ءسىز قازاق ءتىلىن بىلەتىن بولارسىز؟ ارينە, دەپ جاۋاپ بەرەرسىز. مەن دە سولاي, ءتىپتى ءبىر كىسىدەي بىلەمىن دەپ ويلايتىنمىن. بىراق كەيىنگى جىلدارى ءشۇبالانا باستادىم. ويتكەنى جەكە سوزدەردى قويىپ, كەيبىر سويلەمدەردىڭ ءوزىن ءتۇسىنۋ قيىنداپ بارادى. ولاردى ولاي دا, بىلاي دا ۇعىنۋىڭىزعا, تۇسىنۋىڭىزگە بولادى.
جالپى سويلەم دەگەنىمىز ءبىرشاما اياقتالعان ويدى, پىكىردى, حاباردى بىلدىرەتىن سوزدەر نەمەسە سوزدەر توبى ەكەنى بەلگىلى. ەندەشە, مىنا سويلەمدەردى قالاي ۇعۋعا بولادى؟ مىسالى: «ەڭ الدىمەن اڭداتپا», «مەن اينالما دەپ تۇرمىن عوي», «بۇل بالاما», «ءيا, دالەلدەمە», «ساعان ەكپە دەيمىن», «سەن ەگە», «قالاي تۇسىنبەيسىز جۇقپا», «وسى جەتىمدى دەپ تۇرمىن», «ساعان زەرتتەمە دەپ قانشا ايتامىن؟» ت.ب. دەگەندەردى.
ارينە, ءسىز بەن ءبىز «اڭداتپانى» اڭداتپا, ياعني سەزدىرمە, بىلدىرمە, بايقاتپا دەپ, «بالامانى» بالاسىنا ارنالعان نارسە دەپ, «دالەلدەمەنى» دالەلدەمە دەپ, «ەكپەنى» ەگۋگە بولمايدى دەپ, «ەگەنى» ساعان بىردەڭەنى ەگە دەگەن ءسوز دەپ, «جۇقپانى» جۇقتىرما دەپ, «جەتىمدىنى» جەتىم بالا تۋرالى ايتىلعان دەپ, «زەرتتەمەنى» زەرتتەمە دەپ ۇعارمىز.
بىراق باق-تارىمىز (اسىرەسە, تەلەارنالارىمىز) بۇلاردى باسقاشا, كوبىنەسە كەرى نەمەسە مۇلدەم باسقا ماعىنا بەرەتىن سوزدەر ورنىنا قولدانادى جانە سولاي تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. ولارشا «اڭداتپا-اڭداتۋ, بالاما» – بۇكىل دامىعان ەلدەر قولداناتىن حالىقارالىق تەرمين «التەرناتيۆانىڭ» قازاقشاسى, «دالەلدەمە» – دالەل, «ەكپە» – ەگۋ, «ەگە» – يە, «جۇقپا» مەديتسينالىق تەرمين ينفەكتسيا دەگەننىڭ ءوز تىلىمىزگە اۋدارىلعان-دى, «جەتىمدى» – جەتەدى دەگەندى, «زەرتتەمە» دە زەرتتەمە ەمەس, زەرتتەۋدى بىلدىرەدى دەپ تۇسىنۋگە ءتيىستىسىز.
مۇنداي وزگەرىستەر قازاقشا بىلمەيتىن باسقا دياسپورا وكىلدەرى مەن قالادا ءوسىپ, انا تىلىنەن ماقۇرىم قالعانداردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋلەرىنە دە كەدەرگى كەلتىرۋدە. سوعان قاراماستان بۇل «جاڭالىقتار» وتە كوپ بولىپ كەتتى, ءار دىبىستان (ارىپتەن) باستالاتىن سوزدەردەن تابۋعا بولاتىن جاعدايعا جەتتىك. سوندىقتان كەيدە باق-تارعا ولاردى جاساۋ جانە ناسيحاتتاۋ ارقىلى قازاق ءتىلىن دالدىكتەن, ناقتىلىقتان, ۇعىنىلىقتان ايىر, ءسويتىپ ونى حالىق تۇسىنبەيتىن جاعدايعا جەتكىز دەپ بىرەۋ بۇيرىق بەرگەن بە دەپ تە قالادى ەكەنسىز. ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. بىراق كەرى سوزدەر بولسا مولايىپ بارادى.
مىسالعا جۇگىنەيىك… «ا», «ءا» ارىپتەرىنەن: ايالداما, انىقتاما, ايقىنداما, اينالما, ادىستەمە, ازىرلەمە, ت.ب. ايتپاقشى, بۇل دىبىستان باستالاتىن «القا» دەگەن تەرمين پايدا بولدى. ءوزى كەرەمەت. ول بۇرىنعىداي (قازىر دە سولاي عوي) قىز-كەلىنشەكتەردىڭ موينىنا تاعاتىن اشەكەي عانا ەمەس, حالىقارالىق تەرمين «كوللەگيانى» دا بىلدىرەدى. سونداي-اق, «ادىستەمە» دە سولاي. قازىر ونىڭىز «ايلا», «ءادىس», «امال» جاساۋدىڭ كەرەك ەمەستىگىن عانا بىلدىرمەيدى, الەمنىڭ دامىعان ەلدەرى تۇگەل دەرلىك قولداناتىن «مەتود», «مەتوديكانىڭ» قازاقشاسى.
