تاۋەلسىزدىك العاننان باستاپ بۇگىنگە دەيىن ەلىمىزدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا 6 باعدارلاما قابىلدانىپتى. ارقايسىسى 5 جىلدىق قۇجاتتار شەڭبەرىندە جۇزەگە اسىرىلعان جۇمىستار ەلىمىزدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى ءتۇرلى رەفورمالارعا اكەلدى. باستاپقىدا وتاندىق مەديتسينا ەلدەگى بارلىق سالا سەكىلدى وتە اۋىر جاعدايدا بولدى. 68 جىلدىق عۇمىرىنىڭ 43 جىلىن وسى سالانى دامىتۋعا ارناپ كەلە جاتقان مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, اكادەميك, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى, «قۇرمەت», «لومونوسوۆ» جانە «گيپپوكرات» وردەندەرىنىڭ يەگەرى جاقسىلىق دوسقاليەۆپەن ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى ماسەلەلەرى مەن جەتىستىكتەرى تۋرالى سۇحباتتاسقان ەدىك.
– بۇل سالانىڭ دامۋ بارىسىن مايتالمان مامان رەتىندە دە, سالا تىرلىگىنە تىكەلەي ارالاسقان ەكس-مينيستر رەتىندە دە جاقسى باعامداپ بىلەسىز. سالانىڭ قانداي جەتىستىكتەرى مەن ماسەلەلەرىن اتاپ ايتار ەدىڭىز؟
– ەگەمەندىك العاننان كەيىن قاي باعىتتا داميمىز دەگەن ۇلكەن سۇراق تۇردى. قازاقستان دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا وتۋگە ۇمتىلۋعا شەشىم قابىلدادى. ال ول مەملەكەتتەردىڭ بارىندە نارىقتىق ەكونوميكا ەدى. بىزدە دە نارىقتىق ەكونوميكا جولىن تاڭداۋعا ەلدىڭ ءبارى قولىن كوتەردى. سول باعىتتا داميتىن بولعاننان كەيىن ولاردىڭ بۇكىل تاجىريبەسىن الۋعا تۋرا كەلدى. كەيبىر تۇستارى بىزگە سايكەس كەلسە, كەي تۇسى سايكەس ەمەس. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءدارى-دارمەك جەتىسپەدى, تۋبەركۋلەز, قانت ديابەتى سىندى اۋرۋلار ءورشىپ تۇردى, قاتەرلى دەرتتەرگە قارسى ەكپە جاساۋ قارجىنىڭ تاپشىلىعىنان مۇمكىن بولمادى. وسىنىڭ سالدارىنان ادامداردىڭ ءولىمى ارتتى. 1998 جىلى قابىلدانعان حالىق دەنساۋلىعى باعدارلاماسى بۇل جاعدايدىڭ سەبەبىن ايقىنداپ, سالا جۇمىسىن جۇيەلەۋدى كوزدەدى. 2004 جىلعا دەيىنگى ارالىقتى قامتىعان وسى شارا دەنساۋلىق ساقتاۋ ىسىندەگى رەفورمانىڭ باسى بولدى. ءسويتىپ ودان ءارى مەديتسينانى قانداي جۇيەمەن قۇراتىنىمىزدى ايقىندادىق.
سالانىڭ قولجەتىمدى قىزمەتتەرى – ەمحانا, امبۋلاتوريالىق ەمگە باسىمدىق بەرە باستادىق. سونىڭ ارقاسىندا سىرقاتتانۋ ءبىرشاما ازايدى. 2005-2010 جىلداردى قامتىعان باعدارلامادا امبۋلاتوريالىق كومەككە كوپ كوڭىل بولدىك. تەگىن ءدارى الۋ, تەگىن ۆاكتسيناتسيا جاساۋ, امبۋلاتوريادا حالىقتى كوبىرەك قامتىپ, ەگەر ودان ناتيجە بولماسا ستاتسيونارعا جىبەرەتىن جۇيە ىسكە قوسىلدى.
