جاناربەك ءاشىمجان: ادىلدىك بولماي, جۇرت ءىسى وڭعا باسپايدى

بىلتىر پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى جاناربەك ءاشىمجان قاڭتار كەزىندە الماتى جانە تالدىقورعان قالاسىنا ارنايى بارىپ, ەلمەن ەتەنە ۋاقىتشا تەرگەۋ يزولياتورىندا جاتقانداردىڭ جاعدا­يىن كورىپ بەلسەندىلىك تانىتقانى بەلگىلى. ودان كەيىن پارلامەنت قابىرعاسىندا قۇقىق قورعاۋ سالاسىنىڭ باسشىلارىنا ۇندەۋ جولداپ, كۇشتىك قۇرىلىم جەتەكشىلەرىنىڭ ەسەپ بەرۋىنە سەبەپكەر بولعان-دى. قاڭتار قاسىرەتىنە ءبىر جىل تولدى. حالىق قالاۋلىسىنان سۇحبات الىپ, ءمان-جايدى زەردەلەدىك.

– قاڭتار ايىنداعى وقيعاعا رەسمي باعا بەرىلدى مە؟ بەرىلسە, ونى وقيعا دەپ قابىلدايمىز بە, الدە كوتەرىلىس پە, بالكىم, بۇلىك دەيمىز بە؟ وسىنىڭ باسىن اشىپ الساق…

– البەتتە, قاڭتارداعى كەيبىر شەرۋلەر ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ورىن العان نارازىلىقتارمەن باستالدى. حالىقتىڭ تالاپ-تىلەگى الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىكتەرگە بايلانىستى ورىن العانى بەلگىلى.

ءوزىڭىز بىلەتىندەي, 2022 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا جاڭاوزەن قالاسىندا گازدىڭ قىمباتتاعانىنا نارازى توپ الاڭعا شىقتى. كەلەسى كۇنى ادام سانى 600-دەن استى. 3-ىنە قاراعان ءتۇنى اقتاۋ قالاسىنىڭ اكىمدىگىنىڭ الدىنا شەرۋشىلەر كەلىپ, جولداردى جاۋىپ, الەۋمەتتىك تالابىن قويدى. بۇل كۇندەرى ماڭعىس­تاۋ وڭىرىندە نارازى توپتىڭ سانى 5,5 مىڭعا جەتىپ, داۋسى قاتقىل ەستىلىپ, تالاپ-تىلەكتەردىڭ اۋقىمى كەڭەيدى. جاڭاوزەندىكتەردى قولداۋشىلار ەلدىڭ ون ءبىر وڭىرىندە بايقالدى. وسىلايشا حالىقتىق سيپات الدى. اياعىندا مەملەكەتكە وپاسىزدىق جاساۋعا نيەتتى توپ ارنايى دايىنداعان بۇلىكشىلەردى الاڭعا جىبەرىپ, قاراپايىم حالىق ارانداپ قالدى.

قاڭتار تراگەدياسى – تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنداعى ەڭ قايعىلى, ەڭ قاسىرەتتى وقيعا.

مويىنداۋ كەرەك, قاڭتار وقيعاسى ءبىر جىلدان اسقانىمەن, ساياسي باعاسى تولىق بەرىلگەن جوق. ونىڭ سەبەبى – تەرگەۋ-تەكسەرۋ جۇمىستارى تولىعىمەن اياقتالمادى. كۇدىكتىلەرگە ءتيىستى تەرگەۋ ءىسى اياقتالىپ, سوتقا جولداندى. ەندى سونىڭ قورىتىندىسىمەن تولىق باعاسى بەرىلۋى ءتيىس.

2023 جىلعى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ ءبىرىنشى پلەنارلىق وتىرىسى قاڭتار وقيعاسىنا ارنالدى. وندا «جاڭا قازاقستان» دەپۋتاتتىق توبىنىڭ قاڭتار وقيعاسىنا قاتىستى ساۋالىنا باس پروكۋرور بەرىك اسىلوۆتىڭ اۋىزشا جاۋابى تىڭدالدى. بۇل وتىرىستىڭ وتۋىنە دەپۋتات ەدىل جاڭبىرشين بەلسەندىلىك تانىتقانىن ايتۋ كەرەك. ماجىلىستە ءبىراز ماسەلەنىڭ باسى اشىلىپ, نەگىزگى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ اتى اتالدى.

