(سوڭى. باسى №148 (4272) سانىندا)
ساراپتاما سىرى
جەلتوقسان وقيعاسى بالتىق جاعالاۋىنداعى جانە باسقا رەسپۋبليكالاردا دەموكراتيالىق پروتسەستەردىڭ دامۋىنا سەبەپشى بولدى. وسىدان كەيىن ەگەمەندىككە جاپپاي جول اشىلدى. وداقتاس رەسپۋبليكالار بىرىنەن كەيىن ءبىرى تاۋەلسىز دامۋعا بەت بۇردى. سونىمەن بىرگە باكۋدە, ۆيلنيۋستە, فەرعانادا, تبيليسيدە, ريگادا قاندى وقيعالار بولدى. وندا دا توتاليتارلىق رەجيم مەن رەسەي تانكىلەرىنىڭ قاندى ىزدەرى قالدى. وسىدان-اق بوستاندىق پەن تاۋەلسىزدىك وڭايعا تۇسپەيتىنىن اڭعارۋعا بولادى. اقىرىندا سالتاناتتى ءسات تە تۋدى. 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا كوتەرىلىسكە قاتىسقاندار اقتالدى. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى دە سول جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا جاريالانۋى دا كەزدەيسوق ەمەس. مۇنىڭ تاريحي زاڭدىلىعى بار. بۇل – كوتەرىلىسكە قاتىسقانداردىڭ ەرلىگىن مويىنداۋ. مۇنى جەلتوقسان قاھارماندارىنىڭ حالىق جادىندا ماڭگى ساقتالاتىنىنىڭ سەبەبى دەپ ءبىلۋ كەرەك.
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ كونستيتۋتسيالىق سوت جەلتوقسان قوتەرىلىسىنە بايلانىستى سوت ءىسىن قوزعاۋعا ءماجبۇر بولدى. وعان بىردەن-ءبىر سەبەپ سول كوتەرىلىسكە قاتىسقاندارعا جازالاۋ شارالارىن قولدانعاندارى ءۇشىن مقك, ءىىم, پروكۋراتۋرا, جوعارعى سوت, ءتىپتى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىن جاۋاپقا تارتۋ جونىندەگى جاپا شەككەندەردىڭ كوپتەگەن ارىزى ەدى.
بۇل ءىس قوعام مەن حالىق اراسىندا كەرەمەت نازار اۋدارۋشىلىقتى تۋعىزدى. بىرىنشىدەن, قازاق جاستارىنىڭ اشىق نارازىلىعىن اياۋسىز جازالاۋ ادىستەرىنىڭ تولىق قۇپياسى اشىلۋى ءتيىس ەدى. سول جىلدارى جاپا شەككەندەردىڭ سانى, مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ ءرولى, جاستاردىڭ باتىلدىعى مەن ۇلت زيالىلارىنىڭ قورقاقتىعى تۋرالى قاۋەسەتتەر تاراپ كەتكەن-ءدى. ەكىنشىدەن, 1993 جىلى رەسەيدىڭ كونستيتۋتسيالىق سوتى كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ قىزمەت بابىنداعى بيلىكتى اسىرا پايدالانعانى جونىندە ءىس قوزعاي باستادى. كومپارتيانىڭ قىزمەت بابىندا جازالاۋشى ورگان ەكەنىن جەلتوقسان كوتەرىلىسى باسىلىپ-جانشىلىسىمەن الاڭعا شىققان جاستاردى جاپپاي اياۋسىز جازالاۋ شارالارىنان, قازاق حالقىنا نەگىزسىز تاعىلعان ۇلتشىلدىق ايدارى مەن ولاردى قۋدالاۋ ساياساتىنان اڭعارۋعا بولاتىن.