استانا قۇرىلعالى بۇرىن-سوڭدى بولماعان كوپتەگەن ءىرى ەمدەۋ مەكەمەلەرى اشىلدى. ولاردىڭ ءبارى دامىعان ەلدەردەگى مەديتسينالىق ورىنداردىڭ ۇلگىسىنە كەلتىرىلىپ سالىندى. ءار كلينيكا زاماناۋي جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتىلىپ, قازاقستاندا ءجيى كەزدەسەتىن اۋرۋلاردى ەمدەۋ, شۇعىل كومەك بەرۋگە ءمان بەرىلدى, سونىڭ ىشىندە جۇرەك اۋرۋلارىنا باسىمدىق بەرىلدى. قازىر قانشا ستاتسيونار بولسا, سونىڭ بارىندە انگيوگراف بار. انگيوگراف دەگەنىمىز – ادام جۇرەگىنىڭ بىتەلىپ قالعان تامىرىن اشىپ, ستەند قويۋ. سونىڭ ارقاسىندا ينفاركتان امان قالۋ 60 پايىزدان استى. بۇرىن بۇكىل ەل بويىنشا ينفاركتپەن اۋىرعانداردىڭ 20 پايىزى امان قالىپ, قالعانى ءولىپ كەتەتىن. مۇنىڭ ءبارى – دامىعان ەلدەر تاجىريبەسى. سونىمەن قاتار كۇردەلى وتا جاساۋدا دا كوپ جەتىستىكتەرگە قول جەتتى. ماسەلەن, نەيروحيرۋرگيالىق وتالار, بۋىن اۋىستىرۋ, جۇرەككە وتالار, اعزانى اۋىستىرۋ, بۇيرەك, باۋىر, جۇرەك پەن وكپە اۋىستىرۋ استانادا جاسالادى. حيرۋرگيا, ترانسپلانتاتسيا, جۇرەككە, وكپەگە وتا جاساۋدا ساپالى قىزمەت كورسەتۋ جاعىنان ءبىزدىڭ وزگە دامىعان ەلدەرمەن تەرەزەمىز تەڭ. كەز كەلگەن ەلدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسى ترانسپلانتولوگيانىڭ دامۋ دەڭگەيىمەن ايقىندالسا, قازاقستان بۇگىندە ونىڭ كوش باسىندا دەپ باتىل ايتۋعا بولادى. وسىلايشا ەلىمىزدە جۇرەك, باۋىر, بۇيرەكتىڭ اۋىستىرىلۋى ادەتتەگى شارالاردىڭ بىرىنە اينالدى. بۇل – ۇلكەن جەتىستىك.
ەلىمىزدە 19 ميلليون حالىقتىڭ 10 ميلليونىنىڭ ەمدەۋ شىعىنىن ۇكىمەت وتەپ وتىر. قالعان 9 ملن حالىقتىڭ 6,5 ميلليونىنىڭ تۇراقتى تابىس كوزى بار. ولار – بيۋدجەت كۆازي, كومپانيا
قىزمەتكەرلەرى, ءوندىرىس جۇمىسشىلارى. تەك 1,5 ملن حالىق – ءوزىن جۇمىسپەن قامتىعاندار. اۋىرىپ قالعان ازاماتتاردىڭ جۇمىس ىستەگەن, ىستەمەگەنىنە قاراماي ەمدەلۋ شىعىنى قور ەسەبىنەن جابىلادى
ەندى باستى پروبلەمالىق جاعى – العاشقى مەديتسينالىق كومەك كورسەتەتىن مەكەمەلەر. بۇرىن كەڭەس كەزىندە ادام ءوزى تاڭداپ, كەز كەلگەن سالالىق دارىگەرگە الدىن الا جازىلماي-اق تالونمەن باراتىن. ال دامىعان ەلدەردە الدىمەن ۋچاسكەلىك دارىگەرگە قارالىپ, تەك سولار ارقىلى عانا جولدامامەن سالالىق دارىگەرگە بارادى. ماسەلەن, كوزى اۋىراتىن ادامنىڭ دەرتىنىڭ سەبەبى راسىندا كوزىنە قاتىستى ەمەس, جۇيكە جۇيەسىمەن نەمەسە باسقا اعزالارىمەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. دەمەك وعان وكۋليسكە بارۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل تاپشى سالالىق مامانداردىڭ ۋاقىتىن بوسقا الماي, قايتا ولاردىڭ قىزمەتىنە شىن ءزارۋ ادامعا تەزىرەك قىزمەت كورسەتىلۋىنە سەپتىك ەتەدى. ال كەزەكتى ۇزاق كۇتۋ سەبەبى دە سول – سالالىق ماماندار تاپشىلىعىنان جانە ەلوردادا حالىقتىڭ تىم كوپتىگىنەن بولىپ وتىر.