ۇزاق جىلدار بويى تامىرىن تەرەڭگە جايعان ماسەلەنى بىرنەشە ايدا شەشۋ قيىن. جەمقورلىق بارلىق سالاعا دەندەپ ەندى. اسىرەسە, مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ مەن سۋبسيديانى ءبولۋ, ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا جەمقورلىقتىڭ كورىنىسىن بايقاۋ قيىن ەمەس. قازىر جەمقورلىقپەن اياۋسىز كۇرەس جۇرۋدە. بۇعان قاتىستى زاڭنامالىق نورمالار دايىندالۋدا. حالىقتىڭ تالابىن ورىنداۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىپ وتىرمىز. بۇعان حالىق تا اتسالىسۋى ءتيىس

– حالىق الاڭعا نە ءۇشىن شىقتى؟ قالىڭ بۇقارانىڭ تالاپ-تىلەگى قانشالىقتى ورىندالدى؟ قاڭتار وقيعاسىنان ساباق الدىق پا؟

– حالىق الاڭعا گازدىڭ باعاسىنىڭ قىمباتتاۋىنا عانا قارسى شىققان جوق. ونى مويىنداۋ كەرەك. تاۋەلسىز ەل بولعالى كۇنگەيىمىز بەن تەرىسكەيىمىزدە ءىرىلى-ۇساقتى ساياسي-ەكونوميكالىق, رۋحاني-مادەني وقيعالار ورىن الىپ, ساۋلەلى كەزىمىز دە, اتتەگەن-اي دەيتىن تۇسىمىز دا بولدى.

حالىقتىڭ الاڭعا شىعۋىنا ۇزاق جىلدار بويى قوردالانعان ماسەلەلەر سەبەپكەر بولدى. مۇنى مويىنداۋىمىز كەرەك.

تارقاتىپ ايتار بولساق, بيلىكتىڭ ءبىر قولعا شوعىرلانۋى, سونىڭ سالدارىنان اۋىلشارۋاشىلىعى, ءوندىرىس ورىندارى, مۇناي-گاز سەكتورى, كەدەندىك باقىلاۋ تاعى باسقا اسا ماڭىزدى سالالاردا جەمقورلىق جايلاپ, ءتىپتى, ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق سالاسىندا تامىر-تانىسسىز ءىس ءبىتىرۋ قيىندادى. قىرداعى جانە قالاداعى جۇرتتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى شيە­لەنىسە ءتۇستى. قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا ادىلەتسىزدىكتىڭ بەلەڭ الىپ, قىمباتشىلىق قاراپايىم حالىقتىڭ تىنىسىن تارىلتتى. جەر يەلەنۋدە الالاۋ, تۇرعىن ءۇي سالۋعا بەرىلەتىن جەر كەزەگى اشىق, ءارى جاريالى جۇرمەۋى, جەر-سۋ رەسۋرسى باي-باعلانداردىڭ قولىنا كوشۋى, جالپى ەلدەگى بايلىقتىڭ نەگىزگى قورى از عانا ادام يەلىك ەتۋى جاپپاي نارازىلىق تۋدىردى.

ال قاڭتاردان ساباق الدىق پا دەگەن ساۋالعا كەلەتىن بولساق, بۇل – وتە اۋقىمدى سۇراق.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-­جومارت توقاەۆ اۋىر كۇندەرى تىعىرىقتان شىعۋدا جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الىپ, شۇعىل شەشىمدەر قابىلدادى. مۇنىڭ ءبارى – ەل جادىندا. ەلدەگى جاعداي تۇراقتالعاننان كەيىن پرەزيدەنت ساياسي رەفورمالاردى باستاپ, الدىمەن, رەفەرەندۋم جاريالادى. ءسويتىپ, ساياسي وزگەرىس­تەردى زاڭ نورمالارىن جەتىلدىرۋدەن باستادى. كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلىپ, سوت ادiلدiگi, قورعانىس, ۇلتتىق قاۋiپسiزدiك جانە قوعامدىق ءتارتiپتi قورعاۋ, بيۋدجەت پەن سالىق ساياساتى جانە تاعى باسقاسى جەتىلدىرىلدى.

