بيىلعى جىل قازاقستان حالقى ءۇشىن وتە اۋىر وقيعالارمەن باستالعانى بارىمىزگە ءمالىم. ەلىمىز «قاسىرەتتى قاڭتار وقيعاسىن» باسىنان كەشىردى. وكىنىشكە قاراي, بۇلىكشىلەردىڭ, قاراقشىلاردىڭ, لاڭكەستەردىڭ كەسىرىنەن قانشاما ازاماتىمىز قازا بولدى. قارا حالىق ۇرەيلەنىپ, قالاي قورعانارىن بىلمەي قالدى.
بەيبىت تۇرعىندار كىمدىكى دۇرىس, كىمدىكى بۇرىس ەكەنىن بىلە الماي, تەرىس پيعىلدى ادامداردىڭ قولشوقپارىنا اينالدى. وكىنىشكە وراي, بۇل وقيعاعا دەر كەزىندە تويتارىس بەرە الماۋ كەسىرىنەن بىرنەشە كۇنگە سوزىلىپ كەتتى.
تىزبەكتەپ جازار بولسام, وكىنىشتى تۇستارى كوپ. «نەگە ولاي بولدى؟ دەگەن سۇراقتىڭ دا بىرنەشە جاۋابى بار. ال, مەن ءبىر-اق جاۋاپ ايتار ەدىم – ءبىزدىڭ جاستارىمىز بۇعان مۇلدەم دايىن بولمادى, سەبەبى مۇنداي جاعدايعا ءبىز ولاردى دايىنداي المادىق. بۇل – مەنىڭ جەكە كوزقاراسىم.
«تاۋەلسىزدىك ۇرپاقتارى – جاستار», «ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز – جاستار», «قازاقستان – دارىندى جاستار مەكەنى», «جاستار – مەملەكەتىمىزدىڭ مارتەبەسى» جانە تاعى باسقالار. وسىنداي سىندى اتويلاعان ۇراندار كوپ. بىراق, قوس قولداپ ىسكە كەلگەندە اتتەگەن-اي تۇستارى دا كوپ.
قازاقتا «وتكەن كۇننەن الىس جوق, كەلەر كۇننەن جاقىن جوق» دەگەن ءسوز بار. وتكەن كۇنگە كوز جۇگىرتسەك, ءوز مەملەكەتىنىڭ باعا جەتپەس سيمۆولدىق كاپيتالى سانالعان ءارى سول ەلدەردىڭ حالىقارالىق ارەنادا ءتيىمدى ىلگەرىلەۋىنە سەپتىگىن تيگىزگەن تۇلعالارىمىز بارشىلىق.
ۇلى دالا ءال-فارابي مەن ياسساۋي, كۇلتەگىن مەن بەيبارىس, ءاز-تاۋكە مەن ابىلاي, كەڭەسارى مەن اباي جانە باسقا دا كوپتەگەن ۇلى تۇلعالار شوعىرىن دۇنيەگە اكەلدى. وسىنداي ەرەكشە اتاۋعا يە تۇلعالارىمىزدىڭ ءبىرى – الماعايىپ زاماننىڭ زاڭعارلارى بولعان الاش ازاماتتارى ەدى. ولاردىڭ بارلىعى سول كەزدە تىم جاس بولا-تۇعىن.
«دۇنيەنىڭ تورىنە تىرمىسقاندار توردەن ورىن الادى, تىرمىسپاعاندار ەسىكتە قالادى. ەسىكتە قالماي, تورگە تىرمىسالىق!» – دەپ, بارشا قازاق جۇرتىنا ۇندەۋ تاستاعان الاش قايراتكەرلەرى الماعايىپ زامانداردا سانالى عۇمىرلارىن ۇلت جولىنا باعىشتادى
1905 جىلدىڭ 9 قاڭتارىندا «قاندى جەكسەنبى» اتانعان رەسەي بەيبىت شارۋا قوزعالىسى پەتەربورداعى پاتشانىڭ قىسقى سارايىنا باسىپ كىرگەن تولقۋىنان سوڭ, قازاق جاستارى ۇلت-ازاتتىق جولىنا تۇسكەن ەدى. قازاق جاستارىنىڭ بۇل ساياسي قادامى – رەنەسسانستىق سيپاتقا يە بولدى. حح عاسىردىڭ باسى قازاق ۇلتى ءۇشىن – شىن مانىندە ويانۋ عاسىرى بولاتىن.
