– «قازاق قىزىنىڭ تاعدىرى – قوعامنىڭ بارومەترى» دەپتى ءحانبيبى ەسەنعاراقىزى. ال قازاق جازۋشىسىنىڭ, جازۋشى ايەلدەردىڭ تاعدىرى تۋرالى نە دەيمىز؟
– بىلمەيمىن. تاعدىردى الدەنەگە تەڭەۋ قيىن. ءار تاعدىر وزىنشە سۇلۋ بولۋعا ءتيىس.
– ءسىز جازۋشىلىق بولمىستىڭ راحاتىن كوپ كوردىڭىز بە, ازابىن با؟
– جازۋشىلىقتىڭ راحاتى بولمايتىن شىعار. راحاتىن كورۋ ءۇشىن ازابىن دا باستان كەشۋ كەرەك. ۇنەمى ىزدەنىس, ىشكى ارپالىس. تىڭنان جول سالعىڭ كەلەدى, ولاي بولسا تاعى ءبىر سۇرلەۋدەن ءوتۋىڭ كەرەك. ونى اياقتاي بەرگەندە تاعى ءبىر سيۋجەتتىڭ باسى قىلتيادى. وزىڭمەن-ءوزىڭ ەكىگە ءبولىنىپ ارپالىساسىڭ دا جۇرەسىڭ. ءبىر عاجابى, ازاپتا ءجۇرمىن دەپ ويلامايتىنىڭ. ازابىڭ راحاتقا جەتەلەيدى. جازۋ – ءوزىڭدى-ءوزىڭ سىنعا الۋ, جانىڭ نايزانىڭ ۇشىندا تۇرعانداي بولار. سونىمەن, ازاپ دەگەنگە سايىپ كەلە جاتقاندايمىن با؟..
جازۋ – تازارۋ, ناپسىگە تىيىم سالۋ, اقيقاتتى ايتۋعا تىرىسۋ, رۋحقا قىزمەت ەتۋ. قىسقاسى, جازۋ – ءمىناجات. ال وسى جول ءبارىبىر راحاتتان گورى ازاپقا جاقىن سياقتى ما, قالاي؟
– شىعارماشىلىق باقىتتى, شىعارماشىلىق قۋانىشتى, شىعارماشىلىق جەتىستىكتى نەگە ايىرباستاپ الدىم دەپ ويلايسىز؟ جاقسى شىعارما ءۇشىن نەنى قۇربان قىلدىڭىز؟
– وتباسىلىق باقىتقا. سانالى تۇردە. شىعارماشىلىعىمدى وتباسىنان جوعارى قويا المادىم. مۇمكىن, بۇل السىزدىگىم شىعار… ال نەنى قۇربان قىلدىڭىز دەگەنىڭە ۋاقىتتى دەپ جاۋاپ بەرەمىن. ۋاقىتتى قۇربان ەتتىم, قانداي ايانىشتى…
– جازۋشى تۇرمىسقا كوبىرەك يكەمدەلىپ كەتسە, جوقشىلىق كورمەيدى. ال ءوزىن جاقسى شىعارمالار جازۋعا ارناپ, تەك قانا جازۋشى بولىپ ءومىر سۇرسە, اش قالۋى مۇمكىن دەيدى. وسى راس پا؟ ەكى بىردەي جازۋشى وسىدان قالاي جول تاۋىپ شىقتىڭىزدار؟
– راس. جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ-اق جازدىق. اكىم تارازي اعاڭ ءوندىرتىپ جازدى ءارى جۇمىس ءىستەدى. ءبىز موينىمىزداعى جۇكتى بىرگە بولىستىك. قىزمەتتى دە, شىعارماشىلىقتى دا, وتباسىن دا اعاڭمەن بىرگە يىقتاسا كوتەرىستىم. قىزمەت ىستەمەي, تەك بالالارعا قارايمىن, شىعارماشىلىقپەن اينالىسامىن دەپ ەركەلەسەم, قازىرگى تۇرمىستىق جاعدايىمىزدى جاساي الماعان بولار ەدىك. اكىم اعاڭ ەكەۋمىز كوپ قيىندىقتارعا توتەپ بەرە الدىق دەپ ويلايمىن.
– ەكى جازۋشى وتاسىپ, بىرگە ءومىر سۇرگەندە تۇرمىستىڭ اۋىرتپالىقتارى كوبىنە كىمگە تۇسەدى: ايەلگە مە, ەر ادامعا ما؟
– ايەلگە.
