جازۋشى, تاريحشى, قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى قويشىعارا سالعاراۇلى 85 جاسقا تولدى. وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنان باستاپ ەرەن ەڭبەكتى, قايتپاس قاجىردى ءوز ءومىرىنىڭ ەڭ ادال سەرىگى ەتكەن جانكەشتى جازۋشى قازىرگە دەيىن قولىنان قالامىن تاستاماي, ءتول تاريحىمىزعا قاتىستى تالاي دەرەكتى ىندەتە زەرتتەپ, باعامداپ بايقاعانىن حاتقا تۇسىرۋمەن كەلەدى. ءيا, العاش جازعان ادەبي تۋىندىلارىن ايتپاي-اق, «التىن تامىردان» بەرى تاراتساق تا, قازاقتىڭ قويشىعاراسىنىڭ ۇلتىمىز مادەنيەتى مەن تاريحىنا قوسقان ۇلەسى, سالعان ولجاسى, اشقان جاڭالىعى از ەمەس. بىراق بۇگىنگى قوعام سول ەڭبەكتەردىڭ قادىرىنە جەتىپ, قاسيەتىن باعالاي الىپ جاتىر ما؟ اقساقالمەن اراداعى اڭگىمەسىز وسى سۇراقتان ءوربىدى.
گازەت باعىتىمدى وزگەرتتى
-قادىرلى قويشى اعا, جاڭا جاسىڭىز قۇتتى بولسىن. «وتكەندى ايتپاي كەلەرگى ەسكە تۇسپەيدى» دەگەندەي, وتكەن 80 جىلداعى ءسىزدىڭ ءومىر جولىڭىزعا كوز جىبەرسەك, ەڭبەك جولىڭىزدى جۋرناليستيكادان باستاپ, اراسىندا ادەبيەت الەمىنە ات شالدىرىپ, سوڭىنان تاريحي تانىمدىق سالاعا ءبىر جولا بەت بۇرىپسىز. وعان نە سەبەپ بولدى؟
– مەن كاسىبي ماماندىعىم بويىنشا ءجۋرناليستپىن. قازمۋ-ءدىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ جۋرناليستيكا ءبولىمىن ءبىتىردىم. وقىپ جۇرگەن كەزىمدە راديودا جۇمىس ىستەدىم. بىتىرگەننەن كەيىن ەلگە قايتتىق, «قازاق راديوسىنىڭ» وڭىردەگى مەنشىكتى ءتىلشىسى بولىپ 10 جىلعا جۋىق جۇمىس ىستەدىم. بىراق راديودا كەلەلى ماسەلە كوتەرىپ, جۇرت نازارىن اۋدارۋ قيىن ەدى, كوبىندە قارا حاباردان اسا المايسىڭ. سونىمەن سىرتتاي ازدى-كوپتى ادەبي شىعارمالار جازىپ, جۇرتتىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ, جابىق كونكۋرستاردا بايگە الدىم. سودان «جازۋشى بوپ كەتكەن ەكەنمىن» دەپ الماتىعا كەلدىم. بىراق مەنى كۇتىپ تۇرعان ەشكىم جوق ەكەن, ەشكىم جۇمىسقا الماي دالادا قالدىم. ويتكەنى مەن جازۋشى بولۋ ءۇشىن جۇرتتى قىزىقتىراتىن تاقىرىپتاردى جازسا, ونى جۇرت ءسۇيىپ وقىسا بولدى دەپ سانايتىنمىن. بۇل باعىتىمنىڭ قاتە ەكەنىن مەن سول كەزدەگى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنە جۇمىسقا تۇرعان كەزدە ءبىلدىم. مەنىڭ باعىتىمنىڭ وزگەرۋىنە, الدىما ومىرلىك ماقسات قويىپ قۇلشىنۋىما, ازامات بولىپ قالىپتاسۋىما «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتى ۇلكەن كومەك جاسادى. وسى گازەتتە ءجۇرىپ قازاقتىڭ ماڭداي الدى ازاماتتارىمەن تىلدەسۋگە, ارالاسىپ شۇيىركەلەسۋگە مۇمكىندىك تاپتىم. سول ارقىلى سول تۇلعالاردىڭ ەڭبەكتەرىن وقىپ, ارنايى سۇحباتتار دا جاسادىم. سوندا بارىپ مەن ەلدىك ماسەلەلەردى كوتەرۋدىڭ, تاريحتى, «الاشتى» تانۋدىڭ جولىن تاپتىم.
-تاريحي ەڭبەكتەرگە العاش ۇڭىلگەندە ەڭ الدىمەن نەنى بايقادىڭىز؟
-قازاق تاريحىنا, بۇكىل تۇركى تاريحىنا جاسالعان قياناتتى كوردىم. مۇنى تۇزەتۋگە ات سالىسپاسام, مەنىڭ ازاماتتىعىم قايسى؟ مەنىڭ ادەبي شىعارما جازعانىم نەگە, كىمگە كەرەك؟ ءتىپتى نوبەل سىيلىعىن السام دا, بۇدان حالقىما, ۇرپاعىما تيەتىن پايدا قانشا؟ دەگەن ويمەن تاريح سالاسىنا بەت بۇردىم.
-«التىن تامىر» وسىنداي ىشكى بۇلقىنىستان, ىزدەنىستەگى بەتبۇرىستان تۋدى دەيسىز عوي.
