نۇرسۇلتان نازارباەۆ – تاريح تۇرعىسىنان العاندا بارلىق ولشەمدەر بويىنشا تەڭدەسسىز ساياساتكەر. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ءوز قولىمەن قۇرعان جاس مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ دۇنيەجۇزىلىك يادرولىق قاۋىپسىزدىك ءىسىنىڭ كوشباسشىسى اتانۋىنا قاجەتتى بارلىق جاعدايدى جاسادى.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ رەسمي تۇردە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى اتانىسىمەن شىن مانىندە پرەزيدەنتتىك شەشىمدەر شىعارا باستادى. ءتىپتى, كەڭەس وداعى ءالى ىدىراماي تۇرعان شاقتا, ءاربىر ءامىرى قۇدىرەتتى مۇنارالى ماسكەۋدەن قايمىقپاي, 40 جىل بويى حالقىنا قاسىرەت شەكتىرىپ كەلگەن جەر بەتىندەگى ەڭ الىپ سىناق الاڭدارىنىڭ ءبىرى – سەمەي پوليگونىنىڭ كومەيىنە قۇم قۇيدى.
ارانى اجال شاشقان سەمەي سىناق الاڭىنىڭ بار زاردابىن باستان كەشكەن قازاق حالقى بولاتىن. قاسيەتتى قازاق جەرىن 40 جىل بويى تاجال قارۋدى سىنايتىن تامۇققا اينالدىرعان سىناق كەزىندە 450-دەن استام يادرولىق جارىلىس جاسالدى. ونىڭ 120-دان استامى اشىق اسپان استىندا جارىلدى. جارىلىستاردىڭ جيىنتىق قۋاتى كەزىندە حيروسيماعا تاستالعان بومبادان 2.5 مىڭ ەسەگە اسىپ ءتۇستى. قازاق دالاسىنىڭ 300 مىڭ شارشى شاقىرىمى رادياتسياعا ۋلانىپ, ودان 1.5 ميلليوننان استام ادام زارداپ شەكتى.
سەمەي سىناق الاڭىن جابۋ – يادرولىق قارۋسىز الەم قۇرۋ جولىنداعى قازاق حالقىنىڭ ۇلى قادامدارىنىڭ باستاۋى بولدى. وسى تاريحي شەشىمنەن كەيىن نەۆادا, لوبنور, جاڭا جەر سەكىلدى ءىرى پوليگونداردىڭ ۇندەرى ءوشتى. قازاقستان سەمەي سىناق الاڭى جابىلعان ساتتەن باستاپ ادامزات تاريحىنداعى ەڭ زۇلمات سويىل – يادرولىق قارۋمەن كۇرەستىڭ كوشباسشىسى اتاندى. سەمەي سىناق الاڭى جابىلعان 29 تامىز بۇرناعى جىل بۇۇ-نىڭ قارارىمەن «يادرولىق سىناقتارعا قارسى ءىس-قيمىلدىڭ حالىقارالىق كۇنى» رەتىندە جاريالاندى.
اۋزىنان وت شاشقان كەڭەس زامانىندا قازىرگى قازاق مەملەكەتىنىڭ اۋماعىندا وراسان زور يادرولىق قارۋ-جاراقتار قورى ورنالاستىرىلعان ەدى. ەگەمەندىگىن جاريالاعان ۋاقىتتا قازاقستان قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق زىمىراندارعا ورناتىلعان 1040 يادرولىق وقتۇمسىق پەن اۋەدەن تاستاۋعا بولاتىن 370 يادرولىق بومبانىڭ يەسى اتانىپ شىعا كەلدى. جاس مەملەكەت يادرولىق قۇدىرەتى بويىنشا الەمدە بىردەن ءتورتىنشى ورىندى يەلەندى. كەڭەس وداعى ىدىراعان, كىمنىڭ قايدا قالعانى بەلگىسىز الماعايىپ كۇندەردە وسىنشاما وراسان قارۋعا مۇرالىق ەتكەن قازاقستان ءوزىن يادرولىق دەرجاۆا دەپ جاريالاۋ مۇمكىندىگىنە تولىق يە بولدى.