قاسىم-جومارت توقاەۆ سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋ فورماسىنان باس تارتىپ, پرەزيدەنتتىڭ بىرقاتار وكىلەتتىگىن پارلامەنتپەن ءبولىستى, ءارى جاقىن تۋىستارىنىڭ مەملەكەتتىك ساياسي قىزمەتشىلەر مەن كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور كاسىپورىندارى باسشىسى لاۋازىمىن اتقارۋىنا تىيىم سالدى. بيۋدجەتتى قاراس­تىرۋداعى اشىقتىق, قوعامنىڭ ءار سالاسىندا ادىلەتتىلىك پرينتسيپتەرىن قايتا قالىپتاستىرۋ, ادىلەتسىز بولىنگەن جەر تەلىمدەرىن قايتارۋ, مۇناي-گاز سالاسىنداعى كەمشىلىكتەردىڭ ورنىن تولتىرۋ, وسىنىڭ ءبارى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە جولعا قويىلدى. ءبىر عانا دەرەك, 5,2 ميلليون گەكتار جەر مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىلدى. بيىل وسى باعىتتاعى جۇمىستى جالعاستىرامىز.

ۇزاق جىلدار بويى تامىرىن تەرەڭگە جايعان ماسەلەنى بىرنەشە ايدا شەشۋ قيىن. جەمقورلىق بارلىق سالاعا دەندەپ ەندى. اسىرەسە, مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ مەن سۋبسيديانى ءبولۋ, ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا جەمقورلىقتىڭ كورىنىسىن بايقاۋ قيىن ەمەس. قازىر جەمقورلىقپەن اياۋسىز كۇرەس جۇرۋدە. بۇعان قاتىستى زاڭنامالىق نورمالار دايىندالۋدا.

حالىقتىڭ تالابىن ورىنداۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىپ وتىرمىز. بۇعان حالىق تا اتسالىسۋى ءتيىس.

– ءسىز العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قاڭتارداعى قىرعىن تۋرالى دەپۋتاتتىق ۇندەۋ جولداپ, تالدىقورعان قالاسىندا ۋاقىتشا ۇستاۋ ورنىندا قامالعان ازاماتتاردىڭ جاعدايىن ءبىلىپ, ولاردىڭ تۋىس­تارىمەن كەزدەس­تىڭىز. وسى قاڭتاردىڭ اق پەن قاراسىن تولىق اشىپ, جازىقسىز جازالانعانداردى اقتاپ, قاندى قاڭتارداعى قىرعىنعا جاۋاپتىلار جازالاندى ما؟ ءبىزدى وسى سۇراق مازالايدى.

– 2022 جىلى قاڭتار وقيعاسىنا قاتىسقان ازاماتتاردى تەرگەۋ يزولياتورلارىندا قامالعان, ءىستى بولعانداردىڭ اعايىن-تۋىسى الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ, حابارلاسىپ, اراشا ءتۇسۋدى سۇرادى. تەرگەۋ الاڭىندا ازاپتاۋ ءجۇرىپ جاتقانى, تەرگەۋ كەزىندە ءتۇرلى ادىلەتسىزدىك ورىن العانى تۋرالى شاعىم كوبەيدى. سول كەزدە الەۋمەتتىك جەلىدە ءتۇرلى فەيك اقپارات تارادى.

سوسىن بارىپ, كوزبەن كوردىك. باس پروكۋروردىڭ سوزىنشە, لاۋازىمىن اسىرا پايدالانعان قۇقىق قورعاۋ ورگانىنىڭ وكىلدەرىنە ءىس قوزعالىپ, جاۋاپقا تارتىلدى. پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىمەن قاڭتاردا الاڭدا بولىپ, قامالعان 1071 ازامات راقىمشىلىققا ءىلىنىپ, بوساتىلدى. الايدا بۇلىكتى باستاپ, قانتوگىسكە سەبەپ بولعاندارعا بۇل جەڭىلدىك جۇرمەيدى. مەملەكەتتىك توڭكەرىستى جاساۋعا نيەتتىلەر مەن ولاردىڭ قولشوقپارلارىنا ەشقانداي اياۋشىلىق بولمايدى.

حالىقتى بەي-بەرەكەتسىزدىككە باستاعان ادامدار جازاسىز قالماۋى ءتيىس. ويتكەنى ولار ەلدىڭ تىنىشىن الىپ, مەملەكەتتى تۇعىرىنان تايدىرۋعا كۇش سالدى. ۇيىمداستىرۋشىلارعا بايلانىستى ءالى تەرگەۋ جۇمىسى جۇرۋدە.

– الماتى قالاسىندا «تاعزىم مەموريالى» كەشەنى اشىلدى. بۇل الاڭ اق پەن قارانىڭ اراجىگىن اجىراتىپ, تۇراقتىلىق پەن تاتۋلىقتىڭ قۇنىن تۇسىنۋگە شاقىراتىنداي. ءبىز قاڭتاردان قانداي ساباق الۋىمىز كەرەك؟..