-ۇلتقا ءبىر وي ايتۋ ءۇشىن, ءوزىڭ بىردەڭە ءبىلۋىڭ كەرەك ەكەن. احمەتتىڭ اۋىلىنىڭ تۋماسى بولسام دا, ول كەزدە «الاش» جايلى تۇك تە بىلمەۋشى ەدىم. العاشىندا تاريحي تاقىرىپتاردى, جەر ماسەلەسىن جازسام دەپ تالپىندىم. ويتكەنى, رۋحاني قۇندىلىق تا, مادەني قۇندىلىق تا ماڭگىلىك ەمەس ەكەن. ماڭگىلىك نارسە سول حالىقتىڭ يەلەنىپ وتىرعان جەرى ەكەن. سونىمەن جەر ماسەلەسىن جازۋدى قوقان قاندىعى تۇسىندا بولعان «قىپشاق قىرعىنىن» (رەسمي تاريحتا فەرعانا قىرعىنى دەيدى) جازۋدان باستادىم. قازاقتىڭ ءبىراز ازاماتى سول كەزدە قىرىلعان. جاساۋىلدار بازاردا قولىنا بيداي الىپ ءجۇرىپ, كەزىككەن ەر ازاماتتاردان «مىناۋ نە؟» دەپ سۇرايدى ەكەن, «بيداي» دەسە ءولتىرىپ, «بۇعداي» دەسە ءتىرى قالدىرعان. بۇل قىرعىننىڭ باستالۋى قىسقاشا ايتقاندا ءيمانجۇسىپتىڭ اتاسى تۇرعامباي داتقانىڭ كوتەرىلىسىمەن قاتىستى. قوقان جەندەتتەرى تۇرعامبايدى قازىققا كەرىپ بايلاپ, ۇستىنە ىستىق سۋ قۇيىپ ازاپتاپ ولتىرگەن. سودان كەيىن دوسبول داتقا ءوز قاراماعىنداعى ەلدى باستاپ قاشىپ ءبىزدىڭ ەلگە كەلگەن. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قاريالارىنىڭ قىپشاق قىرعىنىن جاقسى بىلەتىندىگىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى. مىنە, وسى ۋاقيعالار جۇلگەسىندە العاشقى تاراۋىن جازىپ ەدىم, احمەتبەك كارىباي دەگەن دوسىما وقىتسام, «مىناۋىڭ ەش جەردە باسىلمايدى, باسىلسا سەن سوتتالاسىڭ, سەنىڭ شىعارماڭنىڭ استارىندا كەڭەس ۇكىمەتىن ايتىپ وتىرعانىڭدى كەششە ادام دا تۇسىنەدى» دەگەنى. زارەم ۇشىپ, رۋحىم ءتۇسىپ كەتتى. بىراق ءبىر جۇمىستى باستاسام, سوڭىنا جەتپەي توقتامايتىن ادەتىم بار. «ەندى قايتتىم؟» دەپ باسىم قاتىپ, كورشىم ءسابيت مۇقانوۆتىڭ بالاسى ەتنوگراف مارات مۇقانوۆقا ايتتىم. «دوسىڭ دۇرىس ايتقان, ءويتىپ ءومىرىڭدى قور قىلما, بىراق ونى جازعىڭ كەلسە, قىتايدى جاز, وعان نەگىز دە جوق ەمەس» دەپ جول كورسەتتى. سودان باستاپ قىتايعا قاتىستى دەرەكتەردى كۇنى-ءتۇنى اقتارىپ ءجۇرىپ, سوڭىندا «التىن تامىردى» جازىپ شىقتىم. ول كىتاپ ءبىر اپتا ىشىندە مەنى بۇكىل الماتىعا تانىتتى. وسىنىڭ ەكپىنىمەن «كومبەنى» جازدىم. وسى ەكى كىتاپ جارىققا شىققاننان كەيىن ماعان جول اشىلدى. پرەزيدەنتتىڭ قاسىنا شاقىرىپ الىپ, كەيىن قىتايعا جىبەرۋىنە دە وسى ەڭبەكتەرىم ىقپال ەتتى.
اقسەلەۋ ەكەۋىمىز سەرتتەستىك
-اقسەلەۋ سەيدىمبەك ەكەۋىڭىزدىڭ سەرتتەسىپ, ادەبيەتتەن بىرگە كەتكەندەرىڭىز دە راس بولدى عوي؟
-«ءوزى ۇركەيىن دەپ تۇرعان قويانعا ءتايت دەگەن سوڭ نە سورىم» دەگەن قازاقتا ءسوز بار عوي. ىشتەي تولقىپ جۇرگەن كەزدە, ءبىر كۇنى اقسەلەۋ ەكەۋىمىز وڭاشا سىرلاسىپ شاي ىشتىك. اقسەلەۋ ءسوز باستادى. مارقۇمنىڭ سوزىنە قيانات قىلماي, سوزبە ءسوز ايتايىن: «قويشىەكە, ەكەۋىمىز الماتىعا تاماق اسىراۋ ءۇشىن كەلگەن جوقپىز, جازۋشى بولامىز دەپ كەلدىك. قۇدايعا شۇكىر, 2-3 پوۆەسىمىز شىقتى, جىل قورىتىندىسىندا جاقسى اتالدىق. بىراق قۇدايشىلدىعىڭدى ايتشى, ەكەۋىمىزدىكى دە ەرەكشە كەرەمەت دۇنيەلەر ەمەس قوي, اسسا ورتاشادان جوعارىلاۋ ورتان قول دۇنيەلەر. ادەبيەت ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل ەلدىڭ ۇرپاعىن مورالدىق, ەتيكالىق تۇرعىدان تاربيەلەيتىن قۇرال. 300 جىل بوداندىقتا بولىپ, ساناسى سانسىراپ, قۇلدىقتا بولعان ەل ءۇشىن تانىمدىق دۇنيەلەر كەرەك. مەن سەنى بايقاپ ءجۇرمىن, ىزدەنىپ ءجۇرسىڭ, مەن دە ماتەريال جيىپ ءجۇرمىن. مەن ءتىپتى «تۇرىك قاعاناتى» تۋرالى جازباق بولعان 3 تومدىق ەڭبەگىمدى دە تاركى ەتەيىن, ەكەۋىمىز سەرتتەسەيىك. بۇگىننەن باستاپ ءبىر ادەبي شىعارما جازبايىق, تەك تانىمدىق شىعارمالار عانا جازايىق» دەدى. كەلىستىم. ەكەۋىمىز قول الىسىپ, ءتوس قاعىستىرىپ سەرتتەستىك. سودان كەيىن ول «كۇڭگىر-كۇڭگىر كۇمبەزدەردى» جازدى, «التىن تامىردى» جازدىم. ەكەۋى ءبىر جىلدا جارىق كوردى. اقسەلەۋ سودان كەيىن ولە-ولگەنشە ءبىر نوۆەللا جازعان جوق. ەسەسىنە «قازاقتىڭ كۇي ونەرى», «قازاقتىڭ قارا ولەڭى», «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى», «قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى», «قازاق الەمى», «قازاقتىڭ بەيپىل سوزدەرى» دەپ اتالاتىن ەڭبەكتەرىن جازدى.