سوت ءىسىنىڭ ەرەكشەلىگى مەن ايىرماشىلىعى كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ, سونداي-اق مقك-نىڭ نۇسقاۋلارىنا زاڭ تۇرعىسىندا باعا بەرىلۋىندە ەدى. ساراپشى رەتىندە شاقىرىلعان ءبىزدىڭ زاڭگەر عالىمدار وسى ىسكە بايلانىستى كونستيتۋتسيالىق سوت قويعان ساۋالدارعا تولىق جاۋاپ بەردى. مىسالى, ولار 1986 جىلعى 18 جەلتوقساندا كوكپ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسى قابىلداعان العاشقى قۇجاتتى جان-جاقتى زەرتتەدى. ماسكەۋ بىردەن بۇل وقيعاعا ساياسي باعا بەرىپ قويماي, شەرۋگە قاتىسقانداردى جازالاۋدىڭ العاشقى شارالارىن بەلگىلەپ تە ۇلگەردى.
كوميسسيا جۇمىسىنا تارتىلعان زاڭگەرلەر جوعارىدا ءسوز بولعان قۇجاتتىڭ قازاق كسر-نىڭ 1978 جىلعى كونستيتۋتسياسىنا قانشالىقتى ساي ەكەنىن تەكسەرگەندە, پارتيا ءوزى قۇرعان رەجيمگە قاۋىپ-قاتەر تونگەن سىن ساعاتتا قوقان-لوقىعا كوشەتىنى بايقالدى. ءسويتىپ, توتاليتارلىق رەجيم كوپ دارىپتەيتىن دەموكراتيا مەن قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگىن قامتاماسىز ەتەتىن كونستيتۋتسيا بىردەن اياققا باسىلدى. ساراپقا الىنعان وسى قۇجاتتىڭ ماشينكاعا باسىلعان ەكى بەتتىك پاراعى ەگەمەندى مەملەكەتتىڭ نەگىزگى زاڭى دەپ اتالاتىن 62 بەتتىك قازاق كسر-ى كونستيتۋتسيا پارمەنىنەن اسىپ ءتۇستى.
بىرىنشىدەن, كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ قاۋلىسى بىلاي قاراعاندا قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزۋدىڭ الدىن-الۋعا باعىتتالعان اسەر قالدىرادى. الايدا زاڭدى قامتاماسىز ەتۋ مىندەتى مەن قۇقىقتىق ءتارتىبىن قورعاۋ قازاق كسر-ى كونستيتۋتسياسىنىڭ (4-باپتىڭ 3-تارماعى, 75-باپتىڭ 4-تارماعى, 118-باپتارىنا ساي) ساياسي پارتيالاردىڭ ەمەس, مەملەكەت پەن ونىڭ ورگاندارىنىڭ قىزمەتىنە جاتادى.
ەكىنشىدەن, عاجاپ شاپشاڭدىقپەن ء(بىر تاۋلىكتىڭ ىشىندە) الاڭدا بولىپ جاتقان وقيعاعا بۇزاقىلار مەن توناۋشىلار جاساپ جاتقان ۇلتشىلدار ارەكەتى دەگەن قۇقىقتىق باعا بەرىپ, ساياسي بيۋرو الاڭدا بولعان ادامداردىڭ ارى مەن نامىسىن, ادامگەرشىلىكتەرىن اياققا تاپتادى. ادەتتە, مۇنداي ايىپتى تەك قانا سوت بەرەتىنىن بىلە تۇرا ساياسي بيۋرو سوعان ادەيى باردى دەۋگە نەگىز بار. سوتقا دەيىن ايىپ تاعۋ قازاق كسر-ى كونستيتۋتسياسىنىڭ 55-بابىندا ايتىلعان «جەكە تۇلعانى سىيلاماۋ, ازاماتتاردىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعىن قورعاۋ – بارشا مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ, قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جانە لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەردىڭ مىندەتى» دەگەن قاعيدانى تىكەلەي بۇزۋ بولىپ تابىلادى.
