ۇلى اقىننىڭ تۇڭعىش جيناعى

ۇلى اقىن, اعارتۋشى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ فانيدەن باقيعا كوشىپ, جيدەبايدىڭ توپىراعىن جامىلعانىنا بيىل 115 جىل تولدى. الايدا حاكىم جۇرەگىنىڭ تۇبىنە ءالى تەرەڭ بويلاي الماي كەلە جاتىرمىز. سول ولقىلىقتى تولتىراتىن كەز كەلدى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ابايدىڭ 175 جىلدىعىن مەرەكەلەۋ تۋرالى جارلىعى تۇلعانى تانۋىمىزعا جول اشىپ وتىر. اقىننىڭ ولەڭدەرىن وقۋ ەستافەتاسى باستالىپ, ەلىمىزدىڭ شەكاراسىنان اسىپ, شەتەلگە جەتتى. ءبىز ءوز تاراپىمىزدان ارنايى ايدار اشىپ وتىرمىز. وسى ايدار اياسىندا بۇگىنگى نومىردەن باستاپ ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى تانىمدىق ماتەريالداردى جاريالايمىز.

 ابايدىڭ اسىل مۇراسىن امان ساقتاپ, بۇكىل حالىققا تارالۋىنا الاشتىڭ كوسەمى بولعان ءاليحان بوكەيحاننىڭ زور قاتىسى بار. 1903 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە باسىلعان «كيرگيزسكي كراي» كىتابىنىڭ 18 تومىندا ءاليحاننىڭ «قىر­عىز ايماعىنىڭ تاريحي تاعدىرى جانە ونىڭ مادەني جەتىستىكتەرى» اتتى ماقالاسى شىعادى. بۇل ماقالادا ابايعا ەرەكشە توقتالىپ, ونى قازاقتىڭ جاڭا ادەبيەتىنىڭ كوشباسشىسى دەپ باعالايدى. فورماسى جاعىنان ايرىقشا جانە مازمۇندى ولەڭدەرىنىڭ اۆتورى دەپ كورسەتەدى. ءسويتىپ, ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە ونى ورىستىڭ وقىرمان قاۋىمىنا تۇڭعىش رەت تانىستىرعان ادام – ءاليحان بوكەيحان بولادى. اباي مۇراسىنىڭ باسپادان كىتاپ بولىپ شىعۋىنا قالتقىسىز قامقورلىق جاساعان ءاليحان بوكەيحانمەن بىرگە ولەڭدەرىن جيناقتاپ باستىرۋعا زور ۇلەس قوسقان مۇرسەيىت بىكەۇلى, كاكىتاي ىسقاقۇلى, تۇراعۇل ابايۇلى ەدى.

«قازاقتىڭ باس اقىنى – اباي. ونان اسقان بۇرىن-سوڭعى زاماندا قازاق بالاسىندا ءبىز بىلەتىن اقىن بولعان جوق» دەگەن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءسوزى ابايتانۋمەن ماڭگى جالعاسىپ كەلەدى. مىرجاقىپتىڭ سوزىمەن ايتقاندا, «اباي سىندى اقىننىڭ قادىرىن بىلمەۋ – قازاق حالقىنىڭ زور كەمشىلىگىن كورسەتۋگە تولىق جارايدى».