«ب» ارپىنەن: باعدارلاما, بالقىما, باستىرما, باستاما, بارلاما, بەينەلەمە, بەكىتپە, بولجاما, بوياما, بۇرىشتاما, بۇركەمە, بۇرانداما, ت.ب. بار. بىراق بۇل سوزدەردى دە تەك كەرىسىنشە ۇعۋىمىز قاجەت.
بۇل دىبىستان باستالاتىن كەيبىر «جاڭالىقتار» پرەزيدەنتىمىزدىڭ بيىلعى جولداۋىندا ايتىلعانداي, كۇلكىڭدى كەلتىرەدى. ماسەلەن, «پروگرامما», «باعدارلاما» بولىپ قازاقشالانعان, ياعني «باعدار جاساما», «بالكون» – قىلتيما (ايتەۋىر, ول ءسوز كەيىنگى كەزدەردە ايتىلماي ءجۇر, جۇرت كۇلە بەرگەندىكتەن بولار).
تەلەارنالارىمىزدان قايراتكەرلەر تۋرالى «بەلدى» (سوندا باسقالارى بەلسىز بولعانى ما) «سەركە» (پىشىلگەن ەركەك ەشكى) سوتتالعان كىسىلەر تۋرالى «قۇرىقتالدى» (جىلقىنى ءسويتۋشى ەدى), «توعىتىلدى» (قوتىر بولماسىن دەپ دارىلەنگەن سۋعا توعىتىلاتىن قويلارداي) دەگەن ەرسى تەڭەۋلەردى دە ءجيى ەستيسىز. حابارلاردا كوركەم ادەبيەتتەگىدەي ەمەس, سوزدەردىڭ ناقتى, ءدال بولعانى ءجون بولار. جانە تەلەارنالار حابارلاردىڭ «كەلەسى توبىندا» دەگەننىڭ ورنىنا «توپتاماسى» دەيدى. توپتان «توپتاما» نەگە ارتىق بولىپ كەتكەن؟ كەرى ماعىنا بەرەتىندىكتەن بە؟
باق-تارىمىزدا ورىستىڭ «ۆارەنە» ءسوزىن «قايناتىندى» ەمەس «قايناتپا», كادىمگى گۋىل دەگەن «گۋىلدەمە», دەرەك – «دەرەكتەمە», داۋرىعۋ – «داۋرىقپا», دايەك, دايەكتەۋ – «دايەكتەمە», دالەل – «دالەلدەمە», ەسىرتكى – «ەسىرتپە», ەسكەرتۋ – «ەسكەرتپە», ەگۋ – «ەكپە», ەزىندى – «ەزبە», «ەزىلمە», ەسەپتەۋ – «ەسەپتەمە», زەرتتەۋ – «زەرتتەمە», زاڭدار – «زاڭناما» دەلىنەدى جانە كەلەسى سويلەمدەر ارقىلى سولاي ۇعۋعا ءماجبۇر ەتەدى. شىنىن ايتۋ كەرەك, بىرتىندەپ كەرى ماعىنالى سوزدەردى ءتۇسىنىپ كەلەمىز. بىراق بۇل «جاڭالىقتاردان» ءتىلىمىزدىڭ ۇتپايتىنى انىق.
ال «ج»-دان باستالاتىن باسقاشا تۇسىنۋىمىزگە ءتيىستى جاڭا «تەرميندەر» مەن «اتاۋ سوزدەر» ءتىپتى مول. ماسەلەن, «جاپسىرما» (جاپسىرۋ, جاپسىرىلدى, جاپسىرىلعان), «جالتارما» (جالتارۋ), «جالعاما» (جالعاۋ, جالعانعان), «جالداما» (جالدانۋ, جالدانعان), «جاڭعىرما» (جاڭعىرىق, جاڭعىرۋ, جاڭعىرعان) «جاپسىرما» (جاپسىرىلعان, جاپسىرۋ, جاپسىر), «جاڭعىرتپا» (جاڭعىرىق, جاڭعىرۋ, جاڭعىرتۋ, جاڭعىرعان), «جاقپا» (بىردەڭەنى جاعۋ), «جولداما» (جولداۋ), «جيناقتاما» (جيناق, جيناقتاۋ), «جۇكتەمە» (جۇكتەۋ, قوسىمشا قوسۋ), ت.ب. دەپ كەتە بەرەدى.
«ق» جانە «ك» – دەن باستالاتىن كەرى ماعىنالى سوزدەر بارىنەن اسىپ تۇسەدى. ءسىرا, بۇل دىبىستار جاڭا ءسوز ويلاپ شىعارۋشىلارعا وتە قولايلى بولعان سىڭايلى. ولاردىڭ كەيبىرى: «قاپتاما» (قاپتاۋى, قابى, قورابى, وراۋى), «قايىرما» (قايىرۋ, قايىرىلعان), «قايتارما» (قايتارىم, قايىرۋ), «قايتالاما» (قايتالاۋ, قايتالانعان), «قيما» (قيىندى, قيۋ, قيىلعان), «كەپىلدەمە» (كەپىلدىك, كەپىل, كەپىلدەۋ), «كەسكىندەمە» (كەسكىن, كەسكىندەۋ, سۋرەت, ت.ب.), «قوسپا» (قوسىندى, قوسۋ), «قوندىرما» (قوندىرعى, قوندىرىندى, قوندىرۋ, قوندىرىلعان), «كوشىرمە» (كوپيا, كوشىرىندى), «قۇرىلما» (قۇرىلعى, قۇرىلىم), «قورىتپا» (قورىتۋ, قورتىلعان), «قوسپا» (قوسىندى, قوسىلعان, قوسۋ) «قۇتىرما» (قۇتىرىق, جىندانۋ, قۇتىرۋ, ەسىنەن اداسۋ), «قۇراما» (قۇرام, قۇرامدى), «قوندىرما» (قوندىرعى, قوندىرۋ, قوندىرىلعان, ت.ب.), «كەپتەلمە» (كەپتەلىس, كەپتەلۋ), «قىستاما» (قىستاۋ, قىستاتۋ), ت.ب. دەپ جالعاستىرا بەرۋگە بولادى, تەك كەرى ماعىنالى بولۋى قاجەت, سوندا «جاڭا» ءسوزىڭىز دايىن.
