ەلورداداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بەردىبەك ساپارباەۆ زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ, كەلەلى اڭگىمە ءوربىتتى. بۇل جيىنعا اقپارات جانە كوعامدىق دامۋ ءمينيسترى داۋرەن اباەۆ, ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايتماعامبەتوۆ جانە باسقا دا بىرقاتار مينيسترلىكتىڭ جاۋاپتى وكىلدەرى قاتىستى. باسقوسۋدا ءسوز تىزگىنىن ۇستاعان بەردىبەك ساپارباەۆ مەملەكەت باسشىسىنىڭ كەشە عانا حالقىمىزعا ارناعان جولداۋىن سارالاپ, ەلدىڭ قۇتى سانالعان زيالى قاۋىممەن بىرگە قوعامداعى وزەكتى پروبلەمالاردى تالقىلادى.
مۇقتاجدىق پەن ماسىلدىقتى اجىراتا بىلەيىك
– قازىر الدىمىزدا ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز بەن ءداستۇرىمىزدى, وتباسىلىق تاربيەنى قالاي ساقتاپ قالامىز دەگەن ۇلكەن ماسەلە تۇر. وسىلاي كەتە بەرەتىن بولسا, بولاشاعىمىز قالاي بولادى؟ ەلباسى ءبىر سوزىندە «تاۋەلسىزدىكتى الۋ وڭاي ەمەس, بىراق ونى ۇستاپ تۇرۋ ودان دا قيىن» دەپ ايتقان ەدى. سوندىقتان ءتىلىمىزدى, ءداستۇرىمىزدى, سالت-ءداستۇرىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن حالىق بولىپ, قوعام بولىپ جۇمىلۋىمىز قاجەت. اسىرەسە, ءبىزدى جاستاردىڭ تاربيەسى الاڭداتادى. اتادان بالاعا دارىعان ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن ءۇزىپ الماۋىمىزدى ويلاۋىمىز كەرەك. جاستاردى ەڭبەككە باۋلۋ, ەڭبەككە ۇيرەتۋدى قولعا العانىمىز ءجون. ءبارىمىزدى اكە-شەشەمىز بالا كۇنىمىزدەن ەڭبەك ەتۋگە تاربيەلەدى. بىزدە قازىر ماسىلدىق, جالقاۋلىق پسيحولوگيا بار سەكىلدى. مۇقتاجدىق پەن ماسىلدىقتى اجىراتا بىلەيىك. قازىرگى وكىمەتتەن بەرىلىپ جاتقان كومەكتى ناعىز مۇقتاج جاندار السا دەيمىز. سول ءۇشىن بۇگىن سىزدەرمەن كەزدەسىپ, ويلارىڭىزدى, پىكىرلەرىڭىزدى تىڭدايىق دەپ كەلىپ وتىرمىز, – دەدى ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى.
ودان كەيىن ءسوز العان قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ توراعاسى, اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەت پرەزيدەنتتىڭ جولداۋدا ايتقان «قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ءرولى كۇشەيىپ, ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە اينالاتىن كەزەڭى كەلدى» دەگەنى زيالى قاۋىمنىڭ كوكەيىنەن شىققاندىعىن ايتتى.
– سونىمەن بىرگە كەلەر جىلى ءال-فارابي بابامىزدىڭ 1150 جىلدىق, اباي اتامىزدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويلارى استا-توك ىسىراپشىلدىق ەمەس, قايتا عيبراتتى ويعا جەتەلەيتىن توي رەتىندە وتكىزۋ دەگەنىن قولدايمىز. التىن وردانىڭ 750 جىلدىعىن لايىقتى اتاپ ءوتۋىمىز دە ۇلاعاتتى ءىس بولادى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ تەرەڭ تاريحىمىزدى جۇقارتىپ جىبەرگەن كەزدەرىمىز بولدى. ەندى ءبىر ماسەلەگە توقتالسام دەيمىن. ەلىمىزدەگى «مادەنيەت تۋرالى» زاڭنىڭ ىشىندە ادەبيەت تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. سودان ايتىلعان ۇسىنىستارىمىز جەردە قالىپ جاتىر. بىزگە ادەبيەت جايىندا جەكە زاڭ قاجەتى جوق. «مادەنيەت تۋرالى» زاڭنىڭ ىشىندە ءبىر باپ بولسا جەتەدى. سول كەزدە كىتاپ شىعارۋ, ونى تاراتۋ, قالاماقى ماسەلەلەرىن شەشۋدى زاڭعا سۇيەنىپ ىستەر ەدىك. وسىنى زاڭعا تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزەتىن كەزدە ەسكەرسەڭىزدەر ەكەن, – دەدى جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى.
ءبىلىمدى جاستار شەتەلگە كەتۋدى ويلايدى
قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ اۋزى دۋالى اقساقالى انەس ساراي جازۋشىلاردىڭ قالاماقى ماسەلەسىن قوزعادى.
