تاريحي ەسكەرتكىشتەر تامىرى

استانانىڭ تاريحى ارىدەن باستالادى…
بۇل دالا بوزوق داۋىرىنەن بۇگىنگە دەيىن تالاي تاريحقا كۋا بولدى. سارىارقانىڭ سايىن توسىندە سوناۋ عاسىرلاردان, جىلداردان ءۇن قاتقان, سىر تارتقان, قيساپسىز شەجىرەنى قويناۋىنا بۇككەن تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر كوپ-اق. وتكەننىڭ بەلگىسىندەي, كەشەگىنىڭ كۋاسىندەي بولعان سول دۇنيەلەردى تاۋەلسىز, ەركىن, ازات ەلدىڭ وسكەلەڭ ۇرپاعى, ءار بۋىنى قامقورلىعىنا الۋعا, قورعاۋعا, قاستەرلەي قاراۋعا مىندەتتى. ەندەشە, قالىڭ بۇقارانىڭ قولىنان تابىلاتىن باسىلىمنىڭ ەنشىمىزگە تيگەن بەتىنە ەل ەسىندە جۇرۋگە لايىق بىرنەشە ەسكەرتكىش جايىندا از-ماز ءسوز ەتكەندى ءجون كوردىك…

جاسىل مەشىتتە نە سىر بار؟

استانا قالاسىنداعى ەڭ كورنەكتى كوشەلەردىڭ ءبىرى ابايدىڭ اتىندا. بەس شاقىرىمنان اسىپ جىعىلاتىن وسى كوشەنى بويلاپ, شاھاردىڭ ەسكى ورتالىعىنا تاياعاندا, وڭ جاقتان قىزىل كىرپىشتەن قالانعان, بيىك باعاندارى بار شارباق كەزىگەدى. ەسكى ەكەنىن ءبىلىنىپ تۇراتىن قاقپاسى دا بار. بۇل – زامانىندا «جاسىل مەشىت» نەمەسە «تاتار مەشىتى» دەپ اتالعان قۇرىلىستان قالعان قالدىق.

ءبىر كەزدەرى مۇسىلمان جاماعاتىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن تاتار مەشىتىنىڭ قۇرىلىسىن استانانىڭ ورنىنداعى بايىرعى قالانىڭ ەڭ باي ادامى اتانعان نۇركەي ءزابيروۆ جەكە قاراجاتىنا سالدىرىپتى. ول كوپەستىڭ ادەتى سول, قانداي قۇرىلىس تۇرعىزسا دا جاسىل بوياۋمەن سىرلايتىن بولعان ەكەن. سول سەبەپتەن كوپشىلىك «جاسىل مەشىت» اتاپ كەتكەن. بۇل ءسوزىمىزدى بەلگىلى تاريحشى جامبىل ارتىقباەۆتىڭ مىناۋ ءسوزى قۋاتتاي تۇسەدى: «ەسىل-نۇرا القابىندا قازاق زامانىنداعى كەرۋەن جولدارمەن جۇرسەڭىز ەسكى كوپىرلەردىڭ, بەكەتتەردىڭ قالدىقتارىن تاباسىز. ەگەر وسى قالدىقتاردىڭ جاسىل بوياۋمەن بويالعانىن بايقاساڭىز, وندا بۇل قۇرىلىستاردىڭ سالىنۋىنا كوپەس نۇركەي ءزابيروۆتىڭ قاتىسى بار دەپ ەسەپتەڭىز».

استانا تاريحىن زەرتتەۋگە بەل شەشە كىرىسكەن تاريحشىنىڭ ايتۋىنشا, بۇل مەشىتتىڭ قاي جىلى جابىلعانى تۋرالى مالىمەت جوق. الايدا, كونە قۇرىلىستىڭ كوپ جىلدار پيونەرلەر ءۇيى رەتىندە قىزمەت جاساعانىن قالانىڭ بۇرىنعى تۇرعىندارى بىلەدى. پيونەرلەر ءۇيى كەيىن كەلە قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ عيماراتىنا كوشىرىلەدى. وسى جىلدارى جەرگىلىكتى تۇرعىندار مەشىتتىڭ اعاشتارىن ۇزاق ۋاقىت بويى وتىنعا پايدالانادى. ەندى قۇلشىلىق ءۇيىنىڭ قىزمەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. اقىرى, ونىڭ ورنىنا ءۇش قاباتتى تۇرعىن ءۇي سالىندى.

مىنە, اباي كوشەسىنەن ەسكى ورتالىققا تاياپ, رەسپۋبليكا داڭعىلىنا جەتە بەرگەندە وڭ جاقتان كوزگە شالىناتىن جاسىل قاڭىلتىرلى تەلپەك كيگەن تاس باعاندار, تەمىردەن يىلگەن شارباق پەن بيىك اركانىڭ سىرى وسىنداي.