جەلتوقسان وقيعاسىنا وسىلايشا اسىعىس باعا بەرۋ, سونداي-اق قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى مەن وبكومداردىڭ شەشىمدەرىن كوپتەپ تاراتۋ سوتتارعا تىكەلەي قىسىم جاساۋعا اكەلىپ سوقتىردى. بۇل سول كەزدەگى رەسپۋبليكانىڭ نەگىزگى زاڭىندا ايتىلعان «سوتتار مەن حالىق زاسەداتەلدەرى تاۋەلسىز جانە تەك قانا زاڭعا باعىنادى» دەگەن 155-باپتى بۇزدى. ال ول ۋاقىتتا سوتتار مەن زاسەداتەلدەردىڭ ءبارى پارتيا مۇشەسى بولعانىن ەسكەرسەك, وندا ولار كوممۋنيستىك ءتارتىپتى بۇلجىتپاي ساقتاي وتىرىپ, كونستيتۋتسيا باپتارىنان گورى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە باعا بەرىپ ۇلگەرگەن ساياسي بيۋرونىڭ نۇسقاۋىن ورىنداعانى ايدان انىق.
ۇشىنشىدەن, ساياسي بيۋرو قازاق كسر-ى كونستيتۋتسياسىنا سايكەس قازاقستانعا مەملەكەتتىك سۋبەكت رەتىندە قاراۋدىڭ ورنىنا, ساياسي قۇيتىرقىعا بارىپ, «الماتىدا كومەندانتتىق ساعات ەنگىزۋ» جونىندە شەشىم شىعاردى. سونىڭ دالەلى رەتىندە كوكپ ورتالىق كوميتەتىن, قاجەت جاعدايدا جەرگىلىكتى جەرلەردە جازالاۋ شارالارىن قولداناتىن ورگان ەكەنىن اشكەرەلەيتىن, سول كەزدە ساناۋلى عانا ادامداردىڭ قولىنا تيگەن ءبىر قۇجاتتى كەلتىرەيىك. قۇجات «كوكپ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ 1986 جىلعى 18 جەلتوقسانداعى 45-ماجىلىسىنەن ءۇزىندى» دەپ اتالادى. ول ساياسي بيۋرونىڭ ءماجىلىسى اياقتالىسىمەن گ.ۆ. كولبيننىڭ وزىنە دەگەن شيفروتەلەگرامما ارقىلى جىبەرىلدى. وندا الماتىداعى جاعدايعا بايلانىستى شارالار تۋرالى ايتىلعان. بۇلار 6 تارماقتان تۇرادى, ونىڭ تورتەۋى – ۇسىنىستىق, ال قالعان ەكەۋى نۇسقاۋ رەتىندە جولدانعان. تالداۋ ءۇشىن ءبىز ەكەۋىن كەلتىرەيىك.
«2-تارماق. جاعداي شيەلەنىسكەن كەزدە اسكەري قۇرىلىمداردى پايدالانا وتىرىپ, الماتىدا كومەندانتتىق ساعات ەنگىزۋ قاجەت دەپ سانايمىز. ورتالىق كوميتەتتىڭ ساياسي بيۋروسى ماجىلىسىندەگى پىكىر الماسۋدى ەسكەرە وتىرىپ, الماتىدا كومەندانتتىق ساعاتتى ەنگىزۋ ءۇشىن قاجەتتى شارالاردى قىسقا مەرزىم ىشىندە جۇرگىزۋ جونىندە كسرو قورعانىس مينيسترلىگىنە تاپسىرما بەرىلسىن».
«4-تارماق. قالا حالقى بولعان وقيعا جونىندە جەدەل تۇردە اقپاراتپەن قامتاماسىز ەتىلسىن. بۇل وقيعا كەيبىر ادامداردىڭ ۇلتتىق پيعىلىمەن بايلانىستى دەگەن تۇسىنىكتەمە جۇرگىزىلسىن».
جاستار مەن ستۋدەنتتەردى, كوپتەگەن زيالىلاردى جاپپاي جازالاۋ جونىندەگى ماسەلەنىڭ قايدان شىققانى وسىدان-اق بەلگىلى بولدى. شەكتەۋسىز وكىلەتتى نۇسقاۋ العان قۇقىق قورعاۋ مەن سوت ورگاندارى دەرەۋ «ىسكە كىرىستى». كىنالىلەر بولماسا دا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ولاردى «تاپتى» جانە «ىستەرىن» سوتقا دەيىن جەتكىزدى.