– ماعان مەملەكەت باسشىسىنىڭ جولداۋداعى «ەگەر بەيبىت شەرۋلەر زاڭدىلىقتاردى جانە ازاماتتاردىڭ تىنىشتىعىن بۇزبايتىن بولسا, وندا ونىڭ وتكىزىلۋىنە كەدەرگى جاساماۋ كەرەك» دەپ ايتقانى ۇنادى. مەنىڭ ويىمشا, وسى ەڭ ۇلكەن ساياسي شەشىم دەپ ويلايمىن. حالىق ءوز پىكىرىن ايتۋى كەرەك قوي. سودان كەيىن جازۋشىلاردى ۇنەمى وپپوزيتسيونەر دەپ ويلاماڭىزدار. قالامگەر جانى كۇيگەننەن كەيىن ايتادى. بىراق ول – ادامنىڭ جەكە باسى تۋرالى ەمەس, قوعامداعى كەمشىلىكتى سىناعانى. ال ەندى ءبارى جاقسى دەي بەرسەك نە بولامىز؟!
سودان كەيىن قالامگەرلەردىڭ قالاماقى ماسەلەسى ءالى تولىق شەشىلگەن جوق. 1992 جىلدان بەرى جازۋشىلاردىڭ بىرەۋى قالاماقى العان جوق. قازىر الاقانداي انىقتامانى ادام تەگىن جازبايدى. ال توم-توم كىتاپتى جازۋشى تەگىن جازادى. بۇگىندە جاسى ەگدە تارتقان قالامگەرلەر قيىندىق كورىپ وتىر. مەن ازاتتىق العاننان بەرى 10 توم كىتاپ جازدىم. قازىر قالتامدا ارتىق اقشام جوق. ەندى وسى ماسەلەنى شەشۋ كەرەك, – دەدى قابىرعالى قالامگەر.
مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى دۋلات يسابەكوۆ قازىرگى ەلدەگى ساياسي جاعدايعا توقتالا كەلىپ, اۋىل جاستارىنىڭ ماسەلەسىن كوتەردى.
– ءبىزدىڭ ەلدىڭ پروبلەماسى باستان اسىپ جاتىر. اسىرەسە, مەنى جاستاردىڭ جاعدايى ويلاندىرادى. «ديپلوممەن اۋىلعا» دەيمىز. ديپلوم العان جاس اۋىلعا بارىپ نە ىستەيدى؟ ول جەردە بۇرىنعىداي سوۆحوز جوق. قازىر جاستار اراسىندا ءبىر تەندەنتسيا بار. ءبىلىمدى جاستاردىڭ كوبى شەتەلگە كەتۋدى ويلايدى. «مۇندا از جالاقىعا قالاي جۇمىس ىستەپ, يدەيالارىمىزدى جۇزەگە اسىرامىز؟» دەيدى. وسىلاي ءبىلىمدى, اقىلدى جاستار كەتىپ قالسا نە بولادى؟ اۋىلدا جاستارعا جۇمىس بولماعاندىقتان بۇزاقىلىق كوبەيدى. بىردە ەلباسى ءوز سوزىندە «ورتا جۇمىسشىلاردى كوبەيتۋ» تۋرالى ايتىپ ەدى. شىندىعىندا, اۋىلدىق جەرلەردەن سلەسار, مونتەر دايىندايتىن شەبەرحانالاردى اشۋ قاجەت. وسىنى قولعا الماساق, جاستارىمىزدان ايىرىلىپ قالامىز, – دەدى.
ءتىلدى تابيعي زاڭىنا ەمەس, كومپيۋتەرگە باعىندىردى
قارىمدى قالامگەر قويشىعارا سالعاراۇلى قازىرگى قوعامدا ءسوزدىڭ قاسيەتى كەمىپ بارا جاتقانىن جانى اۋىرىپ جەتكىزدى.
– وسى كۇندە كىم بيلىككە قارسى ارتىق ءسوز ايتسا – سول باتىر, ال حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسىن جاقىنداتايىن دەگەن ەستى ازامات سويلەسە – ونى جاعىمپازدىق سانايدى, – دەي كەلىپ, تاريحي تامىرىمىزدىڭ تەرەڭىنەن وي قوزعادى.
ال جازۋشى الدان سمايىل باسپا ءىسى مەن اۋدارما سالاسىنداعى ماسەلەلەردى ءسوز ەتتى.