– ەمحانادا سالالىق دارىگەرگە كەزەك كۇتىپ شارشاعان نەمەسە مەملەكەتتىك ەمحانالار ماماندارىنىڭ دەڭگەيى, ءبىلىمى مەن بىلىگى تۋرالى تەرىس اقپارات ءجيى تارايتىندىقتان كوپشىلىك جەكەمەنشىك ەمدەۋ مەكەمەلەرىنىڭ قىزمەتىنە جۇگىنەدى جانە سولاردىڭ جۇمىسىنا سەنىم ارتادى. راسىمەن جەكەمەنشىكتە جۇمىس ىستەيتىن مامانداردىڭ بارىنە سەنۋگە بولا ما؟
– بۇل – جالعان پىكىر. سەبەبى وزىق قۇرال-جابدىقتار, نەگىزىنەن, تەك مەملەكەتتىك ەمدەۋ ورىندارىندا بولادى. اۋىر, كۇردەلى وتالاردىڭ بارلىعى مەملەكەتتىك ەمحانالاردا جاسالادى. جەكەمەنشىك ەمدەۋ ورىندارىندا جاسالىپ جاتقان وتالاردىڭ مولشەرى الدەقايدا تومەن. جەكە كلينيكالارداعى پالاتالاردىڭ وڭاشالىعى, قولايلىلىعى ارتىقتاۋ بولار. مۇنداي اقىلى جاتىن جايلار مەملەكەتتىك ەمدەۋ ورىندارىندا دا بار. جاۋاپسىز ماماندارعا كەلسەك, ونداي قىزمەتكەرلەر ءار سالادا دا كەزدەسەدى.
– «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارىن ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا مىندەتتى الەۋمەتتىك مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ قورى 2017 جىلدىڭ شىلدە ايىنان ءوز قىزمەتىن باستادى. وسى قور جۇمىسىنا, جالپى ءمامس جۇيەسىنە قاتىستى دا كۇماندى اڭگىمەلەر كوپ.
– دامىعان ەلدەردە ساقتاندىرۋ مەديتسيناسى ەكى باعىتتا جۇمىس ىستەيدى. بىزدە قارجىلاندىرۋ ءۇش كوزدەن بولسىن دەپ شەشتىك, ول بويىنشا ەمدەلۋ اقىسىن ۇكىمەت, جۇمىس بەرۋشى جانە ەمدەلۋشى ادامنىڭ ءوزى تولەيدى. قورعا قارجى 70 پايىز ۇكىمەت تاراپىنان تولەنەدى. ونىڭ ىشىندە 18 جاسقا دەيىنگى بالالار, زەينەتكەرلەر, ستۋدەنتتەر, كۋرسانتتار, مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر, قۇقىققورعاۋ جانە قارۋلى كۇشتەرى ورگاندارى بار. ەلىمىزدە 19 ميلليون حالىقتىڭ 10 ميلليونىنىڭ ەمدەۋ شىعىنىن ۇكىمەت وتەپ وتىر. قالعان 9 ملن حالىقتىڭ 6,5 ميلليونىنىڭ تۇراقتى تابىس كوزى بار. ولار – بيۋدجەت كۆازي, كومپانيا قىزمەتكەرلەرى, ءوندىرىس جۇمىسشىلارى. تەك 1,5 ملن حالىق – ءوزىن جۇمىسپەن قامتىعاندار. اۋىرىپ قالعان ازاماتتاردىڭ جۇمىس ىستەگەن, ىستەمەگەنىنە قاراماي ەمدەلۋ شىعىنى قور ەسەبىنەن جابىلادى. 2018 جىلدان باستاپ تمككك شەڭبەرىندە جانە ءمامس جۇيەسىندە مەديتسينالىق قىزمەتتەردى ساتىپ الۋ جۇمىستارى قور ارقىلى جۇزەگە اسىرىلىپ وتىر. ءبىزدىڭ ەلدە ءمامس جۇيەسى بويىنشا قورعا اقشانى جۇمىس بەرۋشى جانە جۇمىسشىنىڭ ءوزى تولەۋى كەرەك. قورعا قۇرىلعالى بەرى دۇرىس اقشا قۇيىلىپ جاتقان جوق. وسىعان بايلانىستى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا كوپ نارسەگە قول جەتپەي جاتىر. قارجى قورعا 100 پايىز قۇيىلۋ كەرەك.