مۇنداي جاعدايدا ءىىم, مقك مەن پروكۋراتۋرانىڭ قىزمەتكەرلەرى جوعارىدان تۇسكەن نۇسقاۋلاردى بۇلجىتپاي ورىنداپ, شەرۋگە شىققانداردى جاپپاي قاماي باستادى, اسىعىس جاعدايدا تەرگەۋ جۇرگىزىلدى. نەگىزىنەن, قازاق كسر-نىڭ قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 60,65-باپتارى بويىنشا جاتتاندى قاۋلىلار شىعارىلدى.
مىسالى, سول كەزدەگى جوعارعى سوتتىڭ توراعاسى ت.ايتمۇقانبەتوۆ: «جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقاندار جونىندەگى ءىستى تەك قانا ۇلتى قازاق سوتتار عانا جۇرگىزەدى, ولار ەشقانداي اياۋشىلىققا, تەرگەۋدى قايتا جۇرگىزۋگە, اسىرەسە ولاردى اقتاۋعا جول بەرمەۋلەرى كەرەك» دەگەن نۇسقاۋ بەردى. ول كەزدە جازالاۋ شارالارى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كولبيننىڭ, اكىمشىلىك-قۇقىقتىق ءبولىمنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەفيموۆتىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولاتىن. تەرگەۋ ناتيجەلەرىنىڭ بارىسىن ولارعا جوعارعى سوت توراعاسى تىكەلەي جەتكىزىپ وتىردى.
سول جىلدارداعى قازاق كسر-نىڭ كونستيتۋتسياسىندا دا, باسقا دا زاڭ اكتىلەرىندە توتەنشە جاعدايدى ەنگىزۋ,ارنايى قۇرالداردى پايدالانۋ, سونىڭ ىشىندە كومەندانتتىق ساعاتتى ەنگىزۋ كوزدەلمەگەن ەدى. مۇنداي شەشىمدى تەك قانا مەملەكەتتىڭ ەڭ جوعارعى ورگانى – قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى نەمەسە ونىڭ پرەزيديۋمى قابىلداۋعا قۇقىلى بولاتىن. الايدا وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن جوعارعى كەڭەس تە, ونىڭ پرەزيديۋم ءماجىلىسى دە شاقىرىلمادى. قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى مەن ونىڭ پرەزيديۋمى دارەجەسىن انىقتايتىن 1978 جىلعى رەسپۋبليكا كونستيتۋتسياسىنىڭ 97 جانە 106-باپتارى اياققا تاپتالعانى بىردەن كوزگە ۇرىپ تۇر.
سونىمەن اسكەردى پايدالانۋ ماسەلەسى قانشالىقتى زاڭعا ساي كەلەدى؟ ادەتتە بۇل جاعداي سوعىس بولعان كەزدە ەلدىڭ ەگەمەندىگىن, مەملەكەتتىك شەكارا جانە ەلدىڭ اۋماعى مەن قورعانىسىن قورعاۋمەن بايلانىستىرىلادى. ونداي ماسەلەلەر – 1977 جىلعى كسرو كونستيتۋتسياسىنىڭ 73-بابىنىڭ 8-تارماعىنا, 121-بابىنىڭ 15-تارماعىنا سايكەس كسرو جوعارعى كەڭەسى مەن ونىڭ پرەزيديۋمىنىڭ قۇزىرىندا بولاتىن جاعداي. الايدا بولعان وقيعا بۇكىل ەلدىڭ نەمەسە رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگىنە, تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا, بيلىك پەن باسقارۋ ورگاندارىنىڭ زاڭدى قۇرىلىمدارىنا قاۋىپ توندىرگەن جوق. بۇل جاعدايدا اسكەردى پايدالانۋ زاڭدى بەلىنەن باسۋ بولىپ تابىلادى.
