي دەپ اتالاتىن شاعىن قالاسىنداعى قاراپايىم وتباسىندا ومىرگە كەلگەن تالانتتى تۇلعانىڭ جازۋشىلىق جولى وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنان باستالادى. 1957 جىلى «تاۋ سوقپاقتارى» دەپ اتالاتىن تۇڭعىش جىر جيناعى جارىق كورەدى. اسىرەسە, ول «چەگەمنەن شىققان سانرو», «تاۋتەكە شوقجۇلدىزى», «تەڭىز شايانى», «بالالىق شاقتىڭ اعاشى», «ادامنىڭ تۇراعى», «كوجەكتەر مەن ايداھارلار» جانە تاعى باسقا كوركەمدىگى كەلىستى شىعارمالارىمەن جۇرتشىلىققا جاقسى تانىلدى. ادەبي ورتادا مويىندالدى. سودان ولە-ولگەنشە قولىنان قالامىن تاستاماي, تۋعان حالقى مەن تۋعان جەرىنىڭ تاريحى مەن تامىرىن, قايعىسى مەن قۋانىشىن تەرەڭنەن تولعاپ جازدى. ابحاز ەلى دە اتى الەمگە تانىلعان پەرزەنتىن ءتوبەسىنە كوتەرىپ, ءپىر تۇتتى. كسرو مەن رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك سىيلىقتارىن يەلەندى. قالامگەردى سوڭعى ساپارعا دا تۋعان جۇرتى مەن ونىڭ شىعارمالارىن ءسۇيىپ وقيتىن وقىرماندارى ارۋلاپ جونەلتتى. رەسەيدىڭ بارلىق اقپارات قۇرالدارى ول تۋرالى تاعىلىمدى حابارلار جاسادى. ارنايى دەرەكتى فيلم كورسەتتى.
ۇلىقتاۋعا لايىق ۇلىپار
قىسقاسى, جازۋشىعا دەگەن, ادەبيەتكە دەگەن بارلىق قۇرمەتىن ايانىپ قالمادى. ءتىپتى, بيلىك تاراپىنان ابحازيا استاناسىنان جازۋشىنىڭ ەسىمىن ماڭگى ەستە ساقتاۋ ءۇشىن ءبىر ۇلكەن داڭعىلعا ەسىمىن بەرۋ تۋرالى ايتىلدى. مىنە, ءوز ەلىنىڭ ابىرويى مەن اتاعىن اسپانداتقان تالانتقا دەگەن قۇرمەت وسىنداي-اق, بولار! ءبىز نەگە ءسوزىمىزدى وسى جازۋشىدان باستاپ وتىرمىز. ونىڭ سەبەبى دە بار…
ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىندە وسى قالامگەرمەن دەڭگەيلەس, يىقتاس, قالام قارىمى ودان ارتىق بولماسا, كەم ەمەس جازۋشىلار جەتەرلىك. ولار دا قازاقتىڭ قازىنالى تاريحىن قوپارا جازىپ, رۋحانياتىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ دامۋىنا ەرەن ۇلەس قوستى. ادەبيەتىمىزدى شىرقاۋ بيىككە كوتەردى. سولاردىڭ ءبىرى, ءبىرى ەمەس-اۋ بىرەگەيى – ءابىش كەكىلباەۆ. ابىز اعامىز وتكەن جىلى, دالىرەك ايتقاندا, جەلتوقسان ايىندا دۇنيەدەن وزعاندا قازاقتىڭ بايتاق دالاسى قوبىزداي كۇڭىرەنىپ كەتتى. عاسىرلاردا سيرەك تۋاتىن كەمەڭگەرىنەن ايىرىلعانىن سەزىپ, اھ ۇرعانى دا راس ەدى. ول كىسى دە فازىل يسكاندەر سەكىلدى ادەبيەتكە «التىن شۋاق» اتتى پوەزيالىق جيناعىمەن كەلدى. اۋىل ومىرىنەن جازعان «دالا باللادالارى» سىندى شىعارمالار جيناعى كەكىلبايۇلىنىڭ كەڭ تىنىستى ەپيك, كەمەل سۋرەتكەر ەكەندىگىن كورسەتتى. تاريحىمىزدى تەرەڭنەن تولعاعان «ۇركەر», «ەلەڭ-الاڭ» روماندارى ادەبيەتىمىزدى بيىك بەلەسكە كوتەرگەن شىعارمالار ساناتىنان ورىن الدى. مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى اتاندى. اسىل ازاماتتىڭ ەلىمىز ەگەمەندىك العان شاقتاعى قايراتكەرلىك ەڭبەگى دە ءبىر اتانعا جۇك بولارلىق. وسىنداي عاجايىپ تۇلعادان ايىرىلعانىمىزدى بىلگەندە, كوكىرەگىمىز قارس ايىرىلدى. جازۋشىنى اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالۋ دا جوعارعى دەڭگەيدە ءوتتى. بىلەتىندەر: «كەزىندە وسىنداي قۇرمەت مۇحتار اۋەزوۆكە عانا كورسەتىلگەن ەدى» دەپ ايتىپ جاتتى. الاشتىڭ اسىل تۇلعاسى ەلوردانىڭ ىرگەسىندەگى ۇلتتىق پانتەونعا جەرلەندى. ءبارى دە ءجون… الايدا, جۇرەگىمىزدى ءبىر وزەكتى وي ورتەپ تۇرىپ الدى. ءدال سول مەزەتتە, ۇلت رۋحانياتىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان دارابوزدىڭ ەسىمىمەن ەلوردانىڭ ءبىر داڭعىلىن اتاعاندا جازۋشىنىڭ ارۋاعى دا, جۇرتشىلىق تا ريزا بولار ەدى. ارينە, ونىڭ بارلىعى دا كەيىن رەت-رەتىمەن بولا جاتىر. دەگەنمەن, «تەمىردى قىزعان كەزدە سوققان » دۇرىس. وركەنيەتتى ەلدەردە تالانتتارعا تىرىسىندە دە, ولگەننەن كەيىن دە زور قۇرمەت كورسەتىلەدى.