كۋبريندەردىڭ قولتاڭباسى

كۋبرين. كوپەس كۋبرين. شامامەن 1830 جىلدارى اقمولا جەرىنە قونىس تەپكەن كازاك اۋلەتى وسى وڭىرلىكتەرگە جاقسى تانىس. اۋلەتتىڭ اتاسى –كونستانتين كۋبريندى پاتشالىق رەسەي اقمولا بەكىنىسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى رەتىندە تانىعان. ونىڭ اندريان جانە ماتۆەي ەسىمدى ۇلدارى بولدى. اكەسى ءتارىزدى ولار دا ساۋدامەن اينالىسىپ, باي كوپەستەردىڭ قاتارىنان كورىندى. اندريان مال ۇستاپ, شاراپ اشىتۋمەن اينالىسقان, اقمولا جەرىندە ەڭ العاش سىرا زاۋىتىن اشقان. ال, ماتۆەي قالادا ساۋدامەن اينالىسادى. قالانىڭ قوعامدىق ومىرىنە ارالاسىپ, كەيبىر باستامالارعا دەمەۋشى دە بولدى. بىراق كەيىن ماتۆەي ءوزىنىڭ شارۋاسىن ۇلى ۆاسيليگە تاستاپ, رەسەيگە قونىس تەبەدى. اكەسىنىڭ ساۋدا سالاسىنداعى تاجىريبەسىن جيناقتاعان ۆاسيلي اتا كاسىبىن تەز مەڭگەرىپ كەتەدى. وسىلايشا, اقمولا جەرىندە كوپەس كۋبريندەر اۋلەتى تاريحتا قالادى.

تاريحتا قالعانى سول, كۋبرين تۇرعىزعان عيماراتتاردىڭ بىرنەشەۋى ءالى دە قالانىڭ اجارىن اشىپ تۇر. ماسەلەن, كەنەسارى مەن اۋەزوۆ كوشەلەرى قيىلىسىنداعى ءۇي ايرىقشا ارحيتەكتۋراسىمەن باس شايقاتادى. بۇگىندە ۋكراينا ەلشىلىگى وتىرعان نىساننىڭ تاريحي ۆاسيلي كۋبريننەن باستالادى. رەسەيگە ءجيى بارىپ تۇراتىن ول بىردە پەتەربۋرگتە ءارتىس قىزدى جولىقتىرادى. ارۋعا قاتتى عاشىق بولعان ۆاسيلي ونى اقمولاعا اكەلۋگە بەل بۋادى. قىز دا ءۆاسيليدى ۇناتقانىمەن, جەر تۇبىندەگى مەكەنگە كەلگىسى كەلمەيدى. قىزدىڭ پەتەربۋرگتەگى جاعدايى تىم جاقسى. ءوزى تۇراتىن سالتاناتتى ءۇيى, ءتىپتى, عاجاپ. ول ءۆاسيليدىڭ اقمولادان ءدال وسىنداي ءۇي سالىپ بەرەتىنىنە كۇمانمەن قاراپ, وعان قيىنداۋ تالاپ قويۋدى ۇيعارادى. تالابى – اقمولادان ءدال سونداي ءۇي سالدىرتۋ.

قارجىسى ۇشان-تەڭىز كوپەس ايانسىن با, رەسەيدەن شەبەرلەر الدىرىپ, ەكى جىلدىڭ ىشىندە, 1910-1912 جىلدارى وسى ءۇيدى سالدىرىپتى. اۋلاسىنا كوپەستىڭ ءوزى اعاش ەگىپ, ءسانىن كەلتىرەدى. «رەسەي» ساقتاندىرۋ قورى» مەكەمەسىنە 1913 جىلى 700 جىلقى نەمەسە 40 مىڭ رۋبلگە باعالاپ, ساقتاندىرىپ تا قويادى. وكىنىشكە قاراي, سالتاناتى جاراسقان ۇيدە ۆاسيليگە ۇزاق تۇرۋدى تاعدىر جازباپتى. سول كەزدەگى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋى, قازاق دالاسىنداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس, رەسەيدەگى قازان توڭكەرىسى, كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋى سىندى توتەنشە وقيعالار كۋبريندەر اۋلەتىنىڭ مازاسىن قاشىرىپ, رەسەيگە كوشۋلەرىنە تۋرا كەلدى.

قازان توڭكەرىسىنەن سوڭ كۋبريندەر اۋلەتىنىڭ ۇيلەرى مەن دۇكەندەرى كەڭەس وكىمەتىنىڭ قولىنا وتەدى. ءارتىس قىزدىڭ قالاۋىمەن سالىنعان ءۇي جۇمىسشىلار كلۋبى مەن كىتاپحاناعا اينالادى. كەيىننەن اتقارۋشى كوميتەتتىڭ ءۇيى بولادى. 1930 جىلدارداعى ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە ءۇيدىڭ جەرتولەسى قۋدالاۋعا ۇشىراعان زيالىلاردىڭ جاسىرىن باس قوساتىن مەكەنى بولسا, 1950 جىلدارى مۇندا ءبىلىم باسقارماسى ورنالاستى. ال, الپىسىنشى جىلدارى وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنا مەكەن بولدى. وتىز جىلدان استام ۋاقىت بويى مۇراجاي ءۇيى قىزمەتىن اتقارعان عيمارات كەيىننەن مۇراجاي قورىنا ارنالعان ورىن بولدى. بۇگىندە بۇل عيمارات استانا قالاسىنىڭ ماقتانىشى عانا ەمەس, تۋريستەردىڭ دە كەلىپ قىزىقتايتىن باستى ورىندارىنىڭ ءبىرى.