– ءمامس جۇيەسى ارقىلى بارشامىزدىڭ جالاقىمىزدان اي سايىن جارنا ۇستالادى. بىراق مەديتسينالىق كومەككە كوپ جۇگىنبەيتىندەر دە بار. سونداي ازاماتتار نەگە بىزدەن اقشا ۇستايدى دەپ شاعىمدانادى؟
– ءمامس-كە سىزدەن دە, بىزدەن دە ۇستايدى. «سوليدارنايا وتۆەتستۆەننوست» دەگەن بار. مەن سىزگە تولەيمىن, ءسىز بىرەۋگە. وسىلايشا ءبىر-بىرىمىزگە كومەكتەسەمىز. جۇيە سونداي. قايتا دامىعان ەلدەرگە قاراعاندا ءبىزدىڭ بۇعان تولەپ وتىرعان قاراجاتىمىز از. ماسەلەن, امەريكادا ىشكى ونىمنەن 18-20 پايىز ساقتاندىرۋعا تولەنەدى. ەگەر ول جاقتا ساقتاندىرۋ قورىندا اقشاڭىز بولماسا, سىزگە ەشكىم كومەك كورسەتپەيدى. تۇركيادا دا سول. جالپى شەتەلدەردە مەديتسينالىق قىزمەت قۇنى وتە قىمبات. بىزدە ىشكى ونىمنەن كوپ دەسە 4 پايىز الىناتىن شىعار. بۇل – از. كەم دەگەندە 5 پايىز بولۋ كەرەك. نەگە مەملەكەت تولەمەيدى دەگەن تەرىس ۇعىم. مەملەكەت تاراپىنان دا تولەنىپ جاتىر. مەملەكەت بۇكىل جەدەل كومەككە جانە ەگۋ شارالارىنىڭ بارىنە تولەيدى. گەرمانيادا – 30/70, 70 پايىز – ءوزى, قالعانىن مەملەكەت تولەسە, وڭتۇستىك كورەيادا – 50/50, بىزدە ۇشەۋى – ياعني مەملەكەت, جۇمىس بەرۋشى, جۇمىسشى تولەيدى.
– قازىرگى كورشىلەرمەن بايلانىستى گەوساياسي احۋالدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا اسەرى بار ما؟
– ارينە, بار. كوپ ءدارىنى ۋكراينادان الاتىن ەدىك, ولاردىڭ ءونىمى وتە ساپالى, ءتيىمدى, قىمبات ەمەس. سوعىس بولىپ جاتقاننان كەيىن ولاردان الۋ مۇمكىندىگى شەكتەلدى. ەكىنشىدەن, ءدارى-دارمەك جەتكىزۋ بويىنشا رەسەي ۇلكەن لوگيستيكالىق حاب ەدى. كانادادان رەسەيگە كەلەدى, سودان كەيىن بىزگە جەتكىزىلەتىن. قازىر ول جول دا جابىلدى. بۇل رەتتە دە ءدارى جەتكىزۋ لوگيستيكاسى ۇزارىپ كەتتى. ول ۇزارعان سايىن باعاسى دا قىمباتقا ءتۇسىپ جاتىر. وعان قوسا ينفلياتسيا ءوسىپ, وسىنىڭ بارلىعى قوسىلعاندا ءدارى-دارمەك تاپشى بولىپ, جاساعان رەفورما, باعدارلاما ويدان شىقپاي تۇر.