ايتا كەتەلىك, بۇل دىبىسپەن باستالاتىن جاڭا سوزدەردىڭ ىشىندە دە حالىقارالىق تەرميندەردىڭ كۇلكىلى ەتىپ «قازاقشالانعاندارى» كەزدەسەدى. مىسالى, باق-تارىمىزدان «كەلى» دەگەندى ءجيى ەستىپ, ءجيى وقىپ ءجۇرمىز. بىراق بۇل «كەلى» بيداي, ارپا, تارى تۇيەتىن «كەلى» ەمەس, حالىقارالىق كەلىسىم بويىنشا سالماق ولشەمىنىڭ بىرلىگى ەتىلىپ الىنعان «كيلوگرامم».
ءتىلىمىزدى «دامىتۋشىلار» حالىقارالىق تەرميندەردىڭ ورنىنا ونشا كەڭ تارالماعان بوتەن حالىقتاردىڭ سوزدەرىن «قازاقتاردىكى» دەپ الۋعا دا اۋەس. ماسەلەن, قازىر «كلاسس» تەرمينىن «سىنىپ» دەپ «قازاقشالادىق». شىنىندا بۇل تەرمين پارسىنىڭ (يراندىقتاردىڭ), پۋشتۋننىڭ (اۋعاندىقتاردىڭ), تاجىكتىڭ, كەيىن ولاردان قابىلداعان وزبەكتىڭ «سينف» دەگەن ءسوزىنىڭ بۇزىلعان ءتۇرى. ونىڭ ۇستىنە «سىنىپ ساعاتى», «سىنىپتىق مۋزىكا», «ءبىرىنشى سىنىپتى سپورتشى», «بۇل سىنىپ» دەۋ – تۇسىنىكسىز, بۇلىڭعىر جانە ەرسى. باق-تارىمىز ارقىلى حالىقارالىق «كونتسەپتسيا» تەرمينىن «تۇجىرىم جاساما», ياعني «تۇجىرىمداما» دەپ قولدانتۋعا دا بارىنشا تىرىسىپ ءجۇرمىز.
ال «م», «ن» ارىپتەرىنەن باستالاتىن جاڭا تەرميندەرىمىز بەن اتاۋ سوزدەرىمىزدىڭ سيقى دا جوعارىدا ايتىلعاندارعا ۇقساس: «ماداقتاما» (ماداقتاۋ), «مولشەرلەمە» (مولشەر, مولشەرلەۋ), «ماعلۇمداما» (ماعلۇمداۋ, ماعۇلىم) ت.ب. «ن»-دان ەسكە تۇسەتىنى: «نەگىزدەمە» (نەگىز, نەگىزگى), «نۇسقاما» (نۇسقاۋ, نۇسقاۋلىق), «ناقىشتاما» (ناقىشتاۋ) دەگەندەر.
«و», «ءو» ارىپتەرىنەن «وراما» (وراۋ, ورام), «ويما» (ويىق), «وتپە» (وتكەل), «ولشەمە» (ولشەۋ), «وزگەرمە» (وزگەرۋ, وزگەرگىش, وزگەرگەن), ت.ب.
«پ»-دان «پىسىرمە» ء(پىسىرۋ, پىسىرىلگەن), «پىشىندەمە» ء(پىشىن), «پىشپە» ء(پىشۋ, سۇندەتتەۋ), ت.ب. بار. ايتپاقشى, بۇل دىبىستان باستالاتىن «پايىز» دەگەن دە شىقتى. باق-تارىمىزدىڭ ونى حالىقارالىق تەرمين «پروتسەنتتىڭ» ورنىنا قولدانادى. بايقاساق, بۇل ءسوز دە پارسىنىڭ, پۋشتۋننىڭ, تاجىكتىڭ, وزبەكتىڭ «فويزىنىڭ» وزگەرگەن ءتۇرى ەكەن. جالپى «پايىز» (كەي وبلىستاردا «بايىز» دەلىنەدى) قازاق تىلىندە بار ءسوز «تىنىشتانۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. سونى تەرمين ەتۋ نەمەسە وركەنيەتتى الەم «پروتسەنت» دەيتىن ءسوزدىڭ ورنىنا قولدانۋ ءجون بولار ما ەكەن؟
«ر»-دان «راستاما», «رۇحساتتاما» دەگەن سەكىلدى سوزدەر ەسكە تۇسەدى, ىزدەگەنگە باسقاسى دا تابىلىپ قالار. ونان كەيىن ءبىز ورىسشا «رىنوچنايا ەكونوميكا» دەگەندى «نارىقتىق ەكونوميكا» دەپ اۋداردىق. ال نارىق تىلىمىزدە بۇرىن دا, قازىر دە باعا دەگەندى بىلدىرەدى ەمەس پە؟! ەندەشە «بازار» دەگەننەن مازمۇنى تار «باعانى» الۋ ورىنسىز. سوندىقتان شەتەلدىك قازاقتاردىڭ (مىسالى قىتاي قازاقتارىنىڭ) «بازارلىق ەكونوميكا» دەگەنىن قولدانۋ دۇرىس بولار. ورىستار مەن ۋكرايندار دە «رىنوچنايا ء(رينىچنايا) ەكونوميكا» دەيدى عوي.