ورەن جۇرتتىڭ ونەگەسى
ماسەلەن, 2009 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا حالقىمىزدىڭ تاعى ءبىر اياۋلى ازاماتى اقسەلەۋ سەيدىمبەك ومىردەن ءوتتى. بارلىق سانالى عۇمىرىن تۋعان ەلىنىڭ تاريحىن تۇگەندەپ, تەگىن تانۋعا قىزمەت ەتكەن, كوركەم ءسوز بەن كوسەم سوزدە ايرىقشا ەڭبەك سىڭىرگەن ارداقتى تۇلعا دۇنيەدەن وزعاننان كەيىن استانا قالاسى اكىمدىگى مەن ءماسليحاتىنىڭ بىرلەسكەن شەشىمى بويىنشا 2009 جىلعى 23 قاراشاداعى №72 بۇيرىعىنا سايكەس, ەلورداداعى №54 مەكتەپ-ليتسەيىنە اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ ەسىمىن بەرۋ تۋرالى شەشىم شىعارىلعان ەدى. الايدا, قالالىق ءماسليحاتتىڭ شەشىمى شىققانىمەن, ارنايى قاۋلى ءالى جارىق كورگەن جوق. ول كىسىنىڭ ومىردەن وتكەنىنە جەتى جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە اتالعان وقۋ ورداسىنا جازۋشىنىڭ ەسىمى ءالى زاڭدى تۇردە بەرىلگەن جوق. كەيدە وسىنداي جاعدايلار جۇرەگىمىزدى اۋىرتادى.
ويىمىزعا ءبىر وقيعا تۇسەدى. ءبىز ونشا ۇناتا قويمايتىن, بىراق «يۆان دەنيسوۆيچتىڭ ءبىر كۇنى» اتتى پوۆەسىمەن ستاليندىك لاگەرلەردەگى ءومىردى سۋرەتتەپ, قۋعىنعا ءتۇسىپ, شەت جەردە باس ساۋعالاپ, وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا تۋعان ەلىنە ورالعان ورىس جازۋشىسى الەكساندر سولجەنيتسىن 89 جاسىندا دۇنيە سالعاندا, رەسەي ۇكىمەتى قالامگەردىڭ جامباسى جەرگە تيمەي جاتىپ, وعان ماسكەۋدىڭ ءبىر ۇلكەن كوشەسىنە ەسىمىن بەرىپ, ونىڭ اتىنداعى ادەبي سىيلىق تاعايىنداعان ەدى. ورەلى جۇرتتىڭ ونەگەسى وسىلاي بولسا كەرەك.
وسىدان ەكى جىل بۇرىن كورنەكتى اقىن, قازاق پوەزياسىنا وزگەشە ورنەك اكەلگەن فاريزا وڭعارسىنوۆا اپامىز دا دۇنيەدەن وزدى. اسىل اقىن باس قالامىزدا ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن وتكىزدى. اقىرى توپىراق تا وسى جەردەن بۇيىردى. ۇلتتىق پانتەونعا جەرلەندى. وتكەن جىلى اقىن تۇرعان ۇيگە ەسكەرتكىش تاقتا قويىلدى. تۋعان جەرى اتىراۋدا ەڭسەلى ەسكەرتكىشى بوي كوتەردى. الايدا, يگى ءىس مۇنىمەن توقتاماسا دەيمىز. وعان دا ەلوردانىڭ ورتاسىنان ءبىر كوشە بۇيىرىپ, مەكتەپكە ەسىمى بەرىلسە دە ارتىق بولمايدى.
ازامات ەسەنجول