تورتىنشىدەن, اتالعان قاۋلىدا كوزدەلگەن شارالار ءسوز, ءباسپاسوز, ميتينگ پەن كوشە شەرۋلەرى جانە بۇقارالىق جيىندار تۋرالى ايتىلعان 1978 جىلعى قازاق كسر كونستيتۋتسياسىنىڭ 48-بابىنىڭ 1-بولىگىنە ساي كەلمەيدى. اسىرەسە, بۇل گازەتتەر, راديو مەن تەلەۆيزيا ارقىلى حالىققا بىرجاقتى اقپارات بەرۋ, بولعان وقيعانى بۇرمالاپ كورسەتۋ جونىندەگى وكتەمدىك نۇسقاۋلاردان بايقالادى. بيلىك تاراپىنان قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا, ەرىكتى حالىق جاساقشىلارىنا, اسكەري قۇرىلىمدارعا ازاماتتار توپتاپ جينالاتىن جەرلەرگە ءپاترۋلدى كۇشەيتۋ جونىندە نۇسقاۋ ءتۇستى. ياعني وكىمەتتىك كۇشتەر اكىمشىلىك جازاعا تارتۋ مەن تۇتقىنداۋعا, شەرۋگە شىققانداردى تىنتۋگە, ولاردى قۋىپ تاراتۋعا, رەسپۋبليكانىڭ باسقا ايماقتارىنان كەلۋشىلەر ءۇشىن اكىمشىلىك ورگاندار الماتىنى جابۋعا نۇسقاۋ بەردى. ال بۇل سول كەزدەگى رەسپۋبليكا كونستيتۋتسياسىنا قايشى زاڭسىزدىق ەدى.
بەسىنشىدەن, رەسپۋبليكاداعى قازاقتار مەن باسقا ۇلتتاردى ادەيى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ جانە قانداي دا بولسىن ۇلتتىق كورىنىستەردىڭ الدىن الۋ شارالارىن جۇرگىزۋ جونىندە نۇسقاۋ الۋ, ينستيتۋتتارداعى ستۋدەنتتەردىڭ, ۇستازداردىڭ ۇلتتىق قۇرامىن انىقتاۋ مەن باسقارۋ ورگاندارداعى ۇلت كادرلارىنا كۇدىكپەن قاراۋ ءتۇرلى جازالاۋ شارالارىن ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىك تۋدىردى. ينتەرناتسيوناليزم ۇرانىن كوتەرۋ, شىن مانىندەگى رەسپۋبليكاداعى نەگىزگى ۇلت – قازاقتاردىڭ قۇقىعىن شەكتەۋگە اپاردى. ال قازاق كسر كونستيتۋتسياسىنىڭ 32-بابىندا رەسپۋبليكادا ۇلت پەن ۇلىستىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراماستان, بارلىق ازاماتتار تەڭ قۇقىلى دەلىنگەن. ساياسي بيۋرونىڭ قاۋلىسىندا بەلگىلەنگەن شارالارى 1978 جىلعى رەسپۋبليكا كونستيتۋتسياسىندا جازىلعان:«قاندايدا بولسىن ازاماتتاردىڭ تىكەلەي نەمەسە جاناما تۇردە قۇقىقتارىن شەكتەۋ, ولاردىڭ ۇلىس پەن ۇلت بەلگىسى بويىنشا تىكەلەي نەمەسە جاناما تۇردە ارتىقشىلىقتارىن بەلگىلەۋ, سونداي-اق, ۇلىس پەن ۇلتتاردىڭ ارازدىعىن تۋدىرۋ نەمەسە ولاردى ەلەمەۋشىلىك زاڭ بويىنشا جازالانادى» دەيتىن 34-باپتىڭ 3-بولىگىن قاساقانا بۇزۋعا اكەلىپ سوقتىرادى.
التىنشىدان, قازاق كسر-ى كونستيتۋتسياسىنىڭ 68-بابىن ساياسي بيۋرونىڭ ورەسكەل بۇزۋى. ول باپتا «قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى – ەگەمەندى, سوتسياليستىك مەملەكەت» دەلىنگەن. ياعني, دەربەس, تاۋەلسىز مەملەكەت دارەجەسىنە ساي قازاق كسر اۋماعىنا اسكەر ەنگىزۋگە ساسي بيۋرونىڭ ەش قۇقىعى بولماعان. ويتكەنى قازاق كسر-ى اۋماعىندا بولىپ جاتقان وقيعالار رەسپۋبليكانىڭ ىشكى ماسەلەسى, كورشىلەس رەسپۋبليكالاردىڭ ەشقايسىسىنا قاۋىپ-قاتەر ءتوندىرىپ جاتقان جوق. 1978 جىلعى كونستيتۋتسيانىڭ 78-بابىنىڭ 3- تارماعى بويىنشا «مەملەكەتتىك ءتارتىپ پەن ازاماتتاردىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعىن قورعاۋ» قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءوز قۇقىعىنا جاتاتىن ماسەلە دەلىنگەن.
