قازاقستان ۇن ەكسپورتتاۋدان تمد-دا 1-ورىندى يەلەنەدى دەپ كەۋدەمىزدى سوعىپ ءجۇرۋشى ەدىك. ەندى, مىنە, كورشى ەلدەر بىزگە دەمپينگ (سىرتقى نارىقتى وزىنە قاراتۋ) سوعىسىن جاريالاپ وتىر. بۇل تۇيتكىلدى ماسەلەنىڭ ءمانىسى بيىلعى كوكتەمدە اشىق ايتىلدى. «بيىل قازاقستان ۇن ەكسپورتىن 300-500 مىڭ تونناعا دەيىن قىسقارتادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەكونوميكاعا 9 ملرد تەڭگە شىعىن كەلەدى. 30-عا جۋىق ۇن تارتاتىن ديىرمەندەر جابىلىپ, 1 مىڭنان اسا ادام جۇمىسسىز قالۋى مۇمكىن» دەگەن اقپاراتتى قازاقستان استىق وندىرۋشىلەر وداعىنىڭ توراعاسى ەۆگەني گان جاريا ەتتى. ونىڭ ايتۋىنشا, وتاندىق ۇن تارتۋشىلارعا وزبەكستان, تاجىكستان, قىرعىزستاننان بولەك اۋعانستان سياقتى ءداستۇرلى نارىقتاردان ايرىلىپ قالۋدىڭ قاۋپى تۋىپ وتىر.
«مۋتلۋ» ۇن تارتۋ كومبيناتىنىڭ باس ديرەكتورى دوسمۇقاسان تاۋكەباەۆتىڭ پىكىرىنشە, ماسەلەنىڭ بۇلاي ۋشىعۋىنا وزبەكستان ۇكىمەتىنىڭ بيزنەس جۇرگىزۋدەگى ساياساتىن وزگەرتۋى سەبەپ بولۋدا. «ءبىزدىڭ ۇنىمىزدى نەگىزىنەن وزبەكستان ساتىپ الاتىن ەدى. ەندى وزبەك اعايىندار كوپتەپ ۇن تارتاتىن ديىرمەندەر ورناتىپ, بىزدەن تەك استىق ساتىپ الۋدا. ودان تارتىلعان ۇندى وزدەرىنە ساتادى. مۇنداي تاسىلگە تاجىكتەر دە تەز كوشتى» دەپ ءتۇسىندىردى ول. د.تاۋكەباەۆ وزبەكتەردىڭ اۋعان نارىعىن بىردەن وزىنە قاراتىپ جاتقانىنا ناقتى مىسال كەلتىردى. «ءبىزدىڭ كومبيناتتارىمىز اۋعان نارىعىنان دا ايرىلىپ قالۋى مۇمكىن. مىسالى, وزبەك تەمىر جولى ۇننىڭ ءبىر تونناسىن تاسىمالداعانى ءۇشىن بىزدەن 65 دوللار الادى, ال وزدەرىنىڭ ۇن تارتۋشىلارىنان 43 دوللار الادى. 22 دوللارلىق ايىرماشىلىق ۇلكەن ءرول وينايدى» دەيدى «مۋتلۋ» كومبيناتىنىڭ باسشىسى.
بۇل پىكىردى «سولتۇستىك-ەسىل-استىق» جشس-ءنىڭ كوممەرتسيالىق ديرەكتورى تايسيا كولەگوۆا دا راستايدى. «وزبەكتەرمەن باسەكەلەسۋگە مۇمكىندىگىمىز جوق. ولارعا ۇقساپ اۋعان نارىعىنا ۇننىڭ كەلىسىن 170 دوللاردان ساتۋىمىز ءۇشىن, بيدايدى 32 مىڭ تەڭگەمەن ءوندىرۋىمىز كەرەك. الايدا, ارزان بيداي ساتىپ الا المايمىز. ويتكەنى ترەيدەرلەر استىقتى قىمبات باعامەن ساتىپ الىپ, وزبەكستانعا جونەلتەدى» دەيدى ت.كولەگوۆا. ايتا كەتەرلىك جايت, سوڭعى 6 جىلدىڭ ىشىندە ورتالىق ازيا ەلدەرى ۇن يمپورتتاۋدى بارىنشا قىسقارتىپ, ونىڭ ورنىنا استىق ساتىپ الىپ, وزدەرى ءوندىرۋدى قولاي كورۋدە. مىسالى, وزبەكستان 2012 جىلى قازاقستاننان 1,2 ملن توننا ۇن, ودان ەكى ەسە تومەن استىق ساتىپ العان. ال 2017 جىلى نەبارى 627 توننا ۇن, 1,6 ملن توننا استىق ساتىپ العان. تاجىكستان مەن قىرعىزستان دا سولاي. دەمەك, بۇل نارىقتا ايتارلىقتاي مول تابىستارعا كەنەلە المايتىنىمىز ايدان انىق. سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟
ساراپشى-ماماندار تىعىرىقتان شىعاتىن ەكى ءتۇرلى جولدىڭ بارىن بولجاۋدا. ءبىرىنشى جول – ەكسپورتتىق ساياساتىمىزدى شيكىزاتتى ەمەس, دايىن ءونىمدى الاتىنداي ەتىپ وزگەرتۋ. بۇل جەردە ەسكەرەتىن قىتايدىڭ تاجىريبەسى بار. ولاردا قوسىمشا قۇن سالىعى 13-17%-دى قۇرايدى. اۋىل شارۋاشىلىعىن ەكسپورتقا شىعارعان جاعدايدا قوسىمشا قۇن سالىعى سالىنبايدى, ال باسقا ءبىر ەلدەن دايىن ءونىم اكەلگەندە 100% cالىنادى. مۇندايدا دايىن ءونىمدى ەشكىم اكەلمەيتىنى بەلگىلى. بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمىنە قاتىستى ەۆگەني گان مىناداي تۇسىندىرمە كەلتىردى: «بىرىنشىدەن, ساۋدا نارىقتارىنداعى احۋالدى تولىق زەرتتەيتىن مۇمكىندىك بولۋى كەرەك. قىتايلار 5-6 جىلدان كەيىن قانداي تاماقتى كوبىرەك تۇتىنادى؟ ونى قاي ەلدەردەن تاسيدى؟ ورتالىق ازيا ەلدەرىندە حالىقتىڭ سانى وسۋىنە قاراي قانداي ازىق-تۇلىك تۇرلەرىنە سۇرانىس ارتادى؟ مىنە, وسىنداي ساۋالدارعا جاۋاپ تاۋىپ بەرەتىن ساراپتامالىق-تالداۋ ورتالىعى قۇرىلۋى قاجەت. سول كەزدە ءبىز نارىقتاعى سۇرانىسقا قاراي ارەكەت ەتەمىز».