– ءبىزدىڭ اۆتورلىق قۇقىعىمىزدى 70 جىلعا الىپ قويدى. ەندى مەن قولجازبا تاپسىرسام, ونى مەملەكەت ساتىپ الادى. ءسويتىپ مەنىڭ اۆتورلىق قۇقىمدى بالام ەمەس, نەمەرەم كورۋى مۇمكىن. ال بەرىلگەن قالاماقى جارىتىپ جاتقان جوق. ونىڭ ەسەسىنە اۆتورلىق قۇقىقتان ايىرىلىپ وتىرمىز. كوپتەگەن اۆتورلار وسىعان بايلانىستى قولجازباسىن باسپاعا بەرە الماي وتىر. مەنىڭ ۇسىنىسىم, وسى زاڭدى شۇعىل وزگەرتۋ كەرەك. كەزىندە عابيدەن مۇستافين: «كاسىبي اۋدارماشىنى دايىنداماي, شەتەلگە ءوزىمىزدى تانىتا المايمىز» دەگەن. شىن مانىندە, اۋدارمانى اقىن مەن جازۋشى عانا جاساي الادى. سوندىقتان جوعارى وقۋ ورىندارىنان جاس اقىن-جازۋشىلاردى اۋدارما ىسىنە دايىندايتىن فاكۋلتەت اشۋ قاجەت, – دەدى.
بەلگىلى سۋرەتكەر بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى لاتىن الىپبيىنە كوشۋدە ويلانارلىق دۇنيە كوپتىگىن ايتتى:
– لاتىن الىپبيىنە نەگىزدەلگەن قازاق جازۋىنىڭ ەملە ەرەجەسى ماقۇلداندى. بۇل ەرەجەدە قازاق ءتىلىنىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى ايتىلمايدى. ۇندەستىك زاڭى دا ەسكەرىلمەگەن. ءبارىمىز لاتىنعا كوشۋدى قولدادىق. ءبىز لاتىنعا كوشۋ ارقىلى كەشەگى وتارلىق جۇيەدەگى ورىس ءتىلىنىڭ زورلاپ كىرگىزگەن ەرەجەسىنەن قۇتىلامىز دەپ ويلادىق. بىراق ءبىز ودان قۇتىلعانىمىز جوق. 1929 جىلى دا لاتىنعا كوشكەنبىز. ون ءبىر جىل بويى لاتىنشا وقىپ, كىتاپ شىعاردىق. بىراق عالىمدار سودان ەشنارسە الماعان. ولار ءتىلدى تابيعي زاڭىنا ەمەس, كومپيۋتەرگە باعىندىرىپ وتىر. كومپيۋتەرگە ىڭعايلاپ فرانتسۋزدار ءتىلىن وزگەرتكەن جوق. اعىلشىندار دا سولاي. نەگە قازاق وزگەرتۋ كەرەك؟ سوندىقتان لاتىن ءالىپبيىنىڭ ەملە ەرەجەسىن پارلامەنتتە تالقىلاپ, قابىلداۋ كەرەك. بۇل – مەملەكەتتىڭ ۇلى زاڭى, – دەدى جازۋشى.
سونداي-اق تانىمال سىنشى قۇلبەك ەرگوبەك قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى جاتقان قاسيەتتى تۇركىستاننىڭ تاريحى مەن بۇگىنگى وزگەرىسى جايىندا ءسوز ساباقتاسا, مەرەكە قۇلكەنوۆ بۇرىن جازۋشىلار وداعىنىڭ قاراماعىندا بولعان ادەبيەتتى ناسيحاتتاۋ بيۋروسىن قايتا اشىپ, حالىق پەن قالامگەرلەردىڭ جۇزدەسۋىن جاڭعىرتۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىسىن جەتكىزدى. اقىن اقۇشتاپ باقتىگەرەەۆا وتباسىنداعى تاربيە تۋرالى ايتا كەلىپ, تەاترلاردا حالىقتى تاربيەلەيتىن كلاسسيكالىق دۇنيەلەر عانا قويىلۋ كەرەكتىگىنە توقتالدى. قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى, اسا كورنەكتى اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ زيالى قاۋىممەن باسقوسۋداعى ەركىن پىكىر الماسۋ حالىق پەن مەملەكەت اراسىنداعى تۇتاستىقتى ساقتاۋدا ماڭىزى زور ەكەندىگىن ايتتى.
جيىندى قورىتىندىلاعان بەردىبەك ساپارباەۆ بارلىق ۇسىنىستار وسىندا وتىرعان ۇكىمەت مۇشەلەرىمەن بىرگە تالقىلاناتىنىن جەتكىزدى.
– قازاق ۇلكەنى مەن زيالىسىن سىيلاعان. سىزدەردىڭ دۋالى اۋىزدارىڭىزدان شىققان ءاربىر ءسوزدىڭ ماعىناسى بار. حالىقپەن كەزدەسكەندە دە وزدەرىڭىزدىڭ ويلارىڭىزدى, پىكىرلەرىڭىزدى ايتىڭىزدار. ءبىز ونى ۇيىمداستىرۋدى تىكەلەي مينيسترلىك پەن اكىمدەرگە تاپسىرامىز. بيلىكتىڭ ايتقانى ءبىر بولەك تە, زيالى ازاماتتىڭ ايتقانى ءبىر بولەك. بيلىك پەن قوعام بىرىگىپ جۇمىس ىستەيتىن بولسا, ناتيجەسى بولادى, – دەدى ۆيتسە-پرەمەر.