– قازىر ەلىمىزدە قانداي مەديتسينا ماماندارى تاپشى جانە بۇل تاپشىلىق نەدەن تۋىنداپ وتىر؟
– ەڭ الدىمەن, سالالىق دارىگەرلەر جەتىسپەيدى, سەبەبى اقشاسى از. اتاپ ايتقاندا, بارلىق جەردە ەندوكرينولوگ, رەۆموتولوگ, انەستەزيولوگتار تاپشى. ماسەلەن, 10 جىل وقىپ, جاڭادان جۇمىسقا كىرگەن مامانداردىڭ جالاقىسى 100 مىڭعا جەتپەيدى. بۇعان سەنبەيتىن شىعارسىز, حيرۋرگتەردە سولاي ەكەنىن ناقتى ايتا الامىن. سوندىقتان ولار قوسىمشا كەزەكشىلىك الادى, جارتى ستاۆكامەن جۇمىس ىزدەيدى. ونىڭ ۇستىنە كەز كەلگەن باسشى تاجىريبەلى مامان ىزدەيدى. ءسويتىپ جاستار جۇمىسسىز ءجۇرىپ قالادى. قازىرگى تاڭدا «دارىگەر قاتەلىگى» بويىنشا زاڭ تالقىلانۋدا. كەيبىر جاعدايدا دارىگەر دە ابايسىزدا قاتەلەسۋى مۇمكىن. ادەيى جاساماي, اياق استىنان بولسا, دارىگەرلەرگە قىلمىستىق ءىس قوزعالماۋى كەرەك. سەبەبى قاتەلەسپەيتىن ادام جوق. ال ارينە, ەگەر ءوزىنىڭ جۇمىسىنا نەمقۇرايلى, جاۋاپسىز قاراعاندىعىنان ناۋقاس قايتىس بولسا, وندا مىندەتتى تۇردە جازالانۋى كەرەك. باپتىڭ ونداي بولىگىن ەشكىم دە الىپ تاستاپ جاتقان جوق. ابايسىزدا بولعان قاتەلىكتەن دارىگەرلەردىڭ جازالانۋى دا كادر تۇراقسىزدىعىنا اكەلەدى.
– ءوزىڭىز 200-دەن استام عىلىمي ەڭبەكتىڭ, 12 مونوگرافيانىڭ, 50-دەن استام ونەرتابىستىڭ اۆتورىسىز. كەزىندە لاپاروسكوپيا وتاسىن ەلگە اكەلگەن جانە ترانسپلانتولوگيا ماسەلەسىن دە باستاپ كوتەرگەن ءوزىڭىز. جالپى قازىر مەديتسينالىق عىلىم سالاسى قالاي دامۋدا؟
– مەديتسينا سالاسىنداعى عىلىمدى دامىتۋعا دا قاراجات تاپشىلىعى تۇساۋ بولىپ وتىر. ءبىر مىسال ايتايىن, جاپونيادا مەنىڭ ەكى بالام جۇمىس ىستەيدى. سولار عىلىمي سالادا زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ءۇشىن ەكسپەريمەنتالدى جۇمىسپەن اينالىسادى. سونىڭ بارىسىندا باۋىر اقاۋى بويىنشا ءبىر تىشقان-مودەلدى الادى, سول تىشقاننىڭ بىرەۋى ءبىزدىڭ اقشامەن 1 ملن تەڭگەدەي تۇرادى, ال زەرتتەۋ بارىسىندا ولاردىڭ كەم دەگەندە 100-ءى كەرەك. ءبىر ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىمي زەرتتەۋ سالاسىنا جىل سايىن ءبولىپ وتىرعان اقشاسى 1 جارىم ملرد دوللاردى قۇرايدى. وكىنىشكە قاراي, بىزدە مۇنداي قارجى بولىنبەيدى. سوندىقتان بىزدە مەديتسيناداعى عىلىم كەنجە قالىپ وتىر. دەگەنمەن بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەت باسشىسى عىلىم اكادەمياسىن قايتا جاڭعىرتىپ, پرەزيدەنت جانىنداعى مەكەمە ەتىپ جاتىر. سول جەرگە عالىمدار جينالىپ, بالكىم, كەلەشەكتە وسى دەڭگەيمەن دامي بەرسە, بىزدە دە مول قاراجات بولىنەتىن شىعار. اقشا بولسە تاس جارعالى تۇرعان دارىندى, ءبىلىمدى جاستار وتە كوپ. ولارعا تەك قولداۋ عانا جەتپەي تۇر. ءوزىم باياعىدا جاسۋشامەن اينالىستىم, مينيستر بولىپ تۇرعاندا قاراجات ءبولىپ, سول سالا بۇگىندە جاقسى ناتيجە بەرىپ جاتىر.