1905 جىلى وقىعان قازاق جاستارى قوياندى جارمەڭكەسىندە باس قوسىپ, «قارقارالى قۇزىرحاتىن» جازىپ, پاتشا ۇكىمەتىنە جولداپ, قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعايدى. نە ءبارى 30 جاستاعى ءا.بوكەيحان ءوزىنىڭ ۇزەڭگىلەس سەنىمدى سەرىكتەرىمەن ورداسى قۇلاعان قازاق مەملەكەتىنىڭ ىرگەسىن نىعايتىپ, ءوز الدىنا دەربەس اۆتونوميا قىلۋ قامىنا بەلسەنە كىرىستى. الاشتىڭ ءايمۇيىز ازاماتتارى – «ءتۇزۋ قالام – قيسايعان, وتكىر قالام – مۇجىلگەن» قيان-كەسكى تىرلىكتىڭ تەزىنەن ءوتىپ, قارا باستارىن ۇلت بوستاندىعى ءۇشىن قاتەرگە تىگىپ, اسىل يدەيالارى مەن ەلشىلدىك ۇستانىمدارىنا ادال بولدى.
ءتۇرلى تاريحي دۇمپۋلەر مەن تولقۋلاردىڭ قاق ورتاسىندا بولعان دا سول جاستار. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس, اقپان ءھام قازان توڭكەرىسى, ازامات سوعىسى…
1917 جىلى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا قاتىسقان تاعى سول جاستار. بەرتىن كەلە 1986 جىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىندە باس كوتەرگەن سول ءبىر جاستار. قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ جاسى 20-دا عانا بولىپتى.
1991 جىلى قىركۇيەكتە ورالداعى كازاكتار سەپاراتيستىك ۇرانداردى اشىق تاستاپ, ۋرال اۆتونومدى وبلىسىن قۇرۋ يدەياسىن ايتىپ, وعان ورال, گۋرەۆ جانە رەسەيدەگى قالمىق اۆتونومياسىن ەنگىزۋدى كوزدەپ, ورالدا جينالعاندا, ولاردىڭ بۇل پيعىلىنىڭ بىت-شىتىن شىعارعان دا سول ءبىر قازاق جاستارى. وسى قوزعالىسقا قولدان كوك تۋدى جاساپ الىپ, ولىسپەي بەرىسپەۋگە تىرىسقان ورالدىق جىگىت مۇنايدار بالمولدا نەبارى 22 جاستا بولىپتى.
ازاتتىق جولىندا كىلەڭ جاستار عانا ءجۇرىپ ءوتىپتى. ال, قازىرگى جاستار شە؟ ولاردى ءتىپتى سول ءبىر كەزدەردىڭ جاستارىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. قازىرگى زامان باتىرلارى قايدا؟ قاڭتار وقيعاسىندا بۇگىنگىنىڭ ماحامبەتتەرى مەن يساتايلارى نەگە شىقپادى؟ بۇگىنگى قايراتتار مەن مۇنايدارلار نەگە اتويلاتپادى؟
بۇل بۇكىل جاستارعا كۇيە جاعۋ ەمەس. بىراق «ءبىر كەم دۇنيە» بولعانى راس. قازىرگى جاستار قايدا ءجۇر؟ وسى سۇراقتى وزىمە قويىپ, بىرنەشە كۇن جاۋاپ ىزدەپ, جۇيرىك ويعا اتتاندىم.
جاستاردىڭ بىرقاتارى ءانشى, ءبيشى, كۇيشى بوپ كەتىپتى. ونىڭ ىشىندە تالانتى بار-جوعىنا قاراماستان, ساحنادا وزىنشە «جۇلدىز» كوپ. بىرەۋى تۋدى قورلاسا, ەكىنشىسى قىمبات كولىگى مەن ءزاۋلىم سارايىن كورسەتىپ, ماقتانىپ الەك.
ەندى ءبىر توبى وزدەرى تۇسىنبەيتىن ءداستۇرلى ەمەس دىنگە بەت بۇرىپتى. شەتەلدە وقىپ جۇرگەندەرى قالايدا سول جاقتا قالۋدى كوزدەپ ءجۇر.
«قايتسەم داۋلەتتى بولامىن, وڭاي ولجاعا كەنەلەمىن؟» دەپ بوس لاۋازىمداردى كادرلارمەن تولتىرىپ جۇرگەنى قانشاما؟
ەندى بىرەۋلەرى «سولاقاي» بلوگەر اتانىپ, وزىنشە ترەنينگ وتكىزىپ, تەلەفوننان تۇسپەي, سەريالدارداعى سوزدەرگە تسەنزۋرا جاساپ ءماز.