– پرەزيدەنت الماتىداعى «تاعزىم مەموريالىن» اشقاننان كەيىن, ارنايى بارىپ, تاعزىم ەتىپ, قۇران باعىشتاپ قايتتىق.

الماتى قالاسىندا ورتا جانە جوعارى ءبىلىم الىپ, جۋرناليستىك جولدا قاراپايىم تىلشىدەن باستاپ باس رەداكتورعا دەيىن قىزمەت ەتىپ, ءومىرىمنىڭ ماڭىزدى ساتتەرى وتكەن قالا ىستىق. ارۋ قالادا شاڭىراق كوتەرىپ, ۇرپاق كوبەيتتىك. قاڭتار كەزىندە ەلدىڭ رۋحاني-مادەني ورتالىعىندا ورىن العان جاعدايعا قاتتى الاڭداپ, قابىرعامىز قايىستى.

قاڭتار وقيعاسىنان قانداي ساباق الۋىمىز كەرەك؟ ەڭ ءبىرىنشى, ءاربىر وتباسى بالاسىنا سانالى تاربيە, ساپالى ءبىلىم بەرۋگە  مىندەتتى. جالپى قوعامدا ءبىرىنشى كەزەكتە ادىلەتتىلىك پرينتسيپ قالىپتاستىرۋ ماڭىزدى. الاش كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحان ايتقانداي, ادىلدىك بولماي, جۇرت ءىسى وڭعا باسپايدى. وسىنى ەسكەرىپ, جاڭا قازاقستاندى جاي ۇرانعا اينالدىرماي, حالىقشىل باستامالاردىڭ ساپاسىمەن ولشەۋگە ءتيىستىمىز.

قوعامدا قانداي جەردە قاتە-­كەمشىلىك بار, سونىڭ ءبارىن تۇزەۋ كەرەك. اۋىلدان باستاپ ءىرى مەگاپوليستەردە ساياسي رەفورمالار ساپالى جۇزەگە اسىپ, قىرداعى جانە قالاداعى قازاقتىڭ الەۋ­مەتتىك جاعدايى ءبىر دەڭگەيگە كەلگەنى دۇرىس.

ياعني ءۇيسىز-كۇيسىز, جۇمىسسىز جۇرگەن وتانداستارىمىز ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى رەتتەلۋى – جۇمىسى جانە باسپانالى بولۋى, كاسىپكەرلىكتى دامىتۋدا جەرگە قولجەتىمدىلىك جانە تاعى باسقاسى شەشىلۋى كەرەك-اق.

بۇكىل قوعام مەملەكەتتىلىكتىڭ تاعدىرىن ويلاۋى كەرەك. ەلدىكتىڭ ىرگەسىن شايقالتاتىن كەز كەلگەن جاعدايعا حالىق توزبەۋشىلىك مىنەز تانىتىپ, رۋحاني-مادەني تۇرعىدا ءوز-ءوزىن جەتىلدىرىپ, باسەكەگە قابىلەتتى ۇلتقا اينالۋىمىز كەرەك. بۇل – زامان تالابى.

– قازىر «ادىلەتتى قازاقستان» دەگەن ۇراندى اقپاراتتىق تۇرعىدا قولداپ, دارىپتەۋدەمىز. دۇرىس! ادىلەتتىلىك بولماي, دامۋ بولمايدى. وسى جاڭارعان قازاقستان قالاي جۇزەگە اسادى؟ وسىنىڭ ءمان-جايىن ءتۇسىندىرىپ بەرسەڭىز…

– بۇل – پرەزيدەنت ۇستانىپ وتىرعان يدەولوگيالىق كونتسەپتسياسى. مۇنى ناۋقانشىلدىققا سالماي, ادىلەتتى قازاقستان دەگەن ۇعىمدى كوكپارعا سالىپ جاتقاندار بار. مۇنىڭ ساياسي جانە الەۋمەتتىك سالماعىن ءتۇسىنىپ, تاريحي جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنىپ, قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا اشىقتىق, جاريالىلىق ءپرينتسيپىن ۇستانىپ, حالىققا ساپالى قىزمەت كورسەتۋ كەرەك.