1904 جىلى اباي قايتىس بولعاننان كەيىن ومبىدان ونىڭ بالالارىنا حات جولداپ, سەمەيدەن كىتاپ شىعارۋدى ۇيعارعان ءاليحان بوكەيحان اقىننىڭ ءومىرى مەن قوعامدىق قىزمەتى جايلى العاش كولەمدى ماقالا جازدى. اباي دۇنيەدەن وزعان سوڭ, ەكى جىلدان كەيىن «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتىنە «قازاناما» (نەكرولوگ) جاريالايدى. ءا.بوكەيحاننىڭ باستى ارمانى – اباي جيناعىن جارىققا شىعارۋ, اقىن مۇراسىن قالىڭ ەل اراسىنا تاراتۋ ەدى. سول گازەتتە اباي ولەڭدەرىنىڭ جيناق بولىپ باسىلاتىنى جايلى ايتادى. سولاي دەسە دە, اباي جيناعى باسىلىپ شىقپاي قالادى. ونىڭ سەبەبى – ءاليحان بوكەيحان 1906 جىلى 8 قاڭتاردا سەمەيگە سەزگە قاتىسپاق بولىپ, كەرەكۋدەن كەلە جاتقان جولىندا تۇزقالا دەگەن جەردە تۇتقىنعا الىنادى. قايتارىپ اپارىپ كەرەكۋ تۇرمەسىنە جابادى. وسى جولى ۇستالعان كەزدە ونىڭ پورتفەلىندە اباي ولەڭدەرى جيناعىنىڭ قولجازباسى بولادى. اباقتىعا جابىلعاننان كەيىن, كەلەسى كۇنى جازعان ارىزىندا ول ولەڭ قولجازبالارىنىڭ قۇنىن 5000 سومعا باعالاپ, ونى ساقتاۋعا ءوتىنىش جازادى. كوپ كەشىكپەي ايعاق بولماعاندىقتان بوسايدى. حالىقتىق تۇلعاعا اينالعان ءاليحاندى پاتشا ۇكىمەتى ۇنەمى قىرىنا الىپ, 1908 جىلى قايتا قاماۋعا الادى. ىسكە ءىلىنىپ, قۋدالانىپ ءجۇرىپ تە اباي ولەڭدەرىنىڭ باسپادا جاتقانىن ەستەن شىعارمايدى. ءسويتىپ 1909 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە ءىلياس بوراگانسكيدىڭ باسپاسىنان ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعى جارىق كورەدى. كوپتەن كۇتكەن جيناقتىڭ جارىق كورۋىن العاش رەت مىرجاقىپ دۋلاتوۆ, احمەت بايتۇرسىنوۆتار سۇيىنشىلەيدى.
اباي ءوزىنىڭ شىعارمالارىنىڭ جيناق بولىپ باسىلۋىن كورمەي كەتتى. بىرەن-ساران ولەڭدەرى بولماسا ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە «جىگىتتەر ويىن ارزان, كۇلكى قىمبات» دەگەن ولەڭىن جۇسىپبەك شايقىسىلامۇلى ابايدىڭ اتىن اتاماي باستىرادى. «جاز», «بولىس بولدىم, مىنەكي» دەگەن ولەڭدەرى 1886 جىلى «دالا ءۋالاياتى» گازەتىنە كوكباي جاڭاتاەۆتىڭ اتىمەن جارىق كورەدى. «دالا ءۋالاياتى» گازەتىنىڭ 1889 جىلعى 7-سانىندا جاريالانعان «جاز», «جازدى كۇن شىلدە بولعاندا» دەپ باستالاتىن ولەڭى «سەمەي ۋەزى, شىڭعىس ەلىنىڭ قازاعى يبراگيم قۇنانباي اۋىلىنىڭ باقاناس وزەنىندە كوكبەيىت دەگەن جەرگە قونىپ جاتقانداعى ءتۇرى» دەگەن تاقىرىپپەن باسىلعان. سوندا «كىسىدەن ۇيرەنىپ جازدىم. كوكباي جاڭاتايۇلى» دەپ قول قويىلعان. مۇنىڭ وكىنىشتىسى, اباي ولەڭىنىڭ ءوز اتىنا جاريالانباۋى عانا ەمەس, رەداكتسيا تاراپىنان اباي ءسوزىنىڭ بۇزىلىپ, ءتۇرلى وزگەرىستەرگە ءتۇسۋى. ءار جەردە جەكە جولدار قىسقارىپ, وزگەرىپ وتىرعان. ماسەلەن:
جازدى كۇن شىلدە بولعاندا,
بايشەشەك ءوسىپ تولعاندا – دەپ كەتەدى. ال مۇرسەيىت قولجازباسى بويىنشا;
جازدى كۇن شىلدە بولعاندا,
كوكوراي شالعىن بايشەشەك,
ۇزارىپ ءوسىپ تولعاندا – دەپ كوركەم كورسەتىلگەن. ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە جارىق كورگەن ولەڭدەرىن كىمنىڭ بەرگەنى, قالاي جەتكەنى ناقتى ايتىلماعان. ال «جاز» ولەڭىن ابايدىڭ اقىن شاكىرتى كوكباي جىبەرگەنى ءمالىم. كوكبايدىڭ ايتۋى بويىنشا ولەڭدەگى اياڭشىل ات – ابايدىڭ ءوزىنىڭ كۇرەڭ توبەلى. ايعايشى شالى سول جىلى كورشى قونعان انەت بارماق دەگەن كىسى, ال قۇس سالىپ جۇرگەن جىگىتتەر – ءوز بالالارى اقىلباي مەن ءابدىراحمان.