جاپپاي قارۋلانۋ باسەكەسىنىڭ قارقىنى ءالى دە قايتا قويماعان ول كۇندەردە «يادرولىق دەرجاۆا» اتانۋعا قىزىعۋشىلىق تا زور بولاتىن. ەلدىڭ ىشىندەگى ساياساتكەرلەردىڭ اراسىندا تاعدىردىڭ ءوزى سىيلاي سالعان «يادرولىق الەۋەتتەن» باس تارتپاي, يەلىك ەتىپ قالۋدى ۇسىنعاندار كوپ بولدى. ول الەمدىك الپاۋىتتاردى حالىقارالىق قاۋىمداستىققا ەندى عانا مۇشە اتانعان جاس مەملەكەتپەن دەرەۋ ساناسۋعا ماجبۇرلەيتىن كەرەمەت قۇرال دەستى مۇنداي يدەيا يەلەرى.
بىراق, جاس مەملەكەتتىڭ سوناۋ ءبىر قيىن ساتتەردەگى عانا ەمەس, عاسىرلىق, بالكىم, مىڭجىلدىق بولاشاعىن ايقىنداۋ جاۋاپكەرشىلىگى قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا جۇكتەلگەن ەدى. تۇپكىلىكتى شەشىمدى ەلباسى قابىلدادى.
وسىناۋ اسا جاۋاپكەرشىلىكتى ساتتە ەلباسى ايرىقشا كورەگەندىلىك تانىتا بىلگەنىن بۇگىنگى تاڭدا ءبىز ماقتانىشپەن ايتا الامىز. يادرولىق قارۋدان ەرىكتى تۇردە باس تارتۋ جونىندەگى ساياسي شەشىم قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ مەملەكەتتىك جانە ستراتەگيالىق كورەگەندىگىنىڭ, سونداي-اق ساياسي ەرىك-جىگەرىنىڭ ايقىن دالەلى بولا الادى.
شىنتۋايتقا كەلگەندە, سول كەزدە سىرماق شەتىندە جۇرگەندەردىڭ كوپشىلىگى پرەزيدەنتتىڭ بۇل ۇستانىمىمەن مۇلدەم كەلىسپەگەنىن ءبىز جوعارىدا ايتىپ وتتىك. ولاردىڭ دەنى قازاقستاننىڭ يادرولىق مارتەبەسىن جالپاق الەمگە پاش ەتۋدى كوزدەدى. سوندىقتان, نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ مۇنداي تاريحي شەشىمدى قابىلداۋىنىڭ ءوزى وڭايعا سوقپاعانى انىق.
ارادا نەبارى 20 جىل عانا وتسە دە, الدەقاشان تاريحقا اينالعان سول كۇندەرگە كوز جۇگىرتە وتىرىپ, قازاقستان اۋماعىنداعى يادرولىق قارۋ-جاراقتاردى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ستراتەگيالىق يادرولىق كۇشتەرىمەن بىرلەسە باسقارۋ ماسەلەسى دە قاراستىرىلعانىن ەندى اشىق ايتۋعا بولادى. الايدا, ءىستىڭ بۇلاي اياق الىسى يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ جونىندەگى كەلىسىمدى بۇزۋ بولىپ سانالار ەدى. سوندىقتان, قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ كورەگەندىگى مەن تاباندىلىعى بولماعاندا, بۇگىنگى تاڭدا قانداي مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ جاتارىمىزدى ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن. ءبىر انىعى – اۋزىنان اجال سەپكەن تاجال قارۋلار ەشكىمگە ابىروي, بەدەل اكەلمەك ەمەس.
بۇل رەتتە قازاقستان حالقى عانا ەمەس, بارشا ادامزات بالاسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى, ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا قارىزدار. جەر بەتىندە ءبىرىنشى رەت يادرولىق قارۋدان ءبىرجولا, ءوز ەركىمەن باس تارتقان مەملەكەت رەتىندە قازاق ەلى كۇللى دۇنيەجۇزىنە ۇلگى بولدى. ياعني, نۇرسۇلتان نازارباەۆ يادرولىق قارۋسىز الەم قۇرۋ ءىسىنىڭ قاينار كوزىنە, باستاۋىنا اينالدى.