سوتتان شىققان لاڭ
وقىرمانداردىڭ كوبى ساراپتاما قورىتىندىسىمەن تانىسقاننان كەيىن كونستيتۋتسيالىق سوت قانداي شەشىم شىعاردى دەۋى مۇمكىن. ول ءۇشىن ىرىكتەلىپ قۇرىلعان سوتتىڭ قۇرامىنا نازار اۋدارايىق. سول جىلدارداعى پرەزيدەنتتىڭ كەڭەسشىسى ق.سۇلەيمەنوۆتىڭ قولىنان شىققان ءتىزىم سول كۇيىندە پارلامەنتكە ءتۇستى. ونىڭ قۇرامىندا ءبىر اكادەميك, ەكى پروفەسسور, ءۇش زاڭ عىلىمىنىڭ كانديداتى, قالعاندارى ءتۇرلى قىزمەت اتقارعان تاجىريبەلى ماماندار بولاتىن. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن كەلگەن ءتىزىمدى ءماجىلىس دەپۋتاتتارى كوپ تالقىعا سالماي بەكىتە سالدى. وسىلايشا, رەسپۋبليكانىڭ جوعارى سوت بيلىگىندە كونستيتۋتسيالىق سوت پايدا بولدى. ونىڭ قۇزىرىندا قارالاتىن ماسەلەلەر وتە وزەكتى ەدى. ول ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن قامتاماسىز ەتۋگە, ەل پرەزيدەنتىنىڭ قول قويعان زاڭسىز جارلىعى مەن زاڭىنىڭ كۇشىن جويۋعا, پارلامەنت پەن پرەمەر-ءمينيستردىڭ زاڭسىز شەشىمدەرىن جويۋعا جانە وسى اتالعان لاۋازىمداردى بيلىكتەن تايدىرۋعا قۇقىلى بولاتىن. سوت بيلىگىنىڭ جوعارى باقىلاۋشى ورگانى بولىپ سانالاتىن كونستيتۋتسيالىق سوت باسقا وركەنيەتتى ەلدەردەگىدەي وزىنە ءتيىستى زاڭ بويىنشا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ العاشقى اتا زاڭىندا كورسەتىلگەندەي, ەلدىڭ تۇراقتى, دەموكراتيالىق جانە وركەنيەتتى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس بولاتىن. ءىس جۇزىندە ولاي بولماي شىقتى.