1888 جىلى ماي ايىندا جازعان «بولىس بولدىم, مىنەكي» ولەڭىن اقشاتاۋ دەگەن جەردە سەمەي وبلىسى مەن جەتىسۋ وبلىسىنىڭ سەزى بولعاندا ءبىر ۋەزدىڭ ەل بيلەۋشىلەرىنە ارناعان. بۇل «دالا ۋالاياتى» گازەتىنىڭ 12-سانىندا جاريالانعان. ابايدىڭ العاشقى جيناعىندا بۇل ولەڭ 148 جول بولسا, گازەتكە 86 جول بولىپ بەرىلەدى. جەكە ءسوز ەمەس,تۇتاس شۋماقتار وزگەرىپ, باستىرۋشىلاردىڭ باتىلى جەتپەگەندىكتەن قىسقارىپ كەتكەن.
اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە جارىق كورگەن تاعى ەكى ولەڭى بار ەكەنىن كەيىننەن تابىلعان دەرەكتەر دالەلدەدى. 1897 جىلى قازاندا «كنياز بلان زاگيفا» قيسساسىندا «سىناعانداعى اتتىڭ سىنى» (شوقپارداي كەكىلى بار قامىس قۇلاق), «بۇركىت» (قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا) دەگەن بەلگىلى ەكى ولەڭى جارىق كورەدى. كىتاپتى باستىرۋشى بەكتۇرعان سيقىمبايۇلى «ولەڭ ەتۋشى جانۇزاق سيقىمبايۇلى» دەپ كورسەتكەن.

اباي ءوزىنىڭ ولەڭدەرىن حالىق اراسىندا قولجازبا بولىپ جايىلعانىن كورەدى. 1896 جىلى بالاسى تۇراعۇلدى شاقىرىپ, قولجازبا ولەڭدەرىن جيناۋعا تاپسىرما بەرەدى. كەيىننەن اباي ولەڭدەرىن جيناعان كىسىلەر ابايدىڭ ولەڭىنىڭ اتىن عانا ايتىپ, نەمەسە ءبىر جول ولەڭمەن عانا ساقتالىپ قالعان. توعجانعا ارنالعان «ساپ-ساپ كوڭىلىم, ساپ كوڭىلىم» ولەڭى سوڭعى كەزدە تابىلدى. 1882 جىلى لەرمونتوۆتان اۋدارعان تۇڭعىش اۋدارماسى «بورودينو» دا تۇگەل ەمەس. بىزگە بەلگىلى كولەمى 20 جولدىق نۇسقاسى عانا ساقتالعان.