– بۇگىنگى ۇرپاق سول ەڭبەكتەرىڭىزدى باعالاي الدى ما؟
-بىزدە تۇلعا تانۋ, تۇلعانى ەڭبەگى ارقىلى باعالاۋ جاعى كەمشىن. انشەيىن جەر-كوككە سىيعىزباي بوسپە, قۇر ماقتايدى دا, ەڭبەگى ەلەۋسىز قالادى. مىسالى, ءوز باسىمنان الىپ ايتايىن, «جانىم دەسە جان سەمىرەدى» دەگەندەي, جاقسى ءسوزدى پەندە اتاۋلىنىڭ ءبارى ۇناتادى. بىراق ءبارىنىڭ جازاتىنى «قويشىعارا تاريحتى تەرەڭنەن قوپارىپ جاتىر, قىتايدان كوپ دەرەكتەر تاپتى, مىناداي كىتاپتار جازدى» دەگەن ءبىر سارىندى جازبالار. بىراق «التىن تامىردان» كەيىنگى ءبىر كىتابىما دا جەتىسىگى نەدە, كەمشىلىگى نەدە ەكەنى ايقىندالعان عىلىمي تالداۋ جاسالمادى. سوعان وراي مەنىڭ بۇل ەڭبەكتەردى جازۋداعى ماقساتىم دا سارالانبادى. مەنىڭ بار ماقساتىم ءۇش ءجۇز جىل بوداندىقتا بولعان ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ تاريحي ساناسىنىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنا كومەكتەسۋ ەدى. «بۇرمالانعان تاريحتىڭ شىندىعىن اشىپ كورسەتىپ, قالاي بودان بولدىق, وزگەمەن تەرەزەسى تەڭ ەل بولۋ ءۇشىن نەنى ەسكەرۋىمىز كەرەك» دەگەن ماسەلەلەردىڭ بۇكپەسىن جازىپ, جان-جاقتى تۇسىندىرۋ ەدى عوي. ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى مەنىڭ نە جازعانىم, قانشا كىتاپ جازعانىم دا ەمەس, ونداعى ايتىلعان وزگەگە ويسالار ويدىڭ قانشالىقتى وزەكتىلىگىندە, ماندىلىگىندە, ەمەس پە؟
قۇر ماقتان قىزىقتىرمايدى
– مۇنىڭ استارىندا «حالقىمىزدىڭ مادەنيەتىنە, تاريحىنا قاتىستى جازعان ەڭبەكتەرىم ءۇشىن لايىقتى سىي-قۇرمەت, بيىك باعا المادىم» دەگەن وكپە جاتقان جوق پا؟
-جوق, قازىر ات-اتاق, مارتەبە دامەتەتىن جاستا ەمەسپىن. ناۋقانعا اينالىپ بارا جاتقان ماراپاتتىڭ دا ماعان كەرەگى جوق. ازدى-كوپتى جازعان ەڭبەكتەرىمىزدىڭ ارقاسىندا ەلدىڭ الدىندا ءجۇرىپ, ىقلاسىنا بولەندىك, ودان ۇلكەن مارتەبە بار ما؟! ارينە, «كارى بۇركىت تىشقانشىل» دەپ, تورىنەن كورى جۋىق بولسا دا, اتاق, ماراپات دامەتىپ جۇرگەن اقساقالدار دا بار شىعار. مەنشە, قارتتىقتىڭ قاسيەتى, اقساقالدىقتىڭ اسىل ءداستۇرى كەيىنگى ۇرپاققا نە قالدىرام, قانداي ونەگە كورسەتەم دەگەن پايىممەن باعالانسا كەرەك. ال ءبىزدىڭ ۇلتقا بەرگەنىمىز جازعان كىتاپتارىمىز, ۇلت تاريحىنان اشقان جاڭالىقتارىمىز. ماقتانىپ وتىر دەمە باۋىرىم, مەن ادامزات تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى 3 الەمدىك جاڭالىق, ال ۇلت تاريحىنا بۇرىن ايتىلماعان 40-قا جۋىق جاڭالىق دەرەك قوستىم دەپ سەنىممەن ايتا الامىن. ونىڭ ءبارى باسپا ءجۇزىن كوردى. تەك وكىنىشتىسى – وسىلارعا ارىپتەستەرىمىز, تاريحشىلارىمىز, زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ بىرەۋى نازار اۋدارىپ, «دۇرىس» بولسا قولداۋ كورسەتىپ, «بۇرىس» بولسا تۇزەتۋ جاساپ جاتقان جوق. ەشتەڭە كورمەگەندەي, بىلمەگەندەي ءۇنسىز جاتىر. مىنە وسىعان قاراپ ءبىزدىڭ قوعامدى نەمقۇرايدىلىق جايلاپ بارا جاتقان جوق پا دەپ قاۋىپتەنەمىن. بۇيتسە عىلىم قالاي داميدى؟ تاريح قالاي تەرەڭگە تامىر تارتادى؟ وسىعان قاراپ, كەيدە بىزدە ورتاق مۇددەنى ويلاۋدى قويىپ, «ءار كاللادا ءبىر قيال» دەپ قارا باستىڭ قامىمەن كەتكەنىمىزدىڭ بەينەسى ەمەس پە دەگەن دە وي كەلەدى.