ساراپشى پىكىرى:
ارمان ەۆنيەۆ, اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى:
– 2017 جىلى اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ ەكسپورتى 12,5%-عا ارتتى. سونىڭ ىشىندە قايتا وڭدەلگەن ونىمدەر 10,7%-عا ءوستى. بۇعان قىتاي, تاياۋ شىعىس جانە ەۋروپا ەلدەرىمەن ۆەتەرينارلىق جانە فيتوسانيتارلىق كەلىسىمدەر بويىنشا جۇرگىزگەن جۇمىستارىمىز سەپتىگىن تيگىزدى. اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەر ەكسپورتىنىڭ گەوگرافياسى كەڭەيىپ كەلەدى. قازىر قىتاي نارىعىنا استىق, سويا بۇرشاعى, بيداي ۇنىنىڭ كەبەگىمەن قاتار بالىق, قوي, ارا, جىلقى شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن دە شىعاراتىن بولدىق.
ەلىمىزدەگى ۇن جانە استىق ساتۋ كولەمىنىڭ وتكەن جىلى تومەندەگەنىن اۋىل شارۋاشىلىعى مينسترلىگى دە رەسمي مالىمدەدى. حالىققا ەسەپ بەرۋى كەزىندە ۆەدومستۆو باسشىسى ومىرزاق شۇكەەۆ ەكسپورتتىق نارىقتار ءۇشىن كۇرەسۋدىڭ قيىن ەكەنىن مويىندادى. ويتكەن سەبەبى, قازاقستاندىق بيداي ساتىپ الۋشى ەلدەر ءوزىنىڭ ىشكى نارىعىن كۇشەيتۋگە كۇش سالۋدا. «مىسالعا, رەسەيدە مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ دەڭگەيى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ىشكى جالپى ءونىمىنىڭ 20%-ىن قۇرايدى. وزبەكستان دا ديقاندارعا جاردەماقشا بەرۋدىڭ كوپتەگەن جەڭىلدىكتەرى قاراستىرىلعان» دەدى ومىرزاق ەستايۇلى. قۇزىرلى مينيسترلىك ەڭ الدىمەن جوعارى ەكسپورتتىق الەۋەتى بار تاۋارلار ءوندىرىسىن ىنتالاندىرۋدى كوزدەپ وتىر. استىقتان بولەك, بۇل تىزىمگە قوي جانە سيىر ەتى, ءتىرى مال, ءسۇت, جەمىس-جيدەكتەر, قانت كىرەدى.
پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى-اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى ومىرزاق شۇكەەۆ: «2017 جىلدىڭ قورىتىندىلارى بويىنشا, وزبەكستان مەن ورتالىق ازياعا ەكسپورتتالاتىن ۇننىڭ كولەمى 164 مىڭ تونناعا ازايدى. رەسەي مەن يرانعا ەكسپورتتالاتىن استىقتىڭ كولەمى 540 مىڭ تونناعا كەمىدى. ەلىمىزدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ساقتاۋ جانە الداعى ۋاقىتتا ونى ارتتىرۋ ءۇشىن اگروونەركاسىپتىك كەشەندى مەملەكەتتىك رەتتەۋ ماسەلەسىن قايتا قارايمىز. بۇل جەردە ىشكى نارىقتى قورعاۋعا ەكپىن تۇسىرەمىز. سىرتقى نارىقتى قورعاۋعا كەلگەندە لوگيستيكالىق ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا كۇش-جىگەرىمىزدى جۇمسايمىز. اگروونەركاسىپتىك كەشەن سۋبەكتىلەرىنىڭ قولجەتىمدىلىك دەڭگەيىن ارتتىرۋ ماسەلەسىن دە باستى نازاردا ۇستايمىز» دەپ مالىمدەدى.
تولەن تىلەۋباي