ەجەلگى ءريمنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى تسيتسەرون «ادىلدىكتىڭ ەكى قاينار كوزى بار: ەشكىمگە زيان شەكتىرمەۋ جانە قوعامعا پايدا كەلتىرۋ» دەگەندەي, ادىلەتتى قازاقستاندا تۋعان بالانىڭ ءوسىپ-دامۋ كەزەڭىنە قاجەتتى بارلىق الەۋمەتتىك, رۋحاني, مادەني, قۇقىقتىق جاعدايى تەڭ قاراستىرىلىپ, باسەكەگە قابىلەتتى بولىپ قالىپتاسۋىنا جان-جاقتى جاعداي جاسالعانى ابزال.

ءتىل, ءدىن, جەر ماسەلەسىندە بولسىن, ادىلەتتى شەشىم قابىلداۋ, اسىرەسە سوت سالاسىنا قاجەتتى. ءجۇسىپ بالاساعۇن «ءادىل زاڭ – تىرەگىڭ» دەمەي مە؟ بىزدە كەرىسىنشە بولىپ, ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا قانشاما ىسكەر ازامات كاسىبىنەن ايىرىلىپ قالدى. قانشاما ازامات ادىلەتتىلىككە جەتە الماي, سوتتا جەڭىلىپ, تاۋى شاعىلدى. كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ قايتا قالىپتاسۋى سوت سالاسىنداعى اشىقتىق پەن ادىلدىكتى قالىپتاستىرۋدىڭ تەتىگى دەپ بىلەمىن. كەدەن, كوشى-قون سالاسىندا بەلدەن باسۋ, ءوزىم بىلەمىن دەيتىن جاعداي ورىن الدى. مۇنى دا تۇبەگەيلى شەشەتىن كەز كەلدى.

– تاۋەلسىزدىكتەن قىمبات قۇندىلىق جوق. مۇنى جاقسى بىلەمىز. الەمنىڭ وزىق ەلدەرى تسيفرلاندىرۋعا باسىمدىق بەرىپ, دامۋدىڭ جاڭا جولىن ىزدەۋدە. ءارى ءتورتىنشى ونەركاسىپتىك رەۆوليۋتسيانىڭ تابالدىرىعىندا تۇرعانىن, ءتىپتى زاماناۋي ونەركاسىپتى ءىشىنارا جۇزەگە اسىرا باستاعانى بەلگىلى. ءبىز بۇل باعىتتا ماقتانا المايمىز. ەلدىڭ باستى قالاسى استانانىڭ وزىندە ينتەرنەتتىڭ جىلدامدىعىنا وكپەلى ادامدار كوپ. ءبىزدىڭ ەلدىڭ وركەندەۋ جولىن قالاي باعامدايسىز؟

– راسىندا, تسيفرلىق جۇيەدە كوپتەگەن ولقىلىقتار بار. جاقىندا وسى سالاعا جاۋاپتى مينيستر باعدات ءمۋسيندى شاقىرىپ, ۇكىمەت ساعاتىن وتكىزدىك. وڭىرلەرگە بارعاندا الدىمىزدان شىعاتىن ءبىرىنشى پروبلەما – ينتەرنەتتىڭ ساپاسى جانە جىلدامدىعى.

اۋىل مەن اۋدانداردى ايتپاعاننىڭ وزىندە, الماتى مەن استانانىڭ ىرگەسىندەگى اۋماقتار, ءتىپتى مەگاپوليستىڭ ىشىندە ينتەرنەت دۇرىس ۇستامايدى.

الەمنىڭ وزىق ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىنەن تسيفرلىق سالا دامۋدىڭ نەگىزگى قاينار كوزى ەكەنىن ءبىلىپ وتىرمىز. قازىر قىتاي, كورەيا جانە ەۋروپا ەلدەرى 5G-ءدى قولدانىسقا ەنگىزىپ, 6G-ءدى سىناۋدىڭ ءتۇرلى ءادىس-تاسىلدەرىن قاراستىرۋدا. مۇنىڭ ءبارى قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنىڭ ساپاسىن ارتتىرىپ, ادامداردىڭ ساپالى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرادى.

2022 جىلى ءىرى قالالارعا 5G كەلەدى دەگەن ەسەپ كۇيىندە قالدى. ەگەر تسيفرلىق جۇيە جولعا قويىلسا, جەمقورلىق فاكتىلەرى ازايار ەدى. بيزنەستى دامىتۋ بولسىن, باسپاناعا كەزەككە تۇرسىن, ءبىلىم الۋعا, ەمدەلۋگە بولسىن, تسيفرلاندىرۋ ماڭىزدى رولگە يە.