الداعى قىركۇيەكتە ەلىمىزدە مۇلىكتى زاڭداستىرۋ شاراسى باستالماق. قولدا بار مۇلىكتى اينالىمعا شىعارۋ 2015 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىندا اياقتالادى. ال, 2017 جىلدان باستاپ قازاقستاندا جالپىعا ورتاق دەكلاراتسيا تاپسىرۋ قولدانىسقا ەنەتىندىكتەن, اتالمىش شارا ازاماتتارعا مۇلىكتەرىن زاڭداستىرىپ الۋعا ۇلكەن مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن قاتار, ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا دا ەداۋىر سەرپىن اكەلمەك.
العاشقى زاڭداستىرۋعا ءۇش مىڭ ادام قاتىستى
ەلىمىزدە العاشقى زاڭداستىرۋ 2001 جىلى وتكىزىلگەن بولاتىن. سول جىلدىڭ 14 شىلدەسى مەن 14 تامىزى ارالىعىندا وتكەن شارا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىنا ولاردىڭ قاراجاتىن زاڭداستىرۋعا وراي راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى» زاڭىمەن رەتتەلدى. زاڭداستىرۋ ءبىر رەتتىك ناۋقان رەتىندە وتكىزىلدى جانە تۇلعانىڭ زاڭداستىراتىن اقشاسىنان سالىق الىنبايتىنى جانە ءتيىستى جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلمايتىنى كەپىلدەندىردى. ناتيجەسىندە ءۇش مىڭعا جۋىق ازاماتتىڭ 480 ملن دوللار كولەمىندەگى قاراجاتتارى زاڭداستىرىلدى.
ايتا كەتكەن ءجون, 2006-2007 جىلدارداعى زاڭداستىرۋدا تەك اقشا ەمەس, سونىمەن قاتار, جىلجىمايتىن جانە جىلجىمالى مۇلىكتى دە زاڭداستىرۋعا رۇقسات بەرىلدى. وسىعان بايلانىستى زاڭداستىرۋ مەرزىمى ۇزارتىلىپ, ءبىر جىلدان اسا ۋاقىتقا سوزىلدى. «مۇلىكتى زاڭداستىرۋ بويىنشا راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى» زاڭ نورمالارىنا سايكەس قولداعى دۇنيەسىنىڭ قۇجاتىن تۇزەمەكشى بولعان ازاماتتار مەن زاڭدى تۇلعالار جەكەلەگەن قىلمىس جاساعانى ءۇشىن, اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىعى ءۇشىن جانە ءتارتىپ بۇزۋشىلىعى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتىلدى. زاڭ شەڭبەرىندە مۇلىكتى زاڭداستىرعانى ءۇشىن مۇلىك قۇنىنىڭ 10 پايىزدىق جيناعى عانا الىندى. بەلگىلى بولعانداي, جۇرگىزىلگەن ناۋقان اياسىندا 844,7 ملرد تەڭگەنىڭ مۇلكى زاڭداستىرىلعان. سونىڭ ىشىندە 538,4 ملرد تەڭگە قاراجات پەن 236,2 ملرد تەڭگەنىڭ جىلجىمايتىن مۇلىگى بار. ءوز كەزەگىندە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە 59,6 ملرد تەڭگە تۇسكەنىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون.
سونىمەن كولەڭكەلى ەكونوميكاعا قارسى باعىتتالعان بيىلعى زاڭداستىرۋ قولداعى بار كاپيتالدى شىعارىپ, ونى ەكونوميكاعا تارتۋدى كوزدەيدى. «قر ازاماتتارىنا, ورالماندارعا جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇرۋعا ىقتيار حاتى بار تۇلعالارعا مۇلiكتi جاريا ەتۋiنە بايلانىستى راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى» زاڭدا جاريا ەتىلەتىن مۇلىك پەن قاراجات زاڭدى تۇردە ەكونوميكالىق اينالىمعا ەنگىزىلۋى ءتيىس.