اباي مىسقىل ولەڭدەردى كوپ جازعانىمەن, ءوزىنىڭ جاۋىنا قارسى ايتپاي, ماڭايىنداعى ادامدارعا ارناپ جازعان. مىسقىل ولەڭدەرى سول ارناپ جازعان ادامدارى ەلگە تاراماسىن دەپ جوق قىلىپ جىبەرگەنگە ۇقسايدى. مىسالى, «قىز­دارعا» دەگەن ولەڭىندەگى قىزدار – ابايدىڭ قۇرداسى. اباي سول قۇرداسىنىڭ مىنەزىن سىقاق ەتىپ جازعان. بۇل ولەڭدى دە قىزدار جىرتىپ تاستاعان. 1896 جىلدان باستاپ, 1916 جىلعا دەيىن ابايدىڭ ولەڭىن كوشىرىپ ۇقىپتاپ جۇرگەن جازۋى مارجانداي مۇرسەيىت مولدا – سول ۋاقىتتىڭ «باسپاحاناسى» بولدى. سوڭعى كەزدە كاسىپكە اينالدىرىپ 7-8 مولدا كوشىرگەن. كوشىرگەندەر ءبىر ولەڭ ءۇشىن ءبىر قويدىڭ قۇنىنداي اقى الاتىن بولعان. كوشىرۋشىلەر اقىندار, ەلدىڭ تالانتتى جاستارى بولادى.
ەلدىڭ ىشىندەگى قازاقتىڭ قىزدارى وزدەرىنە ابايدىڭ قولجازباسىن كوشىرتىپ, ۇزاتىلعاندا ولەڭنىڭ ءبىر داناسىن الا كەتەتىن بولعان. بۇل قازاق جاستارىنىڭ اراسىندا اباي ولەڭىنىڭ باعالى بولعاندىعىن كورسەتەدى.
ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە باسپا ءجۇزىن كورگەن ەكى ولەڭىنەن كەيىن اباي ولەڭدەرىنىڭ تۇڭعىش تولىق جيناعى اقىن دۇنيەدەن وزعاننان كەيىن 1909 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتەگى ءىلياس بوراگانسكي باسپاسىنان جارىق كورەدى.
ابايتانۋ شەجىرەسىندە ەسىمى التىن ارىپپەن جازىلعان بۇل وقيعانى ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى ءارحام كاكىتايۇلى ءوز ەستەلىگىندە بىلاي باياندايدى. «1906 جىلى جاز شىعىپ, كيىز ءۇي تىككەندە كاكىتاي ابىلايشا قوس تىككىزىپ, مۇرسەيىت موللانى شاقىرتىپ الىپ, «سەن مىنا ءبىز جيناعان اباي ولەڭدەرىن رەتتەپ جاز» دەپ وڭاشا قوسقا وتىر­عىزدى. مۇرسەيىت اسىقپايتىن, سۇلۋ جازاتىن ادام ەدى. اباي ولەڭدەرىن ءبىر اي شاماسىندا دايىنداتىپ الىپ, كاكىتاي سەمەيگە ءوزى الىپ ءجۇردى. جول راسحودىنا ەكى سەمىز ات, ەكى سەمىز تۇيەسىن اكەتتى. كاكىتاي مالىن اقشالاپ الىپ ومبى قالاسىنا كەتتىم دەپ حات جازدى. ودان كەيىن ومبىدا باستىرا المادىم, قازان قالاسىنا ءجۇرىپ بارامىن دەپ تاعى دا حات جازادى. ءبىر جۇمادان كەيىن ۇيگە تەلەگرامما كەلدى: «قازان قالاسىنداعى باسپاحانالاردىڭ باسۋعا ۋاقىتى بولمادى. پەتەربۋرگتەگى باسپاحانامەن شارت جاساستىم, تەز 200 سوم اقشا پەرەۆود ەت دەگەن. ايتقانىنداي 200 سوم جىبەردىك. كاكىتاي ءبىر ايدا قايتا ورالدى. كوررەكتورلىق مىندەتىن ءوز موينىنا الاتىن بولىپتى. پەتەربۋرگتەگى باسپاحانا ءبىر باسپاتاباق قاعاز باسىپ, سەمەيدەگى ءانيار