«س» دىبىسىنان: «ساراپتاما» (بۇرىنعى ەكسپەرتيزا, ساراپتاۋ), «ساراپتاماشى» (ساراپتاۋشى, ەكسپەرت), «ساناما» (ساناۋ, ساناعان), «سالىستىرما» (سالىستىرۋ), «سالما» (سالۋ), «سيپاتتاما» (سيپاتتاۋ), «سىناما» (سىناق, سىناۋ, سىن, اناليز), «سىزبا» (سحەما, چەرتەج, سىزعى, سىزۋ), «سىقپا» (سىعىندى, سىعۋ), ت.ب. سودان كەيىن اناۋ ءبىر ايلاردا تەلەارنامىزدان «بالالار سەكىرمە وينادى» دەگەندى ەستىپ قالدىم جانە «سەكىرمەسىن» تۇسىنبەدىم. سويتسەم, «سەكىرمەسى» «سكاكالكا» ەكەن, ورىسشا بەرىلگەن حابارىنان ءبىلدىم. سوزدىكتەرىمىزدە دە «سكاكالكا» «سەكىرگىش» دەپ اۋدارىلىپتى, بىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز ديكتورعا ولاي ايتقىزباعان.
«ت»-دان «تالداما» (تالداۋ), «تاڭداما» (تاڭداۋ), «تاعايىنداما» (تاعايىنداۋ), «تالقىلاما» (تالقىلاۋ), «تەرىستەمە» (تەرىسكە شىعارۋ, تەرىستەۋ, تەرىس), «تاسىلدەمە» ء(تاسىل), «تەكسەرمە» (تەكسەرۋ, تەكسەرىس), «تەڭگەرمە» (تەڭگەرۋ), «تۇسىندىرمە» ء(تۇسىندىرۋ, تۇسىنىك), «تۇسىنىكتەمە» (تۇسىنىك الۋ, ءتۇسىندىرۋ, تۇسىنىك), «تىركەمە» (تىركەۋ, تىركەۋىش), «تۇيىندەمە» ء(تۇيىن, تۇيىندەۋ), «تىرناما» (تىرناۋىش), ت.ب. ايتا بەرسەك, ءالى دە بار. ءتىپتى تەلەارنالارىمىز كۇن سايىن «حابارلارىمىزدىڭ كەلەسى توپتاماسىندا» دەيدى ەمەس پە؟! ءسىرا, «كەلەسى توبىندا» دەسە, تۇسىنىكتى بولىپ كەتەر دەپ قورقا ما ەكەن؟
«ۇ», «ءۇ» ارىپتەرى دە قۇر قالماعان. ول دىبىستاردان «ۇڭعىما» (ۇڭعى), «ۇسىنبا» (ۇسىنىس), «ۇشپا» (ۇشقىر), «ۇستەمە» (ۇستەۋ, ۇستەپ تولەۋ, قوسىمشا) «ۇيمە» ء(ۇيىندى, ۇيىلگەن), ت.ب.
سونىمەن تاۋەلسىزدىك العان 90-جىلداردىڭ باسىنان بەرگى ءتىلىمىزدى «دامىتۋشىلاردىڭ» اتقارعان جۇمىستارىنىڭ سيقى وسىنداي. جانە ءبىر قىزىعى, ولار بۇل جاڭالىقتارىن ءتىلىمىزدى قازاقىلاندىرۋ, وركەندەتۋ, كۇشەيتۋ, پاتريوتتىق ءۇردىس دەپ تۇسىندىرەدى. «جاڭاشىلداردىڭ» پىكىرىنشە بۇرىنعى ۇعىنىقتى سوزدەرگە كوبىنەسە كەرى نەمەسە بولمايدى دەگەن ۇعىم بەرەتىن -با, -بە, -ما, -مە, -پا, -پە جۇرناقتارىن جالعاپ كەپ جىبەرسەك, ول رەسمي, عىلىمي, وكىمەتتىك دارەجەگە كوتەرىلىپ شىعا كەلەدى. ماسەلەن, س.شۇكىرۇلى «سىرىن بىلمەي سىرتتامايىق» دەگەن ماقالاسىندا («انا ءتىلى گازەتى» 2003 ج. №13): « …ەسكەرتپە ءىس قاعازدارىنا جازباشا جاسالعان پىكىر, ەسكەرتۋ جەكە ادامدارعا قىزمەت بابىندا ايتىلعان ءسوز; تۇجىرىمداما-عىلىمي قورىتىندى, تۇجىرىم جەكە ادامنىڭ ءتۇيىندى پىكىرى; ساراپتاما – جاسالعان تالداۋ ناتيجەسى, ساراپتاۋ-تالداۋ جاساۋ; تۇسىنىكتەمە بەرۋ – بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىك شەشىم, ەرەكشە قۇبىلىس, وقيعالارعا قاتىستى ناسيحاتتى تۇسىندىرمە ءسوز, تۇسىنىك بەرۋ – جەكە ادامنىڭ ءوزىنىڭ وعاش ءىس-ارەكەتىنە بايلانىستى تۇسىنىك جاساۋى; سۇرىپتاما-اياقتالعان ءىس, سۇرىپتاۋ جۇمىس بارىسى, ت.ب. بولىپ اجىراتىلادى» دەيدى.