-ءسىز سوڭعى كەزدەرى «ادامزاتتىڭ ءتۇپاتاسى تۇرىكتەر. العاشقى ادامدار تۇرىك تىلىندە سويلەگەن» دەگەن ماسەلەنى كوتەرىپ ءجۇرسىز. وعان دالەل-دايەگىڭىز بار ما؟
– «التىن تامىردا» مەن: «رەسمي تاريحتىڭ تۇرىك حالىقتارى VI عاسىردا التايدان شىققان» دەگەن تۇجىرىمى دۇرىس ەمەس, تۇرىك حالىقتارى ادامزات جاراتىلعاننان بەرى بار حالىق, تۇرىك ءتىلىنىڭ تامىرى دا ادامزات جارالعان مەزگىلدەن باستاۋ الادى. ويتكەنى ونىڭ كەيبىر دىبىستارىندا تابيعاتتا بار دىبىستار بار» دەگەن ءالسىز كوز قاراسىمدى ايتقان ەدىم. ول كىتاپ 1986 جىلى شىقتى. جەلتوقسان ايىندا كوتەرىلىس بولدى عوي. سودان كەيىن قازاقستاندا ۇلتشىل دەگەن اتاۋمەن قۋدالاۋ, قارالاۋ باستالدى. سول داۋىردە «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە «ادەبيەت جانە تاريح» دەگەن تاقىرىپپەن ماناش قوزىباەۆتىڭ كولەمدى ماقالاسى شىقتى. ساياساتتىڭ ىقپالى عوي, ءىلياس ەسەنبەرليننەن باستاپ, ءابىش كەكىلباەۆ, مۇحتار ماعاۋين… ءبارىن سىنادى. سول ماقالاسىندا قوزىباەۆ مەنى دە سىناپ, ماعان «بوسپەباي» دەگەن ات بەرگەن. مەن وعان تيتەي دە رەنجىگەن جوقپىن, قايتا «بوسپەبايدىڭ كوكەسىن ءالى كورسەتەم» دەگەن سەنىممەن, ىزدەنىسىمدى جالعاستىرا بەردىم. سودان كەيىنگى جارىق كورگەن ءار كىتابىم شىندىققا جەتەر جولدىڭ ءبىر-ءبىر باسپالداعى ەدى. اقىرى ماقساتىما جەتتىم. بىراق مەن «ادامزات بالاسىنىڭ اتاسى تۇرىكتەر» دەگەن ويدى كەشەگە دەيىن, اشىق ايتا العان جوقپىن. ايتسام دا جالعانى مول جاساندى تاريحپەن تاريحي ساناسى قالىپتاسقان كوپشىلىكتى مويىنداتا الماس ەدىم. تەك مەنىڭ پىكىرىممەن ۇندەس شەت ەل عالىمدارى, اتاپ ايتقاندا, رەسەيلىك يۋ.ن. دروزدوۆ, لاتىشتىق گ. شۋكە, امەريكالىق Gene د. Matlock سەكىلدى عالىمداردىڭ ادامزاتتىڭ تۇرىكتەن جارالعاندىعى جونىندەرى ەڭبەكتەرى جاريالانعاننان كەيىن بارىپ, «ادامزاتتىڭ اتا ءتىلى. العاشقى ادامدار قاي تىلدە شىققان؟» دەگەن كىتابىمدى جاريالادىم. اتالعان عالىمدار ادامزاتىڭ تۇرىكتەن شىققانىن تەك ەل-جۇرت, جەر-سۋ اتاۋلارى ارقىلى دالەلدەسە, مەن ون دەرەككوزى ارقىلى دالەلدەدىم.
ميفتە دە ءمان بار
– مىناۋىڭىز ادام سەنبەيتىن جاڭالىق ەكەن.
– قازىر گەنەتيكتەردىڭ مولەكۋلادا ساقتالىپ قالعان تۇقىم تەك قورىن انىقتايتىن دنك ءتاسىلىن تاپقانى بۇل ماسەلەنى شەشۋگە كادىمگىدەي كەڭ جول اشتى. وسى ءتاسىل بويىنشا ولار قازىرگى ادامزات بالاسىنىڭ جاراتىلعانىنا 200 مىڭ جىل بولعانىن انىقتادى. بىز بۇدان بۇرىن 1 ميلليون 700 مىڭ جىل, 2 ميلليون جىل دەپ جۇردىك. دنق قورىتىندىسىن عىلىم دا مويىنداپ وتىر.
بۇرىن ادامدار «ءار جەردە جاراتىلعان», «ءبىر جەردە جاراتىلعان» دەگەن ۇعىم بار بولاتىن. دنك سول ەكى ءتۇرلى كوزقاراسقا نۇكتە قويىپ, «ادامزات بالاسى ءبىر جەردە جاراتىلعان, ولاردىڭ العاشقى مەكەنى وڭتۇستىك شىعىس افريكا» دەگەن كوزقاراستى دالەلدەپ شىقتى. ەگەر گەنەتيكتەردىڭ وسى دەرەگى شىندىق بولسا, وندا ۆاۆيلوۆ اتىنداعى گەنەتيكا ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى ايتقانداي العاشقى ادامزات بالاسى ءبىر جەردە 10 ەركەك, 18 ايەلدەن جاراتىلسىن, بولماسا ءدىن تاريحى كورسەتكەندەي ادام-اتا مەن حاۋا-انادان جاراتىلسىن, ءبارىبىر ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ بىردەن ءار تىلدە سويلەپ كەتپەگەنى انىق قوي. ولار تەك ءبىر تىلدە عانا سويلەدى. ولاي بولسا, ول ءتىل قاي ءتىل؟ قازاقتا «جوقتان بار بولمايدى, بار ءىزسىز كەتپەيدى» ءسوز بار ەمەس پە, سول ءىزدى تابۋ ءۇشىن ءبارىن قويىپ, ەگيپەت (بۇل ءسوز دە ءبىزدىڭ ءتىل, وزەننىڭ «ەكى بەتى» دەگەن سوزدەن شىققان) تاريحىن زەرتتەۋگە كىرىستىم. سوندا ەگيپەتتىڭ ەل-جۇرت, جەر-سۋ اتتارىنىڭ تۇرىكشە, ناقتىراق ايتساق, قازاقشا سويلەپ تۇرعانىن بايقادىم. وسىلايشا جەر تاريحىن, ەل تاريحىن, ءدىني دەرەكتەردى, ميفولوگيالىق, ارحەولوگيالىق دەرەكتەردى, كونە جازۋلاردى اقتارىپ وتىرىپ, گەرودوتتىڭ «گرەكتىڭ قۇدايلارىنىڭ ءبارى دە گرەكتەردىكى ەمەس, ول ەگيپەتتىڭ جابايىلارى» دەگەن ءسوزىن تاپتىم. بۇعان بۇرىن ءساپ سالماعان ەكەنمىن. وسىدان كەيىن گرەكتىڭ قۇدايلارىن زەرتتەسەم, گرەكشە ازداپ بۇرمالانعانى بولماسا, ءبارىنىڭ اتى قازاقشا بوپ شىقتى. بىراق ەگيپەتتىڭ جابايىلارى دەگەن كىمدەر؟ ول جونىندە ەشقانداي دەرەك جوق. وسىنىڭ جاۋابىن ىزدەپ جۇرگەندە دنك زەرتتەۋىنەن كەيىن وزدەرىنىڭ سلاۆيان تەكتەس ەمەس ەكەنىن بىلگەن ورىستار وزدەرىنىڭ ءتول تەگىن فولكلوردان ىزدەپ, فولكلورلىق, ميفولوگيالىق شىعارمالاردى باسپادان توپتاپ شىعارا باستادى. سونىڭ قاتارىندا ميفولوگيانىڭ 2 تومدىق ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى جاسالدى. وسى سوزدىكتە: گرەكتىڭ ءولىنى تىرىلتەتىن قۇدايىنىڭ اتى «وسيريس», افريكا جابايىلارىنىڭ تىلىندە ونى ۋسير(وسەر) – دەپ جازىلعان. ونىڭ ايەلىن گرەكتەر يسيدا, ال ەگيپەت جابايلارى ىسەت دەيدى. نەسىن ايتاسىڭ, گرەك تاريحىنداعى گرەك قۇدايلاردىڭ ءبارى تۇرىكشە سويلەپ تۇر. وسىلايشا, ادامزات بالاسىنىڭ ءتىلى شىققاندا تۇرىك تىلىندە سويلەگەنىنە كوزىم جەتتى. بىراق ات-اتاعىم جوق بولعاندىقتان ونى بىردەن جار سالىپ ايتا المادىم. ءسويتىپ جۇرگەندە 2008 جىلى ماسكەۋلىك عىلىم يۋري نيكولاەۆيچ دروزدوۆتىڭ «كونە ەۋروپا حالىقتارىنىڭ تۇرىكتىك اتاۋى» دەگەن كىتابى شىقتى.
-اعا, ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا, ميف دەگەننىڭ ءبىر اتاۋى اڭىز – ءاپسانا ەمەس پە؟ وعان نەگىزدەلىپ تاريحي شەشىم شىعارۋعا بولا ما؟
-دۇرىس ايتاسىڭ, ءبىزدىڭ قازىرگى قالىپتاسقان ۇعىمىمىزدا ميف دەگەندى شىندىققا جاناسپايتىن, ويدان شىعارىلعان قيال-عاجايىپ, اڭىز – اڭگىمە, ەرتەگى دەپ بىلەمىز. بىراق بۇل ءميفتىڭ بولمىسىنا بويلاماعان كۇڭگىرت تۇسىنىك. شىن مانىندە ميف «ءسوز», «اڭىز», «اڭگىمە» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. مۇنى ارى تارقاتا ايتساق, ميف عالامنىڭ جاراتىلۋى تۋرالى, قۇدايلار مەن اتى اڭىزعا اينالعان تۇلعالار تۋرالى مالىمەت بەرەتىن ەجەلگى زاماننىڭ اڭگىمەلەرى بولىپ شىعادى. «اڭىز ءتۇبى اقيقات» دەگەن ءسوزدى دانا حالقىمىز تەككە ايتپاعان. وسى تۇيىندەردى عىلىم تالابىنا قاراي بەيىمدەسەك, ميف دەگەن ەجەلگى دۇنيە حالقىنىڭ كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرعان «اۋىزشا تاريحى» بوپ شىعادى. ءتۇيىپ ايتقاندا, ميف- جالپى تىرلىكتىڭ باستاۋى, تانىمنىڭ دا, ءدىننىڭ دە, عىلىمنىڭ دا نەگىزى. وكىنىشتىسى, گەرودوت تا, گرەك ميفولوگياسىن زەرتتەگەن عالىمدار دا «ەگيپەتتىك جابايىلاردىڭ» كىم ەكەنىن, قاي تىلدە سويلەگەنىن ايتپايدى. ونى زەرتتەۋگە تالپىنىس تا بولعان جوق. بىراق جوعارىداعى وسەر, ىسەت سياقتى, قازاق ءتىلىن بىلەتىن كەز كەلگەن ساۋاتتى جان ماعىناسىن ەشقانداي تۇسىندىرمە سوزدىكسىز-اق تۇسىنە الاتىن, گرەك ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا باعىنىپ, ءتولتۋما ماعىناسىن وزگەرتكەن ەگيپەتتىك باسقادا اتاۋلار بارشىلىق.