استاناداعى تاريحي عيماراتتاردىڭ ساناتىنداعى بۇگىنگى ارداگەرلەر ەمحاناسى دا ەلورداعا كونەلىك سيپاتىمەن ءسان بەرىپ تۇر. بۇل عيماراتتى كوپەس كۋبرين تۇرمىسقا شىققان قىزى ءۇشىن سالدىرعان كورىنەدى. نىساننىڭ قۇرىلىسى ەندى بىتكەندە, قالادا قىزىلدار توڭكەرىسى باستالىپ كەتەدى دە, كوپەستىڭ دۇنيە-مۇلكى تاركىلەنىپ, قىزى قاراعاندىنىڭ جانىنداعى دولينكا اۋىلىندا ورىن تەپكەن ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنە ايدالادى.

عيماراتتىڭ قابىرعاسىنداعى قىزىل كىرپىشتى قۇرىلىسشىلار ءتۇۋ ورال توپىراعىنان تۇيەمەن تاسىعان ەكەن. استانانىڭ تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردە بۇل ءۇي كەيىن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ اقمولا ۋەزدىك كوميتەتىنە, سودان كەيىن وبلىستىق كەڭەستىڭ اتقارۋ كوميتەتىنە بەرىلگەنى جازىلعان. ىلە-شالا وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەمحاناسىنا اينالىپ, ۇزاق جىل بويى وسى باعىتتا قىزمەت ەتكەن.

قوسشىعۇلوۆتاردىڭ كوزى

استانا تاريحىنا ۇڭىلسەك, شاھار ءبىر كەزدەرى ساۋدا-ساتتىقتىڭ, جارمەڭكەنىڭ ورتالىعى بولعانىن كورەمىز. قالا كاسىپكەرلىگىنىڭ دامۋىنا قازاق ىسكەرلەرى دە ەلەۋلى ۇلەس قوستى. ورىس-تاتار كوپەستەرىمەن داۋلەت جارىستىرىپ, باسەكەگە تۇسكەن قازاق ازاماتتارى كوشىن اعايىندى قوسشىعۇلوۆتار باستايدى. اۋلەت باسشىسى – بايمۇحامبەت قوسشىعۇلۇلى. ولاردىڭ اتىن شىعارعان – اقمولاداعى كونديتەر فابريكاسى – قازىرگى اباي داڭعىلىنداعى حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعى مەن «اباي» قوناق ءۇيىنىڭ اراسىندا ورنالاستى. سول تۇستا ءدال وسىنداي كاسىپورىن قازاق قالالارىندا جوقتىڭ قاسى ەدى. فابريكا ءتۇرلى ءتاتتى تاعامداردى شىعاردى.
بايمۇحامبەت اقمولادان ءۇش دۇكەن اشادى. ولارعا كەلۋشىلەر كۇن وتكەن سايىن كوبەيەدى. قالا تۇرعىندارى ولشەپ السا, باقالشى ساۋداگەرلەر اربالاپ الىپ قىرعا اپارىپ ساتادى. فابريكا ۋاقىت وتكەن سايىن قۋاتىن ارتتىرا تۇسەدى.

مۇنداي ەل يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتۋدى بايمۇحامبەتتىڭ بالالارى دا نازارلارىنان تىس قالدىرمايدى. اقمولاداعى جالعىز اعاش مەشىت ورتەنىپ كەتكەن سوڭ بالاسى بەكمۇحامبەت جەكە قارجىسىنا مەشىتتى تاستان قايتا تۇرعىزادى. ونىڭ جانىنان مۇسىلمان جاستارىنىڭ مەدرەسەسىن اشادى. بۇل ءبىلىم وشاعىنىڭ نەگىزى قازىرگى بوكەيحانوۆ كوشەسىندە ءالى بار.

ال جوعارىداعى كونديتەر فابريكاسى ونىڭ ۇلى نۇرمۇحامبەتتىڭ قولىنا كوشكەندە, ول اكەدەن قالعان داۋلەتتى وسىرمەسە كەمىتپەيدى. 1929 جىلى كەڭەس وكىمەتى تارتىپ العانشا اقمولا مەن ونىڭ ماڭايىنداعى ەلدى ءوزىنىڭ ونىمىمەن تولىق قامتاماسىز ەتكەن.

«استانا» ەنتسيكلوپەدياسىنداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, قوسشىعۇلوۆتاردىڭ ۇلكەنى – شايمەردەن رەسەيدىڭ ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋماسىنا اقمولا وبلىسىنان دەپۋتات بولىپ سايلانعان.

اسحات رايقۇل