– جالپى, ءوزىڭ سۇيگەن ىسپەن عانا اينالىسىپ, تىم پىسىق بولىپ سۇيكىمىڭدى كەتىرمەي, بىراق سوندا دا جاقسى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك, قانداي بولۋ قاجەت؟
– ادال بولۋىڭ كەرەك. جارىڭا ادالدىق, كاسىبىڭە ادالدىق, ۇرپاعىڭا ادالدىق. وسى ۇشەۋى ۇندەستىك تاپقاندا كوزدەگەنىڭە جەتەسىڭ.
اناسى قاي تىلدە سويلەسە, بالا دا سول تىلدە سويلەيدى
– جازۋشى جانىن ەكىنىڭ ءبىرى تۇسىنە بەرمەيدى. ال سىزدەر وتباسىندا ەكى بىردەي ارقالى قالامگەر قاتار ءومىر ءسۇرىپ كەلەسىزدەر. تۋعان-تۋىس, ەل-جۇرت اراسىندا وقشاۋلانۋ, پىكىر ۇيلەسپەۋشىلىگى, «ەكەۋدىڭ جالعىزدىعى» سەكىلدى سەزىمدەر بولماي ما؟
– بولادى. ءبىز اعايىن-تۋىسقانمەن دە, قوعاممەن دە قاتتى ارالاسىپ كەتكەن جوقپىز. ءار نارسەنىڭ ولشەمىن بىلدىك. سوندىقتان ءوزىمىزدى وقشاۋ ۇستاۋ باسىمىراق بولدى. ەشكىمگە مىندەت ارتپادىق, ەشكىمگە وكپەلەمەدىك. وقشاۋلىق جاننىڭ جارالانۋىنان, ءسۇيكىمسىز كورىنۋدەن, الىپقاشپا ءاڭگىمەدەن, داڭققۇمارلىقتان, جاعىمپازدىقتان ساقتادى. شىن سۋرەتكەر وقشاۋ ءومىر سۇرگەندە عانا قۇپياعا ۇڭىلۋگە, جۇمباقتى شەشۋگە جول تابادى. ءبىز ەكەۋ بولعاندىقتان ءبىر-ءبىرىمىزدى تولىقتىرىپ وتىردىق. وزگەلەرگە وقشاۋ بولعانىمىزبەن, ءوزىمىزدى-ءوزىمىز جالعىزدىقتان قۇتقارا بىلدىك.
– بۇلاي سۇراپ وتىرعانىم, تاياۋدا عانا ءبىزدىڭ گازەتىمىزدە «بوتەن» دەگەن ماقالا جاريالاندى. وندا ءوز ۇرپاعى وزىنە رۋحاني الىستاپ, بوتەن بولىپ بارا جاتقان تۇلعانىڭ شاراسىز ءحالى تۋرالى ايتىلعان ەدى. ءبىر وكىنىشتىسى, ءتىل فاكتورىنا عانا بايلانىستى ەمەس, تالعام, مادەنيەت, سانا الشاقتىعى, وي-سانا بوتەندىگى دە بولادى. كۇندەلىكتى ءومىر, تۇرمىس تۇيتكىلدەرىن عانا ويلايتىن ادامدار مەن رۋحاني ازىق جينايتىن, كىتاپ وقيتىن جانە جازاتىن ادامداردىڭ اراسىندا الشاقتىق بولادى عوي. وسىنداي كۇي سىزدەردە بولماي ما؟ جاقىن-جۋىق, تۋعان-تۋىستارىڭىز كىتاپ وقي ما؟
– «بوتەن» بولۋ – سۋرەتكەردىڭ تابيعاتىنا ءتان, بارلىق ادامعا ەمەس. جازۋشىنىڭ تابيعاتى «بوتەن» عوي. ويتكەنى جازۋشى ومىرگە ءسىز ايتىپ وتىرعان «بوتەن» كوزقاراسپەن قارايدى. مەندە «بوتەندىك» كوبىرەك بولدى. اكىم اعاڭا «بوتەندىگىم» ۇناعان بولار… ول كىسىنىڭ دە ماعان «بوتەندىگى» ۇنادى. بىراق بۇل سانالى الماسۋ, رۋح جاقىندىعى, تابيعي ۇقساستىق. بۇل «بوتەندىك» يگىلىككە اپارعان بولار. ءبىر-ءبىرىمىزدى ۇعا الدىق, بىراق ءبىزدى ۇعا الماعاندار وتە كوپ بولدى. قازىر دە سولاي. اكىم اعاڭ ەكەۋمىزگە قوعامنىڭ ەرسى سۇراعى تۇرادى كوزدەرىندە «نەگە؟» دەگەن. ءبىز ونى وقىپ تۇرامىز. «نەگەگە» ەل جاۋاپ كۇتەدى…