«كونە ەۋروپا حالىقتارىنىڭ تۇرىكتىك اتاۋى» دەگەن كىتابىندا يۋري نيكولاەۆيچ دروزدوۆ تا «بۇكىل ەۋروپا حالقى تۇرىكتەن جاراتىلعان» دەگەن قورىتىندى شىعارادى. 2010 جىلى لاتىش عالىمى گالينا شۋكەنىڭ «لاتىشتار تۇرىكتەردەن تاراعان با؟» دەگەن كىتابى شىقتى. ول دا قورىتىندىسىندا «بۇكىل ادامزات بالاسى تۇرىكتەن تاراعان. لاتىش حالقىنىڭ دا ارعى تەگى تۇرىك. لاتىش ءتىلى دە تۇركى تىلىنەن تامىر العان ءتىل. ورىستىڭ ءتىلى لاتىشتىڭ تىلىنەن شىققان» دەپ تۇيىندەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە اقش-تىق Gene D Matlock دەگەن عالىمنىڭ «ەي, الەم ادامدارى, ءبارىڭ دە تۇرىكسىڭدەر!» دەگەن ەڭبەگىنىڭ تۇرىكشەگە اۋدارىلعان نۇسقاسى قولىما ءتۇستى. ەندەشە, جۇرتتىڭ عالىمدارى مويىنداپ جاتسا, مەن نەدەن تارتىنۋىم كەرەك؟ سونىمەن مەن «ادامزاتتىڭ العاشقى ءتىلى نەمەسە العاشقى ادامدار قاي تىلدە سويلەگەن؟» دەگەن دايىن كىتابىمدى وقىرماندارعا ۇسىندىم. جوعارىدا ايتقانىمداي, بۇل عالىمداردىڭ ءبارى ەكى نارسەگە: بىرى – ەل-جۇرت اتاۋىنا, ەكىنشىسى – جەر-سۋ اتاۋىنا نەگىزدەلەدى. ال مەن بۇل دالەلدى ونعا جەتكىزدىم. مەن وسى زەرتتەۋلەرمەن اينالىسىپ ءجۇرىپ, ءسوز الەمىنە كىرۋگە مۇمكىندىك الدىم. احمەت اتامىز ءبىزدىڭ قازاقتا ءبىرىنشى رەت ءسوز الەمىنە كىرگەن كىسى. ال مەن سول الەمنىڭ بوساعاسىنان سىعالادىم دەسەم بولادى. ءسوز الەمىنە كىرە الساڭىز ءبارىن ءسوزدىڭ ءوزى ايتادى. «ادامزات وتكەن ۇزاق جول» دەگەن كىتابىم بيىل شىعادى. وسى كىتاپتا نەگىزىنەن ءسوز سويلەدى.
-وسى كوزقاراسىڭىزعا ءبىزدىڭ ەلدەن نازار اۋدارعاندار بولدى ما؟
-جوق, ەشبىر ادام نازار اۋدارعان جوق. كىتاپتا جازدىم, جەكە ماقالا ەتىپ تە جاريالادىم. تىلشىلەرمەن دە سۇحباتتاستىم. بىرەۋى ءلام دەگەن جوق. دۇرىس, بۇرىس دەيتىن عالىمدار دا بولعان جوق. تەك قاسىم تاۋكەنوۆ اقساقال عانا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە «نەگە ءۇنسىزبىز؟» دەگەن ماقالا جاريالاپ, «مىنانىڭ دۇرىس – بۇرىستىعىن تاريحشىلار نەگە ايتپاي جاتىر؟» دەپ قوزعاۋ سالدى. ول دا ەشكىمدى وياتا العان جوق.
-ءبىزدىڭ تاريحي اتاۋلارىمىز دۇرىس پا؟
ءبىز بەسىنشى وركەنيەت داۋىرىندە تۇرمىز. وسىنىڭ الدىندا ءتورت وركەنيەتتى ءداۋىر وتكەن. مەن بۇل جايلى «ءومىربايان تۋعان كۇننەن باستالادى» دەگەن ەڭبەگىمدە جان-جاقتى جازدىم. بۇل وتكەن ءتورت ءداۋىر دە وزىنىڭ دامۋ شىڭىنا جەتكەننەن كەيىن وزىن ءوزى قۇرتقان, قازىر ءبىز دە ءوزىمىزدى ءوزىمىز قۇرتۋعا بەيىمدەلىپ كەلە جاتىرمىز.
ءبىزدى «قازاقتا جازۋ, وركەنيەت بولمادى, مال سوڭىندا ءجۇردى» دەيتىن تەرىس تۇسىنىك قۇرتتى. سوندىقتان ءبىز جازۋ – سىزۋى بار حالىقتاردىڭ دەرەكتەرىنە جادىلانىپ, ءوز تاريحىمىزدى ۇمىتىپ, ءوز ءسوزىمىزدى ءوزىمىز تاني الماي قالدىق. ونىڭ باستى ءبىر ايعاعى ءبىزدىڭ كونە تاريحىمىزداعى قازاقتىڭ اتا-باباسى سانالاتىن ۇلىس – تايپالاردىڭ بىرەۋىنىڭ دە اتى دۇرىس ەمەس. ساق, عۇن, جۋجان, ءسيانبي… اتاۋلارىنىڭ ءبارى قاتە, كونە اتاۋلارىمىزدىڭ اراسىنداعى دۇرىسى- «تۇرىك» اتاۋى عانا. ونى ۆ. تومسون تاپقانعا دەيىن ن. بيچۋرين «دۋىلعا» دەپ اۋداردى, قازاق تاريحشىلارىنىڭ كەيبىرى كەيىنت ونى «دۋلات» دەپ الدى. فرانتسيا عالىمى كلاپروت ونى «تاقيا» دەپ اۋداردى. تەك دات عالىمى تومسون 1893 جىلى ءوز جاڭالىعىن جاريا ەتكەننەن كەيىن بارىپ, ونىڭ «تۇرىك» دەگەن ءسوز ەكەنىن بىلدىك. ماسەلەن, ساق دەگەن قۇل دەگەن ءسوز, ول كەزدە قۇل دەگەن ءسوز بولماعان. ساق اتانىپ كەتەتىنى ولاردى كۇزەتشى قىلعان, سول قىزمەتتە ءجۇرىپ جاۋىنگەرلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ, ساق دەگەن اتاۋعا يە بولعان. ازيا دەگەن اتاۋ دا تۇرىكتىڭ اس دەگەن تايپاسىمەن قاتىستى, ياعني ازيا «استىڭ ۇياسى» دەگەن ءسوز. كيپر ارالىنىڭ اۋەلگى اتى الاس (الا+اس). قازىرگى نايمان اتاۋى دا «ءىنى+ايمان» دەگەن سوزدەردىڭ قوسىلۋىنان جاسالعان. ورىستار «روس» دەگەن ءسوزدىڭ قايدان شىققانىن لومونوسوۆ زامانىنان بەرى ءالى تابا الماي ءجۇر, ونىڭ 10 ءتۇرلى بولجامى بار. ونىڭ دا بىرەۋى دۇرىس ەمەس, بۇل قازاقتىڭ «رىس» («ىرىس») دەگەن سوزىنەن شىققان, فونەتيكالىق ەرەكشەلىككە بايلانىستى ى دىبىسى و-عا اينالىپ, روس بولىپ قالىپتاسقان. ولاردىڭ قۇرعان مەملەكەتىن قاعانات, بيلەۋشىسىن «قاعان» دەپ اتاعان. مۇنىڭ ءبارى جابىق جاتىر. ءالى تولىق زەرتتەپ اشىلعان جوق.