ءبىزدىڭ سۇراق: نەگە جانە كىمنىڭ بۇيرىعىمەن سولاي بولعان جانە بولۋعا ءتيىستى؟ نەگە بۇرىنعى ۇعىنىقتى سوزدەرىمىزدى ولاي دا, بۇلاي دا, ءتىپتى كەرىسىنشە ۇعۋعا ءتيىستىمىز؟ جانە كەرى ماعىنا بەرگەندىكتەن دارەجەسى نەگە ارتىپ كەتپەك؟
ارينە, مۇنداي زياندى ۇردىسكە العاشقى كۇننەن قارسى شىققاندار دا بولدى, قازىر دە جەتكىلىكتى. ولار دا ءوز ويلارىن گازەتتەر مەن جۋرنالدارعا جازىپ, تىلىمىزگە ەنگىزىلىپ جاتقان «جاڭالىقتاردىڭ» كەمشىلىكتەرىن, ونى تۇزەۋدىڭ جولدارىن كورسەتتى, كەيبىر ءوز تەرميندەرىن دە ۇسىندى. ولاردىڭ ىشىندە دۇرىس, قونىمدى, پايدالى پىكىرلەر ايتقاندار دا از ەمەس. ماسەلەن, قاتارداعى وقىرمان ءبىزدىڭ ويىمىزشا, «جاس الاش» گازەتىنىڭ 2005 جىلعى 11 قاڭتارداعى نومىرىندە جاريالانعان مەديتسينا عالىمدارىنىڭ كانديداتى, قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى مۇحامبەديا احمەتتورەنىڭ «ساناعا كۇشتەپ ەنگىزىلگەن ءسوز ءسوز بولمايدى نەمەسە ءسوزجاسامنىڭ جاڭا فورمۋلاسى» دەگەن ماقالاسىندا وتە قۇندى پىكىرلەر ايتىلىپ, وڭدى ۇسىنىستار جاسالعان. راسىندا, قالاي كۇشتەسەك تە كوشەلەرىمىزدەگى «ايالداما» مەن گازەتتەرىمىزدەگى «باعدارلاما» سوزدەرى قازاقشا بىلەتىن كەز كەلگەن كىسىنىڭ رەنىشىن تۋدىرىپ, ساناسىنا ەنبەيدى. ەسەسىنە قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل بولۋىنا قارسى ازداپ «توبەسى تەسىك» كەيبىر دياسپورا وكىلدەرىنىڭ مىسقىلى مەن كۇلكىسىنە ۇشىراپ, ولاردىڭ ويىنشا, قازاق ءتىلىنىڭ تەرمين جاساۋعا قابىلەتسىزدىگىن دالەلدەۋىنە مىسال بولىپ ءجۇر. سولاردىڭ كۇلكىسىن كورگەندە ەرىكسىز «نەگە اۆتوبۋس ايالداۋى نەمەسە توقتاۋى» دەپ, باعدار جاسامانى «باعدارشىلىق» دەپ نەمەسە «پروگرامما» كۇيىندە قالدىرمادىق دەگەن وي كەلەدى. ءجا, وسى وكىنگەنىمىز دە جەتەر, قايتادان «ءتىلىمىزدى وركەندەتۋشىلەرگە» قارسى شىققاندارعا ورالايىق.
م.احمەتتورەدەن باسقا دا ءتىلىمىزدىڭ دالدىگىن, ۇعىنىقتىلىعىن, تۇسىنىكتى بولۋىن جاقتاعاندار مەن بۇكىل وركەنيەتتى الەمدە قولدانىلاتىن تەرميندەردى اۋدارۋدىڭ قاجەت ەمەستىگىن جانە ولاردىڭ كەڭەستىك داۋىردەن بەرى تىلىمىزگە ءسىڭىسىپ, تۇسىنىكتى بولىپ كەتكەندىگىن جازعان اۆتورلار بولدى. ماسەلەن, «انا ءتىلى» گازەتىندە (№42, №43 2007 ج) م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى تاۋەكەل جاڭاقۇلوۆتىڭ «تەرميندەگى پسەۆدوپاتريوتيزم تۋرالى» دەگەن اسا كولەمدى ماقالاسى جاريالاندى. ەڭبەك بىلگىرلىكپەن جازىلعان, اۆتور ءوز ويىن, پىكىرىن دالەلدەۋ ءۇشىن كوپتەگەن فاكتىلەردى كەلتىرگەن. ماقالادا: «تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن پسەۆدوپاتريوتتار تەرميندەردى جاپپاي قازاقشاعا اۋدارىپ, تۇسىنىكسىزدىك تۋدىرىپ, مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىنە نۇقسان كەلتىردى» دەلىنگەن. جانە تەرميندەردىڭ ءدال ەمەس قازاقشاسى باسقا ەتنوستار مەن «اسفالتتا تۋعانداردىڭ» مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋىنە كەدەرگى كەلتىرىپ جۇرگەنىن دالەلدەگەن. وسى گازەتتە ودان كەيىنگى جىلدارى دا ت.جاڭاقۇلوۆتىڭ پىكىرىن قولداعان جازۋشى ۇ.دوسپانبەتوۆتىڭ, ينجەنەر-قۇرىلىسشى س.قۇلجاعاروۆتىڭ, تاعى دا باسقالاردىڭ ماتەريالدارى جاريالاندى. ءتىپتى كۇنى بۇگىن دە ءتىلىمىزدى تۇسىنىكسىز ەتۋ مەن حالىقارالىق تەرميندەردى ءساتسىز اۋدارۋ ۇردىسىنە قارسىلىق توقتاعان جوق. توقتامايدى دا. ويتكەنى كەرى نەمەسە ءارتۇرلى ماعىنا بەرەتىن سوزدەر مەن تەرميندەر كەز كەلگەن تىلگە زيان, ونى تۇسىنىكسىز, ۇعىنىقسىز ەتەدى.
