جەر – وزىنە اسا ءبىر سەرگەكتىكپەن, قاستەرلى قامقورلىقپەن قاراۋدى تالاپ ەتەتىن قاسيەتتى ۇعىم. وكىنىشكە قاراي, وسىناۋ تۇسىنىككە كەيبىرەۋلەردىڭ تەك قانا تۇتىنۋشىلىق دەڭگەيدەن قارايتىنى بار. شىندىعىندا, جەر ءباز-بىرەۋگە بيزنەس كوزى رەتىندە دە كورىنەتىنى اقيقات. ال كەلەسى بىرەۋلەر بولسا, جەردى قورعاۋ – اتامەكەندى قورعاۋ دەپ ۇعادى.
كۇتىلمەسە, قۇنارلىعىن جوعالتادى
وسى رەتتە ادامزات تاريحىندا قورشاعان ورتاعا تەك قانا تۇتىنۋشىلىق پيعىلمەن قاراۋدى نەگە سوقتىرارىن ايعاقتايتىن مىسالدار جەتكىلىكتى. كوپتەگەن وركەنيەتتەردىڭ, ياعني شۋمەر مەن ۆاۆيلون مەملەكەتتەرىنىڭ تاريح تورىنەن جويىلىپ كەتۋىنە ولار تىرشىلىك ەتكەن جەرلەردىڭ قۇنارىنان ايرىلىپ, بەزەرگەن ءولى شولدەرگە اينالۋى سەبەپ بولعانى انىق.
وكىنىشكە قاراي, بۇگىنگى ءححى عاسىردا دا جەر قۇنارىنا قاراقشىلىق پيعىلمەن, تەك قانا تۇتىنۋشىلىق پەيىلمەن قاراۋدىڭ مىسالدارى جەتىپ ارتىلادى. سوندىقتان دا توپىراق قۇنارىنىڭ عالامدىق دەڭگەيلەردەگى توزۋىنىڭ ماسەلەسىنە سەرگەكتىكپەن, جاناشىرلىقپەن قارايتىن مەزگىل جەتتى.
بۇل تۇرعىدا ەلباسىمىز بىلاي دەيدى: «بۇگىندە ەكونوميكالىق تۇرعىدان تەك قانا پايدا تابۋدىڭ سوڭىنا تۇسۋشىلىكتىڭ سالدارىنان اينالاداعى ورتانى قورعاۋدىڭ كەشەندى جايلارى الدىمىزدان شىعۋدا. وتكەن جىلى عانا كيوت حاتتاماسىنىڭ ورنىنا كەلگەن پاريج كەلىسىمى سو-2, ياعني ءوندىرىس قالدىقتارىن قورشاعان ورتاعا شىعارۋدى ازايتۋداعى مەملەكەتتەردىڭ مىندەتتەرىن بەلگىلەپ بەردى. وسىعان قاراماستان, سۋ رەسۋرستارىن, قورشاعان ورتانى قورعاۋ مەن توپىراق قۇنارىن ساقتاۋدىڭ جانە جەردى ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ ماسەلەلەرى بولسا, تەك ۇلتتىق جانە وڭىرلىك دەڭگەيلەردە عانا شەشىمىن تابۋدا. ازىرگە, وكىنىشكە قاراي, بۇل ماسەلەلەردەگى عالامدىق ۇنقاتىسۋلار جوقتىڭ قاسى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا, جەر بەتىنىڭ 33 پايىزىنىڭ قۇنارلى توپىراعى توزۋ شەگىنە جەتكەن. بۇل – تەك قانا ەكولوگياعا تونگەن قاتەر ەمەس. جەر تۇرعىندارىنىڭ شاپشاڭ ءوسۋى جاعدايىندا بۇل قاۋىپ عالامدىق ازىق-تۇلىك داعدارىسىنا سوقتىرۋى ابدەن مۇمكىن. عالىمداردىڭ پايىمدارىنشا, قۇنارسىزدانۋ سالدارىنا اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتتارىنا پايدالانىپ كەلە جاتقان جەرلەر كوبىرەك ۇشىراۋدا. وسىنىڭ كەسىرىنەن ەگىستەن الىناتىن ءونىمدەر مۇلدەم قۇلدىراپ, 5 پايىزدان 80 پايىزعا دەيىن تومەندەۋدە. وسى سەبەپتەن دە, ياعني ازىق-تۇلىكتىڭ تاپشىلىعىنان جەر بەتىندە جىل سايىن 6 ميلليون بالا مەن 30 ميلليون ەرەسەك ادام كوز جۇمۋدا. جەردىڭ قۇنارسىزدانۋ پروبلەماسى قازاقستاننىڭ دا الدىنان شىعۋدا.