الەمدىك جۇمباقتى شەشكەن
– جوعارىدا «ءۇش الەمدىك جاڭالىق» اشتىم دەدىڭىز, ول قانداي جاڭالىقتار؟
– ونىڭ ءبىرى, جاڭا ايتىپ وتكەن «ادامزات بالاسى تۇرىكتەردەن تاراعان, العاشقى ادامدار تۇرىك تىلىندە سويلەن» دەگەن جاڭالىق. ەكىنشىسى, 1900 جىلى اعىلشىن ارحەولوگى ارتۋر ەۆانس كيپر ارالىنان عاجايىپ تاريحي دەرەكتەر تاپتى. سول تاريحي جادىگەرلەردىڭ اراسىندا قىش تاقتايشاعا جازىلعان جازۋلار بار. سول جازۋدى الەمنىڭ كونە جازۋدى وقيتىن عالىمدارىنىڭ بارىنە جىبەرگەن. ولار ونىڭ «سىزىقتى ا جازۋى» ەكەنىن تاپتى. بىراق جازۋدى وقي الماي, ءىز-ءتۇسسىز جوعالىپ كەتكەن حالىقتاردان قالعان مۇرا دەپ قورىتىندى شىعارىپ, «ەتەوكيپر» دەگەن ات بەرىپ, ىزدەنىستى دوعارعان.. «سىزىقتى ا جازۋمەن» جازىلعان ءسوزدى لاتىن ارپىنە ءتۇسىرىپ, بۇكىل الەمدىك اكادەميالارعا جىبەرگەن. وسى جازۋدى وقۋدىڭ كىلتىن جامبىلدىق ورىس ءتىلدى جۋرناليست امانتاي ايزاحمەت تاۋىپ, 2004 جىلى جارىق كورگەن «روجدەنيە تيۋركسكوگو ميرا» دەگەن كىتابىندا جاريالاعان. ول جازۋ مىناۋ: «anamatoriumiesaimukulailas anaarisitonosearatovanakasokoosekerakeretulosetakanaku» بىراق بۇعان ەشكىم نازار اۋدارماعان, كورسەتكەن ماماندارى «كوتەرە المايتىن شوقپاردى بەلىڭە بايلاما» دەپ جالىنىنا سۋ سەپكەن. ءسويتىپ جۇرگەندە ول مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ اعاعا كەزدەسىپ, سول كىسىگە كورسەتسە, ول كىسى «شىراعىم, مەنىڭ بۇدان حابارىم جوق» دەگەن ەكەن, انا بالا ءتىپتى جاسىپ قالدى دەيدى. سودان ول كىسى «شىراعىم, ءبىر بىلسە قويشىعارا بىلەدى, سوعان بارشى» دەسە, «ول كىسىنى تانىمايمىن» دەپ تاعى جالتاقتاعان سوڭ, مەكەمتاس اعا سول جەردە تۇرىپ ماعان تەلەفون شالىپ, انا بالانى تانىستىردى. كەيىن ول جىگىت مەنى ىزدەپ كەلدى. كىتاپتى شولىپ قاراپ ەدىم, بىلە المادىم دا, «كىتابىڭدى ماعان تاستاپ كەت, مەن وقىپ, جاۋابىن ايتايىن» دەپ تەلەفونىن جازىپ الدىم. بىراق ول قاناعاتتانباعان سىڭاي تانىپ, شاي دا ىشپەي كەتىپ قالدى. ول كەتكەننەن كەيىن, قاربالاس كەزىم ەدى, كەيىن وقىرمىن دەپ ءوز جۇمىسىما كىرىسىپ ەدىم, الگى جىگىتتىڭ بەينەسى كوز الدىمنان كەتپەي قويدى. سودان جۇمىستى قايرىپ قويىپ, كىتابىن وقىپ شىقتىم. تاڭ قالدىم, سول كۇننەن باستاپ جازۋدىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ, مەن دە الگى جازۋدى وقىپ شىقتىم. ول ورىس ءتىلدى بولعان سوڭ, كەيبىر قاتەلىكتەرگە جول بەرگەن. سونى دۇرىستاپ قايتا جازىپ ەدىم, «اناما تور ءيۋمى ەس ايمۋ, قۇل ايلاس, انا ءرىسى تون وسسە, ءار اتا پانا قاس وق وسسە, كەرەك ەر ەت ۇل وسسە, انا تاق قۋ» دەگەن ءسوز تىركەستەرىنە اينالدى. مۇنىڭ ماعىناسى «اناما بيلىكتى يۋ (تالاسۋ) ايىمنىڭ اقىلى ەمەس, (ول) قۇلمەن بىردەي بولۋ. انا ءىرى ءىسى تون شىعارسا (تىكسە), ءار پانا بولار اتا ناعىز وق شىعارسا (جونسا), (ەل) كەرەك ەتەر ۇل وسىرسە, تاق انانى ءوزى قۋادى». وسىدان كەيىن امانتاي ايزاحمەتكە حابارلاستىم. تەلەفوندا «قۇتتىقتايمىن, سەن الەمدىك جاڭالىق اشتىڭ, سەن قازاقتىڭ تومسونىسىڭ» دەدىم. انا بالانىڭ قۋانعانىن ايتپا. انادان جاڭا تۋعانداي ءبىر تۇلەدى. «اعاتاي-اي, بىرىگىپ جۇمىس ىستەيىكشى, مەنىڭ باسىمدا سۇمدىق دۇنيەلەر بار» دەدى. بىراق وعان قۇداي عۇمىر بەرمەدى. ۇزاماي قايتىس بولدى. ۇلكەن وكىنىش. مىنا جازۋدى مەن وقىدىم دەسەم دە بولادى, ەكەۋىن سالىستىرىپ كورگەن ادام دا بايقايدى, كىمدىكى دۇرىس ەكەنىن. بىراق انا جىگىتتىڭ ارۋاعى شات بولسىن دەپ الدىمەن ۇنەمى سول جىگىتتىڭ اتىن ايتامىن.