سونىمەن مانادان بەرى ايتىپ كەلە جاتقان تاقىرىبىمىز تەرمين ماسەلەسىنە قايتا ورالايىق. ول تۋرالى قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا: «تەرمين, اتاۋ-عىلىم, تەحنيكا سول سياقتى تۇرمىستىڭ بەلگىلى سالاسىنداعى ۇعىمداردى ءدال اتاۋ ءۇشىن جۇمسالاتىن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى» دەلىنىپتى. قازاق تىلىندە بۇل تاقىرىپقا ارناپ العاشقى ارناۋلى ەڭبەك جازعان ءو.ايتباەۆ تا وسى پىكىردى قۇپتايدى: «…ساياسي, مادەني تەرمين سوزدەر, عىلىمي تەرمين سوزدەر, تەحنيكا تەرميندەرى, اۋىلشارۋاشىلىق تەرميندەرى, ونەر, تۇرمىس سالاسىنداعى تەرميندەر, باسقا تىلدەردەن ەنگەن حالىقارالىق تەرميندەر مەن سوۆەتيزمدەر, ت.ب. ياعني ءومىردىڭ سالاسىندا قولدانىلاتىن ارناۋلى سوزدەر بار» دەيدى.
ال تەرميندەردىڭ ەرەكشەلىگى جانە ولارعا قويىلاتىن باستى تالاپ – دارا ماعىنالى بولۋى ەكەن. ءتىل تۋرالى ەڭبەكتەرگە كوز جۇگىرتسەك, عالىمدارىمىزدىڭ بارلىعى دەرلىك وسى پىكىردى ايتادى. ماسەلەن, 1956 جىلى ع.مۇساباەۆ: «تەرميندەر ءبىر ماعىنالى ءسوز بولۋى كەرەك, ونىڭ اۋىسپالى ماعىناسى بولۋعا ءتيىستى ەمەس», س.امانجولوۆ 1958 جىلى «تەرمين دەپ تانىلعان, قابىلدانعان ءسوزدىڭ ءبىر-اق ماعىناسى بولۋى كەرەك. ەكىۇشتى ماعىنا بەرەتىن ءسوز تەرمين بولىپ جارىتپايدى» دەپ جازىپتى. قازاقستاندىق عالىمداردىڭ پىكىرى قازىر دە وزگەرمەگەن. «ءال-فارابي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حابارشىسىندا» عالىم ك.ا.مەڭىلباەۆا: «تەرميندەردىڭ ەرەكشەلىگى باسقا سوزدەر ىڭعايىنا قاراي ءتۇرلى ماعىنادا جۇمسالىپ, كوپ ماعىنالى بولىپ كەلسە, تەرميندەر نەگىزىنەن دارا ماعىناسىندا جۇمسالادى. ياعني دارا ماعىنالى بولۋ – تەرميندەرگە ءتان باستى ەرەكشەلىك, باستى تالاپ» دەيدى. بۇل تۇجىرىم ءبىزدىڭ عالىمداردىكى عانا ەمەس, ا.ا.رەفورماتسكي, د.ە.روزەنتال, د.س.لوتتە, م.ا.تەلەنكوۆا, ت.ب. اتاقتى عالىمداردىكى دە, ءتىپتى دۇنيە جۇزىندە سولاي. ەندەشە نەگە الەم مويىنداعان قاعيدادان باس تارتىپ, ۇلتىمىزدىڭ ەڭ قاسيەتتى قازىناسى – قازاق ءتىلىن ناقتىلىعىنان, دالدىگىنەن, تۇسىنىكتىلىگىنەن ايىرىپ, ەكىۇشتى ءتىپتى كەرى ماعىنا بەرەتىن تۇسىنىكسىز ءتىل ەتۋگە تىرىسامىز. ءتىپتى, جوعارىدا ايتىلعانداي, حالىقارالىق تەرميندەردىڭ ءوزىن ادام تۇسىنبەيتىن نەمەسە كۇلكىلى ەتىپ «قازاقشالايمىز».