عالىمدار مەن ساراپشىلار ونىڭ قاۋپى ۇلعايا ءتۇسۋى مۇمكىن دەپ دابىل قاعۋدا. بيولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور فاريدا قوزىباەۆانىڭ مىنا پىكىرىنە نازار سالىپ كورەلىك. «اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىنىڭ قۇنارسىزدانۋى جايىندا ءسوز ەتەر بولساق, بۇل – وتە ءبىر قىنجىنارلىق جاعداي. بۇرىندارى ونىڭ دەڭگەيى تەك قانا 60-65 پايىز بولسا, قازىر بۇل تسيفرلار الدەقايدا ءوستى. سوڭعى مالىمەتتەرگە كوز سالار بولساق, اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرى قۇنارىنىڭ كەتۋى 75 پايىزعا دەيىن شارىقتاعان». بۇل اۋماقتار توپىراق قۇنارلارىن جوعالتىپ, شولگە اينالعان دەسە دە بولادى. كەلتىرىلگەن دەرەكتەر راسىندا دا ويلانتادى.
سوندىقتان ۇلتتىق بايلىعىمىز رەتىندەگى جەر قۇنارىنىڭ توزۋىنا نەلىكتەن جول بەرىلىپ وتىر دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەيسىڭ. اقيقاتىندا, وسىناۋ باعا جەتپەس بايلىقتىڭ سورتاڭعا اينالۋىنا الدىمەن ءوزىمىز كىنالىمىز. فاريدا قوزىباەۆا ودان ءارى بىلايشا وي تۇيەدى. «بىزدەر قۇنارى كەتكەن, قاراۋسىز جەرلەر پايدا بولدى دەيمىز. ولار قايدان كەلدى. شىندىعىنا ۇڭىلەر بولساق, اۋەلدە مولىنان جالعا بەرىلگەن ول جەرلەرگە شاماسى جەتپەگەندەر ونى وزگەلەرگە بەرىپ, ەگىستىك جەرلەردى قاراۋسىز, كۇتۋسىز تاستاعان. تاۋار وندىرۋشىلەردىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنان ءبىلىمدەرى تاياز بولۋى دا توپىراق قۇنارىنىڭ بىرتىندەپ جوعالۋىنا اكەلدى.
الەمدىك تەحنولوگيانى قولدانۋ قاجەت
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ءبىر سوزىندە بىلاي دەگەن بولاتىن: «اتالعان سالا بويىنشا ەڭبەك ونىمدىلىگى تومەن دەڭگەيدە قالىپ وتىر. اتاپ ايتقاندا, وتاندىق فەرمەرلەر ءار گەكتاردان ورتاشا ەسەپتەگەندە, 400 دوللار عانا تۇراتىن ءونىم الۋدا. بۇل كورسەتكىش اقش-تا – 1,5 مىڭ دوللار, گەرمانيادا – 2800 دوللار دا, فرانتسيادا – 3200 دوللار.