ۇيىنە جىبەرەدى, ءانيار كاكىتايعا جەتكىزىپ تۇرادى. كاكىتاي ونىڭ قاتەسىن تۇزەپ, پەتەربۋرگكە جونەلتەدى» دەيدى. وسىنداي سەرگەلدەڭمەن ءجۇرىپ, ابايدىڭ ءبىرىنشى ولەڭدەر جيناعى 1909 جىلى زورعا جارىققا شىعادى. مۇرسەيىت قولجازباسىنىڭ نەگىزىندە جارىق كورگەن 5339 جول ولەڭىنىڭ 1090 جولى اۋدارما بولاتىن. العاشقى باسىلىمعا كىرمەي قالعان 17 ولەڭى كەيىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەگىمەن سونان كەيىنگى باسىلىمداردا تولىقتىرىلىپ بەرىلدى.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ابايتانۋعا قوسقان ۇلەسى ناتيجەسىندە اقىننىڭ كەيىنگى شىققان 1933, 1939, 1945 جىلدارداعى كىتاپتارعا جيناۋ, ءتۇزۋ ناتيجەسىندە قارا سوزدەردەن باسقا 10708 جول ولەڭ قوسىلدى. سونىمەن ابايدىڭ تولىق جيناعىن وزىنەن قالعان ارحيۆ بولماعاننىڭ وزىندە عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ىزدەۋلەردىڭ ارقاسىندا بۇگىنگە جەتكەن, قارا سوزدەردەن باسقا 7133 جول ەڭبەگى بەلگىلى بولدى.
كەز كەلگەن اقىندى تانۋ ەڭ الدىمەن ءومىربايانى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋدەن باستالادى. بيىل 110 جىل تولىپ وتىرعان تۇڭعىش باسىلىمدى 1909 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتەن نەمەرە ءىنىسى كاكىتاي ىسقاقۇلى اراب الفاۆيتىمەن باستىرىپ شىعارادى. كاكىتاي ورىسشا جەتىك بىلگەن. اباي مەكتەبىنەن عانا ءبىلىم العان. ابايدىڭ قاسىنا ەرىپ ءجۇرىپ ايتقاندارىن, ەرتەگىلەرىن قۇيما قۇلاعىنا قۇيا بىلگەن. جيدەبايدا بالا وقىتىپ جۇرگەندە مولدا مۇرسەيىت بىكەۇلىنا ءوز اقشاسىن بەرىپ, بۇرىننان جيناپ جۇرگەن اباي ولەڭدەرىن كوشىرتىپ تولىقتىرعان. «مەن ابايدىڭ قارىزىن ۇمىتپاي, شامام كەلگەنشە قىزمەت ەتۋدى ءوز بورىشىم دەپ ءبىلىپ, ارتتاعى جاستارعا قالدىرعان وسيەتىن, قازاق حالقىنا ىستەگەن ەڭبەگىن باسپاعا باستىرىپ, كوپكە تاراتۋدى مىندەتىمە الدىم» دەپ اباي بالاسى تۇراعۇلمەن بىرگە اقىن مۇراسىن ىجداحاتتى تۇردە جيناستىرادى. سونىڭ ناتيجەسىندە كاكىتاي قۇراستىرعان 56 ولەڭ وزگەرىسكە ۇشىراماي, ءوزىنىڭ تۇپنۇسقالىعىن ساقتاپ قالدى.
كەڭەستىك زاماندا تۇراعۇل «حالىق جاۋى» دەپ تانىلعان سوڭ, جيناقتىڭ شىعارۋشىسى رەتىندە بەرتىنگە دەيىن كاكىتاي عانا اتالىپ كەلدى. كىتاپتىڭ سىرتقى مۇقاباسىندا: «قازاق اقىنى يبراگيم قۇنانبايۇلىنىڭ ولەڭى. باستىر­عان: كاكىتاي, تۇراعۇل قۇنانباي ۇعلاندارى. سپب., «ۆوستوچنايا ەلەكتروپەچاتنايا ن.بوراگانسكوگو», 1909» دەپ انىق جازىلعان.

الماحان
مۇحامەتقاليقىزى