جالپى قازاق ءتىلىنىڭ اتاۋ سوزدەرى مەن تەرميندەرى دە باسقا حالىقتاردىكى سەكىلدى بىرتىندەپ وزگەرىپ, ناقتىلانىپ, دامىپ كەلە جاتقان-دى. ەلىمىزدەگى بۇرىنعى ءتىل جونىندەگى ەڭبەكتەرگە كوز جۇگىرتسەك, اسىرەسە, 1920-1930 جىلدارى بۇل سالادا كوپ جۇمىستار اتقارىلىپتى. سول كەزەڭدە دە (قازىرگىدەي تەرىس ماعىنا بەرەتىندەرى از دەمەسەڭىز) ولاردىڭ ىشىندە انايىلارى مەن كۇلكىلەرى جەتىپ ارتىلعان ەكەن. باستاپقى جىلدارى, ماسەلەن, پويىز-وتاربا, پاراۆوز-قارا ايعىر, ماتەرياليستەر-زاتشىلدار, ماتەرياليزم-زاتشىلدىق, كاپيتال-داۋلەت, كاپيتاليستەر-داۋلەتشىلەر, راديو-سىمسىز تەلەفون, مەتوديست-ءادىسشىل, ت.ب. دەپ اۋدارىلىپتى. ايتپاقشى, قازىر بۇل سوڭعى ءسوز – «مەتوديستى» قالاي اۋدارامىز؟ «ادىستەمەشى» دەپ پە؟
بىراق باستاپقى جىلدارداعى مۇنداي جانە باسقا دا وسىعان ۇقساس ولقىلىقتار كەيىن, نەگىزىنەن, تۇزەلىپتى. مىسالى: «جوعارعى وركەندەر» – جوعارعى ورگاندار, «پارتيانىڭ باسالقىلىعى» – پارتيانىڭ جەتەكشىلىگى, «ورىنداۋ كوميتەتى» – اتقارۋ كوميتەتى, «الەۋمەت جۇمىسى» – قوعام جۇمىسى, «جاساۋ قۇرالدارى» – ءوندىرىس قۇرالدارى, «حالىق ارا كۇي» – حالىقارالىق جاعداي, ت.ب. بولىپ وزگەرتىلىپتى. سول جىلدارى «سونىڭ ءۇشىن», «ونىڭ ءۇشىن» دەگەندەردى «سوندىقتان» سوزىمەن اۋىستىرۋ جانە ورىندى ورىنسىز قولدانىلا بەرەتىن «جاتىر», «تۇر», «وتىر» دەۋدىڭ ورنىنا تۇيىق ەتىستىككە جاتىس سەپتىگىنىڭ «دا», «دە» جالعاۋلارىن جالعاۋ نەمەسە ەكەۋىن قاتار پايدالانۋ ۇسىنىلىپتى. قازاق پاتريوتتارى, نەگىزىنەن, ءالى سوتتالماعان الاشوردالىقتار, كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىنىڭ وزىندە, ءتىلىمىزدىڭ تەرميندەرىن جاساۋعا, دامىتۋعا باعىتتالعان باسقا دا كوپتەگەن يگى ىستەر اتقارىپتى.
دەگەنمەن, ءتىلىمىزدى قازىرگى «وركەندەتۋشىلەر: «سەندەر سىناپ وتىرعان بولمايتىندىقتى بىلدىرەتىن نەمەسە كەرى ماعىنا بەرەتىن جۇرناقتار جاڭا سوزدەر جاساۋعا قولايسىز بولسا, سوۆەت وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا زيالىلارىمىز ولاردى قولدانىپ «باسقارما», «بايانداما», «مىندەتتەمە», «تاپسىرما» دەگەن تەرميندەردى نەگە شىعارعان؟» دەپ داۋ ايتۋلارى دا مۇمكىن. راسىندا, نەگە؟ ماعان بولشەۆيكتەردىڭ ساياساتى مەن ىسىنە قارسىلىق رەتىندە دەگەن وي كەلەدى. مۇمكىن قاتەلەسەرمىن, سويتسە دە, سول كەزدەگى قازاق زيالىلارى بولشەۆيكتەردىڭ قۇرمەتتى, ىزگى ادامداردى قۋدالاۋىنا, حالىقتىڭ مال-مۇلكىن تارتىپ الۋى مەن تاركىلەۋىنە, جەر اۋدارۋلارىنا, كەيىن جاپپاي اشارشىلىققا ۇشىراتىپ, ميلليونداپ قىرىپ سالۋىنا اشىق قارسى شىعا الماعاندىقتان, ولاردىڭ «ۋپراۆلەنيە», «دوكلاد», «وبيازاتەلستۆو», «زادانيە» دەگەندەرىن قازاق تىلىندە كەرى ماعىنا بەرەتىندەي ەتىپ اۋدارعان سەكىلدى. ول ويىمىزدى باستاپقىدا «تاپسىرىس» دەلىنگەن تەرميننىڭ «تاپسىرما» بولىپ وزگەرتىلۋى دە دالەلدەي تۇسەدى.
ال كەيىنگى جىلدارى ونداي سوزدەر قايشىلىقتارىنا قاراماستان سانامىزعا ءسىڭىستى بولىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە, ءتىلىمىز شىن مانىندە قوعامدىق, ساياسي جانە ەكونوميكالىق سالالاردا قولدانىلماعاندىقتان, ونداي تەرميندەردىڭ كەرى ۇعىمدار بەرىپ تۇرعاندىقتارىنا وي جۇگىرتىلمەدى. وي جۇگىرتىپ تۇسىنگەندەر سولاقاي ساياساتتان قورقىپ ۇندەمەدى. حالقىمىزدىڭ وتارلىق ەزگى مەن قىرعىننان ابدەن بۇقپانتاي, ەنجار بولىپ قالۋى دا ءوز ءرولىن اتقاردى.