مىسال ءۇشىن, بۇرىنعى 12 شاقىرىلعان جوعارعى كەڭەس تالقىعا سالعان جاڭا كونستيتۋتسيا جوباسىن ەسكە تۇسىرەيىك. قۇجات بارلىق سوتتاردى بىرىكتىرۋدى كوزدەگەن بولاتىن. ىلە -شالا بارلىق اقپارات قۇرالدارى قۇجات جوباسىن دايىنداۋشىلارعا قارسى جاپپاي «شابۋىلعا شىعىپ», الەمدەگى ەڭ «ءادىل, ىزگىلىكتى» سوتتى تۇنشىقتىرۋدا» دەپ بايبالام سالدى. كونستيتۋتسيالىق سوت قۇرامى دا بۇل ناۋقانعا بەلسەنە ارالاسىپ, قوعامدا قالىپتاسىپ بارا جاتقان وسىنداي ءساتتى پايدالانىپ, رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى ءبىزدى «جاپپاي قولداۋدا» دەپ جار سالدى. كونستيتۋتسيالىق سوت توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ي.روگوۆ وسى ءساتتى پايدالانىپ, ابىروي- اتاق جيناۋ ءۇشىن ايگىلى جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى ءىس قوزعاۋعا مۇرىندىق بولدى. العاشقى سوت ءماجىلىسى ۇزاققا سوزىلمادى, كوپتەگەن فاكتىلەردىڭ جەتىسپەۋىنە بايلانىستى ول كەيىنگە شەگەرىلدى. كەيىنگە شەگەرىلۋ ءبىر جىلعا سوزىلدى. وسى ۋاقىت ىشىندە سوت ىشىندە داۋ-داماي پايدا بولدى. سوت ەكى توپقا ءبولىنىپ, قۇقىقتىق ماسەلەلەردى قاراۋدا دارمەنسىزدىك تانىتتى. بۇل كەزدە سوت توراعاسىنىڭ ورىنباسارى يگور روگوۆ تا جەلتوقسان ماسەلەسىنەن قاشقاقتاي باستادى. اقىرى 1995 جىلدىڭ باسىندا جەلتوقسان ماسەلەسىن قاراعان كونستيتۋتسيالىق سوت بۇل «ءىس سوتتا قارالۋعا جاتپايدى» دەپ ونى مۇراعاتقا تاپسىردى. سوت قۇرامىندا ايگىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە قازاق جاستارىن ءتۇرلى جازالاۋعا قاتىسقان جوعارعى سوت قۇرامىندا ل.باشاريموۆا, كازگۋ-دەگى زاڭ فاكۋلتەتىندە س.ۋدارتسەۆ پەن ۆ.مالينوۆسكيلەردىڭ بولعانىن جانە وعان قوسا قازاق سۋديالارىنىڭ انتتان تايقىپ كەتكەنىن ەسكەرسەك, بۇدان باسقا ناتيجە كۇتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
2-تارماق. جاعداي شيەلەنىسكەن كەزدە اسكەري قۇرىلىمداردى پايدالانا وتىرىپ, الماتىدا كومەندانتتىق ساعات ەنگىزۋ قاجەت دەپ سانايمىز. ورتالىق كوميتەتتىڭ ساياسي بيۋروسى ماجىلىسىندەگى پىكىر الماسۋدى ەسكەرە وتىرىپ, الماتىدا كومەندانتتىق ساعاتتى ەنگىزۋ ءۇشىن قاجەتتى شارالاردى قىسقا مەرزىم ىشىندە جۇرگىزۋ جونىندە كسرو قورعانىس مينيسترلىگىنە تاپسىرما بەرىلسىن». «4-تارماق. قالا حالقى بولعان وقيعا جونىندە جەدەل تۇردە اقپاراتپەن قامتاماسىز ەتىلسىن. بۇل وقيعا كەيبىر ادامداردىڭ ۇلتتىق پيعىلىمەن بايلانىستى دەگەن تۇسىنىكتەمە جۇرگىزىلسىن.
دەپۋتاتتار مەن قوعام مۇشەلەرى كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ شىعارعان شەشىمدەرى باسقا سوتتار ءۇشىن ۇلگى بولادى دەگەن سەنىمدە بودى. وكىنىشكە قاراي, كوپشىلىك جۇرتتىڭ ءۇمىتى اقتالمادى. عىلىمي اتاققا يە بولعان سوت مۇشەلەرىنىڭ شىعارعان شەشىمدەر ساپاسى ويداعىداي بولماي شىقتى.
كوپتەگەن ساراپشىلار مەن ساياساتكەرلەر كەزىندە (1986 ج) جەلتوقسان كوتەرىلىسشىلەرىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتۋعا قاتىسقان ادامدار قالايشا رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى سوت قۇرامىنا مۇشە بولا قالدى جانە ولاردى كىمدەر ۇسىندى دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن وسى كۇنگە دەيىن الا الماي ءجۇر. ولار شىعارعان كۇماندى شەشىمنىڭ سالدارىنان دەموكراتيالىق جولمەن سايلانعان جوعارعى كەڭەس تاراتىلىپ, ەلىمىزدىڭ دامۋى كەرى باعىتقا ءتۇستى.