جازۋشىنىڭ «بوتەندىگى» ونەر تۋعىزار… ال قاراپايىم ادامنىڭ «بوتەن» بولۋى قاۋىپتى. سەبەبى ورتامەن, قوعاممەن, تۋعان بالالارىڭ مەن نەمەرەلەرىڭنىڭ ءبوتەندەنۋى – جالعىزدىققا, جالعىزدىق دەرتكە اپارادى. جاسىراتىنى جوق, قازىرگى قوعام – دەرتتى. ءتىل الشاقتىعى, ءمادەنيەت قايشىلىعى, ءداستۇردىڭ الاساپىراندىعى, ءدىننىڭ قيعاشتىعى, اتا-انادان باس تارتۋ, اتا-انانىڭ بالادان باس تارتۋى, رۋحاني قۇندىلىقتى بوتەنسىنۋ, مەيىرىمنىڭ قۇنسىزدانۋى. وسى «بوتەندىك» قوعامعا ۇزاق ۋاقىت ەسىن جيعىزا الماس. ادامزات ءۇشىن ەڭ ۇلكەن قاسىرەت مەيىرىمنىڭ قۇنسىزدانۋى عوي.
– سىزدەر دە قالادا تۇراسىزدار. بالالارىڭىز قالادا تۋىپ, قالادا ءوستى. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا جيىرما جەتى جىل تولعاندا بۇل سۇراقتى قويۋ ۇيات تا سياقتى, دەگەنمەن اكىم اعا ەكەۋىڭىزدىڭ بالالارىڭىز قازاقشا سويلەي مە؟
– ارينە, قازاقشا سويلەيدى. اناسى قانداي تىلدە سويلەسە, بالا سول تىلدە سويلەيتىن بولادى. سەبەبى انا ۇنەمى بالامەن قارىم-قاتىناستا بولادى. انانىڭ ءتىلى وتباسىنىڭ تىلىنە اينالادى. اناسى ورىس ءتىلدى بولسا, بۇكىل اۋلەت ورىس ءتىلدى بولادى. بۇعان ءشۇباسىز سەنىڭىز. انا قازاق ءتىلدى بولسا, اۋلەتى دە قازاق بولادى. بالالار قازاق مەكتەبىندە وقىدى, ورىس ءتىلىن ءوز ورتاسى ۇيرەتتى, اعىلشىن ءتىلىن وزدەرى ەڭبەكتەنىپ وقىدى. قازىر جاپون ەلىندە, عارىش تەحنولوگياسى ماماندىعى بويىنشا اعىلشىن تىلىندە ۋنيۆەرسيتەتتە وقيدى. ارينە, جاپون ءتىلىن بىلەدى. ەكەۋى دە قازاق تىلىندە ەركىن سويلەيدى. قازاقتىڭ شەرتپە كۇيىن تىڭداعاندى جاقسى كورەدى. جاقىندا ابايدىڭ قارا ءسوزىنىڭ اعىلشىن تىلىندەگى اۋدارماسىن قاتتى ماقتادى. ءتارجىمانىڭ ءساتتى اۋدارىلعانىن بالامىزدان ەستىدىك.
– نەمەرە-شوبەرەلەرىڭىز قوعام ىقپالىنا ۇشىراپ, انا ءتىلىن بىلمەي, جات بولىپ كەتپەۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
– مەن ولاردىڭ قالىپتاسۋىن جاۋاپكەرشىلىككە الۋىم كەرەك. مەنىڭ مىندەتىم – ءتىل, سانا, ءداستۇر ساباقتاستىعىن ءسىڭىرۋ. اللا جەتكىزسە, بۇل ماسەلەگە دە قىزمەت ەتۋىمىز كەرەك.