1991 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىنىڭ قۇرىلۋىنا عانا ەمەس, بۇرىنعى كەڭەستىك كەڭىستىكتەگى يادرولىق قارۋ-جاراقتارعا ورتاق باقىلاۋ جاساۋ تەتىكتەرىنىڭ پايدا بولۋىنا مۇرىندىق بولعان الماتى دەكلاراتسياسىنا قول قويىلدى. وسى دەكلاراتسيامەن بىرگە يادرولىق قارۋسىز ەل اتانۋعا ۇمتىلعان تاۋەلسىز مەملەكەتتەرگە قۇرمەتپەن قاراۋ جونىندە مالىمدەمە جاسالدى.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ يادرولىق قارۋسىز مەملەكەت اتانۋىنا ەكى ەل اراسىنداعى ءتيىستى كەلىسىمشارتتىڭ نەگىزىندە قازاقستانمەن قول قوسا قيمىلداعان رەسەي فەدەراتسياسى عانا ەمەس, الىستاعى امەريكا قۇراما شتاتتارى دا وزىندىك ۇلەس قوسقانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ەڭ قيىن زامانداردا يادرولىق وقتۇمسىقتاردىڭ بوتەن ويلى بازبىرەۋلەردىڭ قولدارىنا ءتۇسىپ كەتپەي, تولىققاندى زالالسىزداندىرىلىپ, جويىلۋىنا قىرۋار قارجى قاجەت بولعانى انىق. مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ اقش باسشىلىعىمەن وتكىزگەن كەلىسسوزدەرىنىڭ ناتيجەسىندە قۇراما شتاتتار قازاقستانعا وسى تۇرعىدان ۇلكەن كومەك كورسەتتى. بۇل توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى ەكونوميكالىق اسا اۋىر كەزەڭدى باستان كەشىرگەن قازاقستان ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولعانى انىق. يادرولىق قارۋسىز مەملەكەت قۇرۋ جونىندەگى تاريحي شەشىمىن قابىلداي وتىرىپ, قازاقستان باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ, بىرىنشىدەن, ءوز ەلى ءۇشىن يادرولىق دەرجاۆالاردان قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگىن الا الدى, ەكىنشىدەن, وقتۇمسىقتاردىڭ تۇگەلىمەن جويىلۋىنا كەپىلدىك رەتىندە سول يادرولىق مەملەكەتتەردىڭ بىرقاتارىن تارتا وتىرىپ, ءوزىنىڭ بەيبىت نيەتىن كۇللى الەمگە دالەلدەي الدى.
قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋسىز مەملەكەت اتانۋىنا جول سالعان تاعى ءبىر ماڭىزدى قادام پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوز ەلى يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى كەلىسىمشارتقا قوسىلۋعا دايىن ەكەندىگىن مالىمدەۋى بولدى. ول وسىناۋ تاريحي مالىمدەمەسىن 1992 جىلعى 18-23 مامىردا ۆاشينگتونعا جاساعان العاشقى رەسمي ساپارى بارىسىندا جاسادى. وسى مالىمدەمەنىڭ اياسىندا قازاقستاننىڭ اۋماعىنداعى بارلىق يادرولىق وقتۇمسىقتاردى زالالسىزداندىرۋدىڭ ناقتى تەتىكتەرى جاسالدى.
كوپ ۇزاماي قازاقستان يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ جونىندەگى كەلىسىمشارتقا قوسىلدى. كەيىن تەك ءوز اۋماعىندا عانا ەمەس, جالپى ورتالىق ازيا اۋماعىندا يادرولىق قارۋسىز كەڭىستىك قۇرۋ باستاماسىن كوتەرىپ, ونى تابىستى جۇزەگە اسىردى. قازاقستان باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بۇل قادامىن كۇللى الەم ەلدەرىنىڭ كوشباسشىلارى ايرىقشا جوعارى باعالادى. وسىلاي تاۋەلسىز قازاق ەلى ءوزىنىڭ ءاربىر ارەكەتىمەن, ءاربىر قادامىمەن كەڭ-بايتاق قازاق ەلىنىڭ بەيبىت ماقساتتارىن دۇنيەجۇزىنە پاش ەتە وتىرىپ, بارلىق كورشىلەرىمەن جانە الىستاعى ستراتەگيالىق ارىپتەستەرىمەن تاتۋ قارىم-قاتىناس قۇرا ءبىلدى. بۇل الەمنىڭ ءار قيىرىندا سوعىس وشاقتارى بىقسىپ, مىڭداعان جازىقسىز ادامنىڭ بەيكۇنا قانى توگىلىپ جاتقان قازىرگى تاڭدا اسا ماڭىزدى شارۋا ەكەنى ايدان انىق.