ەڭ سوراقىسى, لگبت مەن ءبىرجىنىستى بولىپ, الەۋمەتتىك جەلىنى جارىپ جۇرگەندەر دە بار. بۇگىنگىنىڭ جاستارى قولىنا قارۋ الىپ, سودىرلاردىڭ كوزىن جويماق تۇگىلى, كەيبىرى ايتار ويىن جەتكىزە المايدى, سويلەر ءسوزىن ساپتاي المايدى. بۇل – جاستاردىڭ بارىنە بىردەي كۇيە جاعۋ ەمەس. بىراق, شىندىق.
بۇعان بيلىكتى, قوعامدى, زاماندى كىنالاۋعا بولماس. ويتكەنى بيلىكتە وتىرعان دا, قوعامدى قۇراتىن دا, سول زاماندا تۋاتىن دا – ول ادام بالاسى. «قالاۋىن تاپسا, قار جانار» دەمەكشى, ءار نارسەنىڭ شەشۋ جولدارى دا بار. «جاس كەلسە – ىسكە». جالپى جاستاردىڭ ەنەرگياسى كوپ, ال قابىلەتى وتە جوعارى. ولاردى تەك باعىتتاۋ كەرەك. جاستارعا رۋحشىلدىق پەن پاتريوتيزم, باتىلدىق پەن وجەتتىلىك جەتىسپەيدى.
دەگەنمەن دە كوكىرەگى وياۋ, كوزى اشىق بۇگىنگى جاستارىمىز بار ەكەن, الايدا ساۋساقپەن سانارلىق. الەۋمەتتىك جەلىدەگى ءبىر توپ قازاق جاستارىنىڭ مەملەكەتكە ۇندەۋىن كورىپ, وتە ريزا بولدىم. «ءبىزدىڭ تامىرىمىزعا تامىزىلعان ۋ بويىمىزعا دەندەپ جايىلىپ كەتپەي تۇرعاندا كۇشتىك قۇرىلىمدار ءوز قۇزىرەتىمىزدى پايدالانىپ, تەرىس پيعىلدى ادامداردىڭ بەتىمەن كەتكەن ارەكەتتەرىنە تىيىم سالۋدى تالاپ ەتەمىز» دەيدى نامىستى قازاق جاستارى. ءبىر ۇققانىم – ۇندەۋ ايتقان جاستارىمنىڭ ماناعى ءدۇدامالداردىڭ تەرىس ارەكەتىنە ىزاسى وت ەكەن. ەندەشە, ءبىز سول جالىنداعان وتتى وشىرمەي, كەرىسىنشە ولارعا بارىنشا قوماقتى قولداۋ كورسەتىپ, جاستاردى تارتىپكە سالۋعا اتسالىسۋىمىز كەرەك. ولار بۇل جولدا بىلەكتىڭ كۇشىنە جۇگىنسە دە, ەكى ۇشىن قاراپ, ادىلدىك تانىتۋدى ۇسىنامىن.
جوعارىدا مەن تىزبەكتەپ ايتقان جاستاردى قالاي سيپاتتاسام ەكەن دەپ ويلاعاندا, كۇنى كەشە, 16 ماۋسىمدا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدا مۇحتار شاحانوۆ اعامىزدىڭ قولىن سەرمەپ تۇرىپ ايتقان ءبىر شۋماق ولەڭى ءدوپ كەلە كەتتى:
شىندىق كەيدە قالىڭ ارپا ىشىندەگى ءبىر بيداي,
نەگە ادىلدىك كۇرەسىندە جۇرتتىڭ كوبى «تىمپيباي»؟
ۇلتسىزدىققا, رۋحسىزدىققا كىم باتىلدىق كورسەتپەسە قىرعيداي,
وندايلاردىڭ بۇگىنگى اتى «ىربيگۇل» مەن «جىربيباي».
كەلىستى ۇيقاستار, استارلى اقيقاتتار. ۇلدارىمىز جىربيبايلار, قىزدارىمىز ىربيگۇلدەر بوپ كەتىپ بارادى ەكەن.
ال, «مەن جاستاردى كىم رەتىندە كورگىم كەلەدى؟ دەگەن سۇراعىما, «سۇيەر ۇلىڭ بولسا, سەن ءسۇي, سۇيىنەرگە جارار ول!» دەگەن ۇلى اباي حاكىمنىڭ ۇلاعاتتى سوزىنە لايىق وبرازدا كورگىم كەلەدى» دەپ ءوز-وزىمە جاۋاپ بەردىم.
نۇرعوجين بولاتبەك,
پوليتسيا پولكوۆنيگى