سونىمەن قازىر تىلىمىزدەگى تەرمين ماسەلەسى وسىنداي مۇشكىل كۇيدە. جاڭالارىنىڭ بىرەر دۇرىس اۋدارىلعاندارى بولماسا (تىكۇشاق, ۇشاق سەكىلدى) قاراپايىم جۇرت ولاردى تۇسىنۋدەن قالدى دەسەك تە بولادى. كەرى ماعىنا بەرەتىن سوزدەر مەن تەرميندەر مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ءبىلىم الۋىنا دا كەدەرگى كەلتىرۋدە. ءتىپتى بالالار عانا ەمەس ساۋاتتى, ءبىلىمدى لاۋازىمدى قىزمەت ىستەيتىندەردىڭ وزىنە قازاقشا ۇعىنۋ قيىندىق تۋعىزىپ ءجۇر ەكەن. سوندىقتان «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ بيىلعى جىلعى 18-24 قاڭتارداعى سانىندا «مەملەكەتتىك ءتىل» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى, ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, بەلگىلى ديپلومات سايلاۋ باتىرشاۇلى: «جاڭا تەرميندەردى تۇسىنبەۋدىڭ سالدارىنان قازاق ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن ادامداردىڭ وزدەرى ورىسشا وقۋعا ءماجبۇر بولۋدا. ماسەلەن, مەن مينيسترلىكتە, اكىمدىكتەردە جۇمىس ىستەيتىن تانىستارىمنان: «سىزدەر زاڭ, قاۋلى, جارعى, ەرەجەلەردى قاي تىلدە وقيسىزدار؟» دەپ سۇراعانىمدا: «ارينە, بۇرىن قازاق تىلىندە وقيتىنبىز. بىراق ورىسشادان كوپ سوزدەردىڭ اۋدارماسى تۇسىنىكسىز بولعان سوڭ, ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىن وقيتىن بولدىق» دەيدى. بۇل ساپاسىز اۋدارمادان, ويدان شىعارىلعان تەرميندەردىڭ سەبەبىنەن ورىن الدى» دەپ جازىپتى. پسەۆدوپاتريوتتاردىڭ تەرميندەردى «قازاقشالايمىز» دەگەن جەلەۋمەن تىلىمىزگە, سول ارقىلى ەلىمىز بەن مەملەكەتىمىزگە تيگىزگەن زياندارىنىڭ كەيبىرى وسىنداي.
ءبىز قاراپايىم حالىق كەرى ماعىنالى سوزدەردى تىقپالاۋ مەن حالىقارالىق تەرميندەردى قيسىنسىز اۋدارۋدىڭ توقتاتىلۋىن, ءسويتىپ ءتىلىمىزدىڭ قايتادان ادەبي نورماعا كەلتىرىلۋىن تىلەيمىز جانە تالاپ ەتەمىز.
بۇل ماسەلەدەگى ۇلكەن ءۇمىتىمىز – پرەزيدەنتىمىزدىڭ حالىقارالىق تەرميندەر تۋرالى ايتقاندارى. ەلباسىنىڭ ناقتى مىسالدار كەلتىرە وتىرىپ 2006 جىلعى مامىردا جانە 2014 جىلعى قىركۇيەكتە بۇل سالانىڭ جايىنا توقتالىپ, ورىن العان كەمشىلىكتەردى جانە ونى تۇزەتۋدىڭ جولدارىن كورسەتكەنى ءالى ەسىمىزدە. بىراق باق-تارىمىز ولاردان قورىتىندى شىعارماعان ەدى. سوندىقتان بولار, مەملەكەت باسشىسى بۇل ماسەلەگە قايتا ورالىپ, قازاقستان حالقىنا ارنالعان بيىلعى جولداۋىندا: «ەگەر ءبىز قازاق ءتىلى عۇمىرلى بولسىن دەسەك, ونى ءجونسىز تەرمينولوگيامەن قيىنداتپاي, قازىرگى زامانعا لايىقتاۋىمىز قاجەت» دەپ تاعى دا اتاپ كورسەتتى.
باق-تارىمىز بۇرىنعىداي ەمەس ەلباسىنىڭ وسى جولعى نۇسقاۋىن ورىندايتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنەمىز. ءسويتىپ ءتىلىمىز قايتادان ءدال, ۇعىنىقتى, تۇسىنىكتى قالپىنا كەلەر, قالىپتاسقان ادەبي نورماسىنا ورالار. بىراق جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەردى تۇزەتۋدىڭ وڭاي بولمايتىنى دا بەلگىلى. ويتكەنى كەيبىرەۋلەردىڭ, ونىڭ ىشىندە ءتىل ماماندارى مەن باسشىلار اراسىنان دا: «تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى پايدا بولعان تەرميندەر مەن سوزدەردىڭ بىرقاتارى قاتە, قولايسىز بولسا دا سوزدىكتەر, زاڭدار, قۇجاتتار رەتىندە باسپادان شىعىپ كەتتى عوي. سوندىقتان قالا بەرگەن ءجون» دەپ تۇزەتۋگە, جوندەۋگە جول بەرمەۋگە تىرىساتىندارى انىق. بىراق ءتىلىمىزدىڭ بولاشاعىن ويلاساق, ونداي ۋاجگە كەلىسۋگە بولمايدى. ءبىز كەز كەلگەن قۇجاتتاردان, سوزدىكتەردەن مىڭداعان جىلدىق تاريحى بار, كەيىنگى ۇرپاقتارىمىز پايدالاناتىن ءتىلىمىزدىڭ قىمبات تا باعالى ەكەنىن ۇمىتپايىق.
وراز جۇنىسۇلى, زەينەتكەر