قالىپتى ادامنان قالىپتى عانا شىعارما تۋادى
– ۇلتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن جازۋشىلىعىن قۇربان ەتكەن قالامگەرلەر بار. مىسالى, الاشتانۋشى تۇرسىن جۇرتباي. تاريحشى قويشىعارا سالعاراۇلى, مارقۇم اقسەلەۋ سەيدىمبەك. جازۋشىدا ازاماتتىق ۇستانىم بولۋى, جازۋشىنىڭ كۇرەسكەر بولۋى مىندەتتى مە؟
– قىزىق پايىم… كەشىرەرسىز, «ۇلتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن جازۋشىلىقتى قۇربان ەتتىم» دەگەنگە سەنگىم كەلمەيدى. تۇتقىندا بولعان جوق قوي. كەرىسىنشە, ۇلكەن سۋرەتكەر تەرەڭ زەرتتەۋلەر ارقىلى كوركەم تۋىندى جاسايدى. بۇل ەسىمدەر جازۋ ءۇشىن, شىعارما تۋدىرۋ ءۇشىن ىزدەندى دەپ ويلايمىن. ىزدەنگەن سايىن تەرەڭدەي تۇسەدى. بىلگەن سايىن بىلمەگەنىڭدى تابا بەرەسىڭ. بالكىم, سوندىقتان جازۋدان گورى زەرتتەۋگە بوي الدىرعان بولار. زەرتتەۋ – عىلىم, جازۋ – سۋرەتكەرلىك.
– ءسىزدىڭ جازۋشىلىق ميسسياڭىز قانداي؟ ازاماتتىق پوزيتسياڭىزبەن ۇندەستىرە الدىڭىز با؟
– جازۋشىلىعىم ازاماتتىعىمدى ايقىنداي الدى. جازۋ – جاۋاپكەرشىلىك. بارلىق شىعارمالارىمدا ۇستانىمىم ايقىن كورىنەدى دەپ ويلايمىن.
– ءار كەز اقىن, جازۋشىمەن كەزدەسكەن سايىن «ەل كىتاپ وقىمايتىن بولىپ بارادى» دەگەن ءسوز ايتىلماي, ايتىلماسا دا, ويعا ورالماي قويمايدى. ءسىز شىعارمالارىڭىزدى كىم ءۇشىن جازاسىز؟
– ءوزىم ءۇشىن جازامىن. ەگەر وقىرماننىڭ جان-دۇنيەسى, مىنەزى, سەزىمى ماعان ۇقساس بولسا, ولار مىندەتتى تۇردە وقيدى, ىزدەپ وقۋى دا مۇمكىن. ماعان ۇقساماسا, مەنەن بوتەن بولسا, ول مەنى, البەتتە, وقىمايدى. «وقىمادىڭ» دەپ وكپەلەي المايمىن. تالعامنىڭ ءوز ءتورى بار.
– وقىرماندارىڭىز قازاق تىلىندە ادەبيەت وقيتىن, نەگىزىنەن, ۇلتى قازاق ازاماتتار عوي. بولاشاقتا وقىرماندارىڭىزدىڭ قانداي بولعانىن قالار ەدىڭىز؟
– وقىرمانىم كوپ بولۋ ءۇشىن الدىمەن ءوزىم قىزىقتى بولۋىم شارت. جازۋ ەرەكشەلىگىم, سيۋجەت قۇرۋداعى, كەيىپكەر تاڭداۋداعى ەرەكشەلىگىم بولۋ كەرەك. ءسوز ساپتاۋدا, مىنەزدە, تابيعاتىمدا… ءوز باسىم ەرەكشە تۇلعالاردىڭ شىعارمالارىن وقىعاندى جاقسى كورەمىن. قالىپتى ادامنان قالىپتى عانا شىعارما تۋادى.
– استاناعا ەرتەرەك كوشىپ كەلگەن قالامگەرسىز. مارقۇم فاريزا اپامىز «استانا ادامنىڭ شابىتىن قاشىرىپ جىبەرە مە, ءبىرتۇرلى» دەۋشى ەدى. بىراق شابىتتى قاشىراتىن جۇمىس ىستەپ, پارلامەنتتە دەپۋتات بولىپ ءجۇردى عوي ول كەزدە. ال ءسىزدىڭ شىعارماشىلىعىڭىزعا, ءسىزدىڭ جان-كۇيىڭىزگە, شابىتىڭىزعا بۇل قالا قالاي ىقپال ەتتى؟
– استانا – عاجاپ قالا! تازا, اسپانداعى بۇلتتارى سونشالىق الىس, مىنەزى سويقان. تەز جادىراپ, جازىلا دا قالادى, تەز سۋىنىپ, ايازداي قارىپ وزگەرە دە قالادى. مىنەزى قالىپقا سىيمايدى, ونەرلى. ماعان ۇنايدى, مەن استانالىقپىن! ناعىز شىعارما تۋدىراتىن شاھار!
اڭگىمەلەسكەن
ءنازيرا بايىربەك