ال ءۇشىنشى جاڭالىق, يتاليالىق گەولوگ افريكانىڭ مالي رەسپۋبليكاسى جەرىندەگى قالىڭ جىنىس ورمان ىشىنەن گرانيت تاسقا ويىلعان ەسكەرتكىش تاپتى. 1500 مەتر جارتاسقا ويىپ جاسالعان ادام بەينەسىندەگى ەسكەرتكىشتىڭ بيىكتىگى 150 مەتر. ەگيپەتتىڭ پيراميداسىنىڭ بيىكتىگى 146 مەتر, اناۋ ودان دا بيىك. عالىمدار ونى 35 مىڭ جىل بۇرىن قاشالعان ايەلدىڭ بەينەسى دەپ انىقتاپ, ول تاس داۋىرىنە تۋرا كەلەدى, ول كەزدە جەر بەتىندەگى ادامزات بالاسىنىڭ قولىندا گرانيت تاستى قاشايتىن قۇرال بولعان جوق, سوندىقتان مۇنى عارىشتان كەلگەندەر جاساعان دەگەن قورتىندى شىعاردى. قىسقارتىپ ايتايىن, مەن وسى ءمۇسىن يەسىنىڭ اتى-جونىنە دەيىن تاۋىپ, دالەلدەپ بەردىم. مۇنى جۇرت ەرتەگى دەيدى, بىراق وعان قاتىستى دەرەكتەر بار. ياعني مەن تاپقان دەرەك گەرودوتتا دا بار.
مۇنان سىرت, جەكە-جەكە ديسسەرتاتسياعا جۇك بولاتىن 40-قا جۋىق تاريحقا جاڭالىق رەتىندە قوسىلار دەرەكتەرىم بار. تۇرىك حالىقتارىنىڭ التاي تاۋىنان ەمەس, بوعدا تاۋىنان شىققانىن, ول كەزدە ونىڭ دا التىن تاۋ دەپ اتالاتىندىعىن اشىپ جازدىم. اشينانىڭ تۇرىكتەردىڭ اتاسى ەمەس, قاعاننىڭ دا, بالاسىنىڭ دا, ايەلىنىڭ دە اتى ەمەس, ول «ءبىرىنشى, العاشقى» دەگەن ءسوز ەكەنىن دالەلدەپ شىقتىم. اڭىز كەيىپكەر قورقىت پەن تاريحي تۇلعا تونىكوك ەكەۋىنىڭ ءبىر ادام ەكەنىن دا انىقتادىم. ونى تۇرىكتىڭ ەكى جۋرنالى باستى. بىراق باسقالارى ەسكەرۋسىز جاتىر, عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن بىرەۋى جوق.
قىتايداعى قازىنا
-قىتايدان قانشا دەرەك اكەلدىڭىز؟ قىتايدا بىزگە قاجەتتى دەرەكتەر ءالى دە بار ما؟ جۇرت اراسىندا «قويشىعارا ءوزى قىتاي ءتىلىن بىلمەسە, قالاي الدى دەرەكتەردى» دەگەن كۇڭكىل ءسوز بار.
– مەن قىتايدان 10 توم كىتاپتىڭ ماتەريالىن اكەلدىم. سونىڭ بەسەۋى باسپادان شىقتى. قالعان بەسەۋى قولجازبا كۇيىندە قالدى. مەنىڭ كوپ جاڭالىق اشۋىما دا وسى قىتاي دەرەكتەرىنەن العان ماتەريالداردىڭ پايداسى ءتيدى. مەن ول كەزدە 3 باعىتتا جۇمىس ىستەدىم. ءبىرىنشى, اتاقتى تاريحشىلار سىما تسيان, بانگۋ, فانحۋانىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ءتۇپ نۇسقالارىن قازاقشاعا اۋداردىم. ەكىنشىدەن, تۇرىك قاعاناتىنىڭ قالاي ىدىراعانىن, ىدىراۋعا سەبەپ بولعان نە ەكەنىن ناقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەپ الىپ كەلدىم. ۇشىنشىدەن, قىتاي دەرەكتەرىن قالاي پايدالانۋدىڭ جول – جۇيەسىن جاساپ شىقتىم. ول جاقتان العان ەڭ ۇلكەن ولجام قىتايدىڭ ەسكى تاريحىن زەرتتەگەن عالىمدارىمەن دە بارىپ اڭگىمەلەسىپ, العان ماتەريالدارىمدى تولىقتىرىپ وتىردىم. قىسقاسى, قىتايعا بارعانعا دەيىنگى تۇسىنىگىم ءبىر بولەك تە, قىتايدان كەلگەننەن كەيىنگى تۇسىنىگىم ءبىر بولەك بولدى.
ال قىتاي ءتىلىن بىلمەسەڭ قالاي وقىدىڭ دەيسىڭ عوي. ماعان ءبىزدىڭ بەيجىڭدەگى ەلشىلىك ارقىلى ءۇش اۋدارماشى دايىنداپ قويعان ەكەن, مەن سولاردىڭ اراسىنان مۇقيات دەگەن ازاماتتى تاڭداپ الدىم. ورىسشاعا اۋدارىلعان دەرەكتەردىڭ ءتۇپ نۇسقاسىن انا اۋدارماشىلارعا اۋدارتىپ, اۋدارما قابىلەتىن سىنادىم. مۇقيات توقتارۇلى ماعان جاقسى كومەكتەستى. مەنىڭ اۋدارمام دۇرىس ەمەس بولسا, كىتاپتارىمدا قىتاي تىلىندەگى ءماتىنىن دە قوسا بەردىم, قاجەت قىلعان ۇرپاق سالىستىرىپ قارايدى دەپ ويلايمىن. قىتايدىڭ تاريحىندا ءالى دە ۇشان تەڭىز دۇنيەلەر جاتىر. ولاردى دا ەلگە جەتكىزۋ كەرەك. ويتكەنى قىتايدىڭ تاريحىنان ولاردىڭ ءبىز تۋرالى نە ويلايتىنىن دا بىلۋگە بولادى.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