سايىپ كەلگەندە, ءبىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىمىز جاڭا تەحنيكالار, تىڭايتقىشتار مەن جاڭا تەحنولوگيالار, سۋعارۋ جۇيەلەرىن الۋعا جانە قويمالار سالۋعا جول اشاتىن ينۆەستيتسيالارعا مۇقتاج. البەتتە, اگرارلىق سالانىڭ باسەكەگە قابىلەتتى بولىپ, جەردەن ءونىمدى دۇرىس الۋ ءۇشىن توپىراق قاباتىنىڭ قۇنارىنا بارىنشا نازار اۋدارىپ وتىرۋىمىز كەرەك. ويتپەگەن جاعدايدا, توپىراق قۇنارىنىڭ قۇلدىراۋىنا جولىعىپ, عالىمدار ايتىپ وتىرعانداي, زور شىعىندارعا باتۋىمىز مۇمكىن. باقىلاۋ مەن زەرتتەۋلەر كورسەتىپ وتىرعانداي, 50 جىلدىڭ ىشىندە بار بولعانى 1 نەمەسە 1,5 گەكتار جەردىڭ عانا قۇنارى قالپىنا كەلۋى مۇمكىن. بۇكىل القاپتىڭ توپىراق قاباتىنىڭ ونىمدىلىگى قالپىنا كەلۋى ءۇشىن كەم دەگەندە 900 جىل كەرەك ەكەن. سوندىقتان جەرگە دەگەن تازا تۇتىنۋشىلىق پيعىلدان ارىلىپ, ونىڭ قازىناسىن ءتۇپسىز دەپ ەسەپتەۋدى قويۋىمىز كەرەك-اق. جەر كۇتىمىنە شارۋاشىلىق جۇرگىزۋدىڭ يننوۆاتسيالىق تاسىلدەرىن كەڭىنەن ەنگىزىپ, الەمدىك تەحنولوگيالاردى قولدانۋعا كوشۋىمىز قاجەت. مىسالعا, تامشىلاتىپ سۋارۋ مەن توپىراقاستى ىلعالداندىرۋ سەكىلدى رەسۋرستاردى ۇنەمدەۋگە جول اشاتىن تەحنولوگيالاردى مولىنان پايدالانۋدىڭ ماڭىزى ۇلكەن. جەرمەن جۇمىس جاساۋداعى مۇنداي تاسىلدەر تاپشىلىعى سەزىلىپ وتىرعان سۋ رەسۋرستارىن عانا ۇنەمدەپ قويماي, سونىمەن قاتار توپىراق قاباتىنىڭ قۇنارىن ساقتاۋعا دا كەڭىنەن جول اشادى. ەندى قازاقستانداعى توپىراقتانۋ جانە اگروحيميا ينستيتۋتىنىڭ بولىمشە مەڭگەرۋشىسى ءماريام يبراەۆانىڭ پىكىرىنە زەيىن سالىپ كورەلىك. «قازىر مىسالعا الساق, ءبىر گەكتارعا 280-300 كيلوگرامعا دەيىن كۇرىش تۇقىمى سەبىلەدى. نەگە دەسەڭىز, ءونىمنىڭ شىعىمى بار بولعانى 30 پايىز عانا. ال تامشىلاتىپ سۋارۋ كەزىندە تۇقىم ۇنەمدەلىپ, سۋ شىعىنى ازايىپ, تىڭايتقىشتار تەك قانا جالپى القاپقا عانا ەمەس, ءاربىر وسىمدىككە جەتەدى. ءسويتىپ, تۇقىم مەن سۋدى ۇنەمدەۋگە جول اشامىز».
وسى رەتتە توپىراقتانۋشى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرى اسا ماڭىزدى. تەك سولار عانا القاپتاردىڭ قاي تۇسىنان مول ءونىم الۋعا بولاتىنىن بولجاپ, قاي جەرگە نەندەي ەگىس سەبۋ كەرەكتىگىن ايتا الادى. ناقتىلاي ايتقاندا, ولار دا دارىگەرلەر سەكىلدى جەر اعزاسىن زەرتتەۋ ارقىلى ونىڭ جاي-كۇيىنە بارلاۋ جاساپ, جاعدايىن سارالاپ, ەمدەي الدى. تەك وسى جاعدايدا عانا بولاشاق مول ءونىمدى ناقتىلاپ, جوسپارلاۋعا, تازا ءونىمدى بولجاۋعا مۇمكىندىك اشىلادى.