سول كەزدە رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىنىڭ كونستيتۋتسيالىق زاڭ جانە ادامدار قۇقىعى جونىندەگى كوميتەت توراعاسىنىڭ ورىنباسارى س.جۇرسىمباەۆ «سوۆەتى كازاحستانا» گازەتىندە (1994 ج.11.11.) بىلاي دەپ جازعان بولاتىن: «سلەدۋەت پريزنات, چتو نە وپراۆداليس نادەجدى شيروكيح سلوەۆ وبششەستۆەننوستي, سۆيازاننايا س ۆۆەدەنيەم ينستيتۋتا كونستيتۋتسيوننوگو سۋدا. پريزۆاننىي بىت سۋدەبنىم ورگانوم نوۆوگو تيپا, ون پوستەپەننو پرەۆراششاەتسيا ۆ ەلەمەنت ادمينيستراتيۆنوگو گوسۋدارستۆەننوگو ۋچرەجدەنيا, بولەە توگو, ۆىستۋپاەت كاك پوليتيزيروۆاننىي ورگان». اۆتور ودان ارى بىلاي دەيدى: « سوت ءبىر جىل بويى ىستەردى قاراماي, تەك قانا قاۋلى شىعارۋمەن شەكتەلۋدە. ولار كەزەكتى ءىستى توقتاتىپ نەمەسە سوت ىسىنەن الىپ تاستاۋمەن اينالىسۋدا. سوتتاعى داعدارىستىڭ بەلگىسى ايقىندالا جانە ايشىقتالا ءتۇستى».
ەكىنشى ءبىر جاريالانىمدا («پانوراما» N 46, 1994 ج.) بىلاي دەلىنگەن: كونستيتۋتسيالىق سوت مۇشەلەرى ون اي بويى بىردە-ءبىر ءىستى اياقتاماي, تىكەلەي مىندەتتەرىن ورىنداۋدىڭ ورنىنا ءوزارا قىساستىقپەن اينالىسۋدا, ءبىر-بىرىنە سوعىس جاريالاپ, ديسسەرتاتسيا قورعاۋمەن جانە… اتا زاڭعا قارسى ارەكەت جاساۋمەن شۇعىلدانۋدا. مۇنداي اسىرا سىلتەۋشىلىك شالعايداعى ارتتا قالعان شارۋاشىلىقتا ەمەس, زاڭدى قاتاڭ ساقتاۋدى مىندەتىنە العان جوعارى سوت جۇيەسىندە ورىن العانى كىمدى بولسىن بەيجاي قالدىرمايتىنى ءسوزسىز.
كەلەڭسىز جاعدايدىڭ بەلەڭ الىپ بارا جاتقانىندا وعان توسقاۋىل قويىپ, سوت جۇمىسىن ماقساتتى باعىتقا بۇرۋدىڭ ورنىنا, سوت توراعاسى م.بايماقانوۆ «بولعان ءىس بولدى, بوياۋى ءسىڭدى» دەپ بەيجاي وتىرا بەردى.
ارينە, سول كەزدە كونستيتۋتسيالىق سوت مۇشەلەرىنە ءارتۇرلى قىسىم جاسالىندى, وكىنىشكە قاراي, ولاردىڭ ءبارى بىردەي وعان شىداي الماي, انت پەن ابىرويدان تايقىپ كەتكەندەر دە بولدى. ال وسىنداي قىسىمعا توتەپ بەرىپ, سوت انتى مەن ازاماتتىق بورىشىن وتەگەن سۋديالار سابىر قاسىموۆ پەن گريگوري كيمدەر نەبىر قۇپيالى دەرەكتەردىڭ كوزىن اشىپ, كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ قاراۋىنا ۇسىندى. الايدا دايىن ماتەريالداردى قاراپ, ءتيىستى شەشىم شىعارۋدىڭ ورنىنا كونستيتۋتسيالىق سوت توپ-توپقا ءبولىنىپ, ءوزارا قىرقىسۋمەن اينالىسىپ كەتتى.
مەيرام بايعازين,
نۇر-سۇلتان قالالىق
ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ مۇشەسى,
قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى
ءجۋرناليسى