– وزگەلەردى ەمدەپ جازاتىن اق حالاتتى ابزال جان رەتىندە ءوزىڭىزدى قالاي كۇتەسىز؟ دەنساۋلىقتى ۇزاق ۋاقىت مىقتى ەتىپ ساقتاۋ ءۇشىن ەلگە قانداي كەڭەس ايتار ەدىڭىز؟
– جالپى ومىردە ءاربىر ادام بىلەتىن ەكى سالا بار, ءبىرى – ءبىلىم, ەكىنشىسى – دەنساۋلىق. جالپى, بۇل دەنساۋلىق دەگەن – ۇلتتىق ماسەلە. ولاي دەيتىنىمىز, دەنساۋلىعى مىقتى ادام ۇلتتىڭ وركەندەۋىنە ۇلەس قوسۋشى بولادى. ادام ءۇشىن باستى بايلىق – دەنساۋلىق ەكەنىن شىنىمەن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. سوسىن ارينە, كوپ اۋرۋ – ىشەتىن استان كەلەدى. دۇرىس تاماقتانۋدىڭ مىقتى دەنساۋلىق يەسى بولۋدا ماڭىزى زور. ساپالى تاماق ءىشۋ جانە ونى قانشا مولشەرمەن ءىشۋدى بىلسەڭىز, سىزدەن ارتىق دەنى ساۋ ادام بولمايدى. قازىر كوپ ادامدار باد دەگەنگە اۋەس, ياعني قوسىمشا بيولوگيالىق قوسپالار ىشەدى, مەن مۇنى بەكەر ءىس دەر ەدىم. كۇنىنە اس مازىرىندە ليمون, الما, سوسىن قازاقتىڭ قۇرتى بولسا, ناعىز تۇنىپ تۇرعان دارۋمەن سول. سونىمەن قاتار ەل ىشىندە ءتۇرلى ءتاۋىپ ەمشىلەر دە كوپ. كەيبىر اۋرۋلاردى تەك مەديتسينا كۇشىمەن عانا ەمدەۋگە بولادى. ءبىر جىلدارى تۇيەنىڭ زارىمەن قاتەرلى ىسىكتى ەمدەيمىن دەگەن ءتاۋىپ شىعىپ, سوعان دا حالىق الدانعان. قاتەرلى دەرتتى زارمەن ەمدەۋگە بولادى دەگەنگە سەنگەنىڭىز – كۇلكىلى جاعداي. ءوز باسىما كەلسەم, مەن دە ەل سياقتى تاعامداردى جەيمىن. ءوزىم وسى استانادا جەر ۇيدە تۇرامىن, تاڭەرتەڭ ەرتە ءبىراز جاياۋ ءجۇرىپ كەلگەسىن ەكى كەسە ءشاي مەن كىشكەنتاي بۋتەربرود جانە كوكونىس جەيمىن. تۇستە دە بارىمەن بىردەي اس تۇرلەرىن جەيمىن, بىراق ەڭ باستىسى, از-ازدان, سوسىن كەشكى 18.00-دەن كەيىن مۇلدەم تاماق ىشپەيمىن. بۇعان مەنىڭ اعزام ۇيرەنگەن.
– سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