جاناشىرى بولماسا, جەر جۇدەيدى
عالىمداردىڭ پىكىرىنە ءجۇگىنەر بولساق, ەندىگى رەتتە جەر كۇتىمىمەن شىنداپ اينالىسۋ كەرەك. بۇعان قازاقستاندا تاجىريبە دە, اتقارار كادرلار دا جەتەدى. بۇل ورايدا كەڭەس ءداۋىرىنىڭ 80-ءشى جىلدارىن ەسكە الساق تا جەتكىلىكتى. بۇل كەزەڭ توپىراق قورعاۋ جۇيەسىنىڭ وركەن جايعان ءداۋىرى بولعانىن ەشكىم جوققا شىعارا الماسى انىق. ءدال وسى كەزەڭدە كەندى التاي مەن شىمكەنتتە, ماڭعىستاۋ مەن الماتى جەرلەرىندە بۇلىنگەن ەگىستىك جەر تاناپتارىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ كەڭ كولەمدى ىستەرى اتقارىلدى. مىسالعا, الماتى ىرگەسىندەگى سايران كولىنىڭ تابيعي ەمەس, جاساندى ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەسى انىق. بۇل ايدىن 1971 جىلى قيىرشىق تاس پەن قۇم الىنعان كارەردىڭ ورنىنا جاسالدى. بۇل جەر بۇگىندە الماتىلىقتاردىڭ دەم الاتىن, تاماشا تىنىعاتىن جاعاجايىنا اينالىپ وتىر. ءاسىلى, رەسپۋبليكانىڭ اۋماعىندا مۇنداي كارەرلەر جەتىپ جاتىر. ولاردىڭ كوبى قاراۋسىز قالىپ, ماڭىنداعى جەرلەردى دە بۇلدىرۋدە. توپىراق قاباتتارىن نەگىزىنەن كەن قازۋشىلار مەن ونەركاسىپتەگىلەر ءبۇلدىرىپ, تاستاپ جۇرە بەرەدى.
بىلە بىلسەك, توپىراقتانۋ جانە اگروحيميا ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى اسا تۇز سىڭگەن, سورتاڭ جانە كۇرىش ەگىستىگىنە ارنالعان ءسىلتىلى توپىراق قاباتتارىن يگەرۋدىڭ جاڭا تەحنولوگياسىن جاساپ شىقتى. ديحاندار عالىمدارمەن بىرلەسە وتىرىپ, ايماقتاردا قۇنارى قايتقان جەرلەرىنە كۇرىش پەن جۇگەرى ەگۋ كەزىندە وسىناۋ تەحنولوگيانى وندىرىستىك سىناقتان وتكىزدى. ناتيجەسىندە ەگىستىكتىڭ ونىمدەرىن 30-دان 90 پايىزعا دەيىن كوتەرۋگە مۇمكىندىك اشتى.
تۇپتەپ ايتقاندا, جەر قاتىناستارىنىڭ ماسەلەلەرى زاڭ جۇزىندە انىق بەلگىلەنگەن. ونداعى ءتارتىپ بويىنشا توپىراق قاباتىنىڭ قۇنارسىزدانۋىنا جول بەرۋگە بولمايدى. ەگەر ولاي بولا قالعان جاعدايدا, جەر مەنشىكتەن الىنادى. دەسەك تە, ءبىر عانا تىيىم سالۋمەن, الىپ قويۋمەن ماسەلە شەشىلمەيدى. سوندىقتان توپىراقتىڭ قۇنارسىزدانۋىنا جول بەرەتىن كەمشىلىكتەردى جويۋعا قاتىستى كەشەندى شارالار قاجەت. ول دەگەنىڭىز – اۋىل شارۋاشىلىعى دامۋىنىڭ ينفراقۇرىلىمدارىن جاساۋ, ەڭ جاڭا تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ, مول قارجى, ياعني ينۆەستيتسيالار تارتۋ دەگەن ءسوز. البەتتە, وتانشىلدىققا قانشا شاقىرىپ, ەل مەن جەر تاعدىرىن قانشا ءسوز ەتسەك تە, جەرگە ناعىز قوجا, جانى اشيتىن جان بولماسا, ونىڭ بارلىعى تەك ءسوز جۇزىندە عانا قالا بەرەرى انىق.
سماعۇل راحىمبەك,
جازۋشى