بۇل رەتتە پرەمەر-ءمينيستردىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى باقىت سۇلتانوۆتىڭ «مۇلىكتى جاريا ەتۋ – الەمدىك تاجىريبەدە بۇرىننان بار. ەۋروپانىڭ بىرقاتار ەلدەرىندە جانە اقش-تىڭ كوپتەگەن شتاتتارى مۇنداي اكتسيانى بىرنەشە مارتە وتكىزىپ تۇرادى. ويتكەنى كاپيتالدى كولەڭكەدەن شىعارۋ پروبلەماسى بارلىق ەلدەردە بار. اعىمداعى جىلى 1 قىركۇيەكتەن باستالاتىن جاڭا اكتسيانى وتكىزۋدىڭ العىشارتى قازاقستان ەكونوميكاسىنداعى كولەڭكەلى اينالىمنىڭ قوماقتى ۇلەسى بولىپ تابىلادى. 2012 جىلى كولەڭكەلى ەكونوميكا ۇلەسى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 19 پايىزىنا جۋىقتادى نەمەسە شامامەن 6 تريلليون تەڭگەنى قۇرادى. ەكىنشىدەن, بۇل – شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردىڭ قىسقارۋى مەن اعىمداعى وپەراتسيالار شوتى سالدوسىنىڭ تومەندەۋى. سونىمەن قاتار داعدارىس قۇبىلىستارىنا بايلانىستى بانك سەكتورى تاراپىنان ەكونوميكاعا كرەديت بەرۋدىڭ تومەندەگەنى بايقالادى. وسىلايشا, ەكونوميكانى دامىتۋ ءۇشىن قوسىمشا رەسۋرستار تارتۋ قاجەتتىگى تۋىندادى» دەگەنى ەسىمىزدە.
كوميسسيا جۇمىسىن باستادى
جاريا ەتۋ وبەكتىلەرىنە اقشا, باعالى قاعازدار, زاڭدى تۇلعانىڭ جارعىلىق كاپيتالىنا قاتىسۋ ۇلەسى, باسقا ادامعا راسىمدەلگەن جىلجىمايتىن مۇلىك, ەل اۋماعىندا تۇرعان ۇيلەر جانە ەل اۋماعىنان تىس جەرلەردە تۇرعان جىلجىمايتىن مۇلىك جاتادى.
– ايتا كەتكەن ءجون, زاڭعا سايكەس قۇرىلىس نىساندارى جانە قۇرىلىمدارى جوق ءوز بەتىمەن باسىپ الىنعان جەرلەر جانە جەر تەلىمدەرى, وندا سالىنعان عيماراتتار مەن قوندىرعىلار زاڭداستىرىلمايدى. سونىمەن قاتار, جالپى قولدانىستاعى جەرلەر مەن «ەكسپو-2017» حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسىنىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان جەر تەلىمدەرى مەن ونداعى عيماراتتار دا زاڭداستىرۋعا جاتپايتىن وبەكتىلەردىڭ قاتارىنا كىرەدى, – دەيدى جەكەشەلەندىرۋ سالاسىنىڭ مامانى, زاڭگەر نۇرجان سەيتماتوۆ.
ال, اقشانى زاڭداستىرۋدىڭ تەتىكتەرىنە كەلسەك, ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ ارنايى دەپوزيتتىك شوتىنا اقشا اۋدارۋ ارقىلى جۇرگىزىلەدى. زاڭداستىرىلاتىن اقشا ارنايى دەپوزيتتىك شوتتا بىرنەشە جىل بويى تۇرۋعا ءتيىس. بۇل رەتتە نارىقتىق مولشەرلەمە بويىنشا سىياقىلار تولەنەتىنىن ۇمىتپاعان ءجون. ەگەر, بانكتەردىڭ ارنايى دەپوزيتتىك شوتىنداعى اقشانى مەرزىمىنەن بۇرىن العان جاعدايدا زاڭداستىرۋ ءۇشىن 10 پايىز كولەمىندە تولەم الىنادى.
تاعى ءبىر جاڭالىق, مەملەكەتتىك قۇندى قاعازداردى, «حالىقتىق ءىرو» شەڭبەرىندەگى اكتسيالاردى, ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ, باسقارۋشى حولدينگتەردىڭ, دامۋ ينستيتۋتتارىنىڭ وبليگاتسيالارىن, ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ وبليگاتسيالارىن, قازاقستاندىق قور بيرجاسىنا سالىنعان باسقا دا باعالى قاعازداردى, جەكەشەلەندىرۋ شەڭبەرىندەگى نىسانداردى ساتىپ العان جاعدايدا ەشقانداي تولەم الىنبايدى. ەگەر ازاماتتار مۇنداي ينۆەستيتسيالىق تەتىكتەردى پايدالانعىسى كەلمەسە, ول جوعارىدا ايتىلعانداي, زاڭداستىرىلاتىن اقشانىڭ 10 پايىزى مولشەرىندە الىم تولەپ, ءوز اقشاسىن ءوزى باسقارۋعا قۇقىلى.