وسىلاي تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرگى 20 جىلدان استام ۋاقىتتا قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن ونىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ يادرولىق قارۋسىز الەم قۇرۋ جولىندا تۇراقتى جانە ساتىلى تۇردە ءبىر عانا ساياساتتى ۇستانىپ كەلە جاتىر.
قازاقستان باسشىسىنىڭ بۇكىل الەم ەلدەرى يادرولىق سىناقتارعا تىيىم سالۋدىڭ جالپىعا ورتاق كەلىسىمىن قابىلداۋى ءۇشىن جاساپ جاتقان قاجىرلى ەڭبەگى دە ايرىقشا ماڭىزدى. بۇل ءۇشىن بىرقاتار مەملەكەتتەر ول كەلىسىمدى راتيفيكاتسيالاۋى, كەلەسى بىرەۋلەرى وعان قول قويۋلارى قاجەت. سوندا عانا جويقىن جارىلىس قۋاتى بار ماتەريالداردى اسكەري ماقساتتارعا پايدالانۋعا تىيىم سالاتىن كەلىسىمشارت پايدا بولماق. وكىنىشتىسى, ازىرگە مۇنداي كەلىسىمشارت ءالى جوق. ەگەر نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كوزدەگەنى ورىندالىپ, سونداي كەلىسىمشارت جاسالا قالعان جاعدايدا, بۇل يادرولىق قارۋسىز الەم قۇرۋ ماسەلەسىندەگى زور سەكىرىس بولار ەدى. قازاقستان باسشىسىنىڭ يادرولىق قاۋىپسىزدىك ىسىندەگى ءسوزسىز مويىندالعان زور بەدەلى مەن وسى باعىتتاعى قاجىرلى ەڭبەكتەرىن ەسكەرسەك, جەر-انانى جويقىن قارۋمەن تۇنشىقتىرۋدىڭ كوزسىز ەسەرلىگىن الەم ەلدەرى مويىندايتىن, سونىڭ ناتيجەسىندە وسىناۋ كەلىسىمگە قول قوياتىن ءسات ەرتە مە, كەش پە بولارىنا سەنگىڭ كەلەدى.
ارينە, قازىرگى تاڭدا يادرولىق قارۋسىز الەم وسى جىلى, وسى كۇنى ورنايدى دەپ كەسىپ-ءپىشىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. بىراق, العا بەلگىلى ءبىر مەجە قويىپ, وسىنداي مەرزىمگە دەيىن وسىنداي قادامدار جاسالۋى قاجەت دەپ, سوعان ۇمتىلۋ كەرەك. ەلباسىنىڭ باستى ۇستانىمى – يادرولىق قارۋسىز الەم قۇرۋ جولىندا بارلىق مەملەكەتتەردىڭ ورتاق قادامدارىن ايقىندايتىن جالپىعا ورتاق دەكلاراتسيانى قابىلداۋ جايىن وسى باستان قولعا الۋ – ەڭ ماڭىزدىسى. قانداي دا ءبىر ءىس تابىستى اياقتالۋى ءۇشىن ول الدىمەن باستالۋى كەرەك. سول ءۇشىن الەم ەلدەرىن قازاقستاننىڭ كەمەڭگەر باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كۇللى ادامزات بالاسىنىڭ ورتاق يگىلىگى جولىنداعى ىزگى باستاماسىن قولداۋعا ۇندەيىك!
عالىم قوجابەكوۆ