مۇلىكتى زاڭداستىرۋ قالاي جۇرگىزىلەدى؟
مۇلىكتى زاڭداستىرۋ تارتىبىنە توقتالساق, ول ءۇشىن ازاماتتار جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ جانىنداعى كوميسسيالارعا ارىز جانە ءتيىستى قۇجاتتاردى بەرۋ قاجەت. مۇلىكتى (اقشادان باسقا) زاڭداستىرۋ ءۇشىن تولەم الىنبايدى. زاڭداستىرۋعا جاتاتىن مۇلىك (اقشادان باسقا) وسى مۇلىك تۋرالى كوميسسيانىڭ زاڭداستىرۋ تۋرالى شەشىمى شىققان كۇننەن باستاپ زاڭداستىرىلعان مۇلىك دەپ تانىلادى. مەملەكەتتىك تىركەۋگە جاتاتىن زاڭداستىرىلعان مۇلىك زاڭداستىرۋشى ازاماتتاردىڭ جەكە ءوتىنىشى بويىنشا تىركەلەدى. مۇلىكتى زاڭداستىرۋشى ازامات زاڭداستىرىلعان مۇلىكتى تىركەۋ جونىندەگى شىعىنداردى جەكە ءوزى كوتەرەدى, سونىڭ ىشىندە قۇجاتتاردى دايىنداۋ جانە جاساۋ شىعىندارى بار.
ال, شەتەلدەگى مۇلىكتى زاڭداستىرۋ ءۇشىن 10 پايىز الىم الىنادى. وسىعان بايلانىستى بەرگەن ءوتىنىشتى كوميسسيا سالىق ورگانى ءوتىنىش بەرىلگەن كۇننەن باستاپ كۇنتىزبەلىك وتىز كۇن ىشىندە قارايدى.
زاڭداستىرۋ شارتتارىندا راقىمشىلىققا جاتپايتىن قىلمىستار بار. «اتاپ ايتقاندا, جالعان كاسىپكەرلىك, جەكە كاسىپكەرلىك سۋبەكتىسىنىڭ كاسىپكەرلىك قىزمەتتى جۇزەگە اسىرۋ نيەتىنسىز مامىلە جاساسۋى, نەسيەنi زاڭسىز الۋ جانە ماقساتسىز پايدالانۋ, باعالى قاعازدارمەن وپەراتسيالار جۇرگiزۋ ەرەجەلەرiن بۇزۋ, جالعان اقشا نەمەسە باعالى قاعازدار جاساۋ نەمەسە ساتۋ, ەكونوميكالىق كونتراباندا, كەدەن تولەمدەرi مەن الىمدارىن تولەۋدەن جالتارۋ جانە رەيدەرلىك» دەپ مالىمدەدى قر باس پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارى اندرەي كراۆچەنكو.
الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنسەك, تابىس پەن كاپيتالدى جاريا ەتۋ جونىندەگى باعدارلامالار فرانتسيادا, اۆستريادا, يرلانديادا – 2 رەت, پورتۋگاليادا – 4 رەت, ءۇندىستاندا – 5 رەت جۇزەگە اسىرىلعان ەكەن. سول سياقتى يتاليا, بەلگيا, گەرمانيادا سىندى ەلدەر دە بۇل ۇدەرىستى باستان وتكىزگەن. ناقتى مىسال رەتىندە قاراستىرساق, تەك اقش-تىڭ وزىندە 1997 جىلعا دەيىن جەتپىسكە جۋىق سالىقتىق راقىمشىلىق جاريالانعان.
P.S: زاڭعا سايكەس, مۇلىكتى جاريا ەتۋ ءۇشىن استانا اكىمدىگى جانىنان قۇرىلعان كوميسسياعا مۇلiكتi جاريا ەتۋ تۋرالى ءوتىنىشتىڭ ەكى داناسىن, ءوتىنىش بەرگەن كەزدە جەكە باسىن كۋالاندىراتىن قۇجاتتىڭ تۇپنۇسقاسى مەن كوشiرمەسiن, عيماراتتار مەن قۇرىلىستارعا تەحنيكالىق تەكسەرۋ جۇرگىزگەن اتتەستاتتالعان ساراپشىنىڭ قورىتىندىسىن, جىلجىمايتىن مۇلىك وبەكتىسىنىڭ تەحنيكالىق پاسپورتىن تاپسىرۋ كەرەك. گۇلميرا شارحانقىزىاز-كەم انىقتاما
