بيىل قازاق ءبىلىمپازدارى تۇڭعىش سەزىنىڭ اشىلعانىنا 100 جىل تولادى. قازاقستان حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 1924 جىلى 12-18 ماۋسىم ارالىعىندا ورىنبورداعى اعارتۋ قىزمەتكەرلەرى ۇيىمىنىڭ ۇيىندە وتكەن عىلىمي جيىن قازاق حالقى ءۇشىن عاسىر بولگىش سيپات الاتىن ەلەۋلى وقيعا بولدى. قازاق زيالىلارىنىڭ قازاقتىڭ ەلدىگى ءۇشىن اسا قاجەتتى قادامدار جاساپ, ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلداعان القالى جيىننان وتارشىل يمپەريانىڭ بوداندىعىنان قۇتىلىپ, ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا تالپىنىستىڭ دا, ۇلتتىق نامىستى تۋ ەتىپ, تاۋەلسىزدىكتى كوكسەگەن ۇلتتىق ويانۋدىڭ دا ايقىن لەبى اڭعارىلىپ تۇردى.
ۇلتىمىز ومىرىندەگى عانا ەمەس, توڭىرەگىمىزدەگى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ مادەني ورلەۋىنە دە ءوز ىقپالىن كورسەتكەن بۇل جينالىستى قازاق ۇلتىنىڭ ويانۋ ءداۋىرىنىڭ ايقىن بەلگىسى بولدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ونىڭ ۇستىنە, ارادا 100 جىل وتسە دە, سول سەزدە تالقىلانعان ماسەلەلەر ءالى دە وزەكتىلىگىن جوعالتقان جوق. سوسىن دا قازاق تاريحىنداعى وسى ءبىر اتاۋلى كۇن ەسكەرۋسىز قالماسا ەكەن دەگەن ىزگى نيەتپەن الاشتانۋشىلارمەن, سەزدە تالقىلانعان تاقىرىپتار توڭىرەگىندە زەرتتەۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن مامان, عالىمدارمەن سەلبەسە وتىرىپ, ماقالا- سۇحباتتار ۇيىمداستىرۋدى ءجون سانادىق. ويعا العان شارامىزدىڭ ءىزاشار سۇحباتىن قر ۇعا اكادەميگى, فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور شەرۋباي قۇرمانبايۇلىمەن اڭگىمەلەسۋدەن باستادىق.
ەل بولاشاعىنا جول سالدى
– شەرۋباي قۇرمانبايۇلى, الاشوردا ۇكىمەتى تاراتىلعان سوڭ, الاش زيالىلارى اعارتۋشىلىقپەن اينالىسىپ, عىلىم-بىلىمگە باسا ءمان بەردى. سونىڭ ءبىر مىسالى – قازاق ءبىلىمپازدارى تۇڭعىش سەزىنىڭ اشىلۋى. ءسىز وسى سەزد جونىندە جازىلعان كىتاپتى توتە جازۋدان كيريلل جازۋىنا قوتارىپ, 2005 جىلى باسپادان شىعارعان ەكەنسىز. اڭگىمەنى سەزدىڭ ءمان-ماڭىزى مەن سول كىتاپتان ساباقتاساق.
– قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سەزى 1924 جىلى 12-18 ماۋسىم كۇندەرى قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى استاناسى – ورىنبوردا ءوتتى. سەزدىڭ اۋقىمى جاعىنان الىپ ايتساق, قازاق, قىرعىز ءبىلىمپازدارىنان بولەك, باشقۇرتستاننان دا وكىلدەر كەلدى.
سەزدىڭ اشىلۋ ءسوزىن سويلەگەن توراعا نۇعىمان ءزاليۇلى قازاق – قازاق بولعالى بۇدان بۇرىن مۇنداي سەزدىڭ بولماعانىن, بۇل سەزد قازاق-قىرعىز حالقى ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سەزى بولعاندىقتان, مۇنىڭ جۇمىسى اسا ماعىنالى, ەلگە پايدالى بولۋعا ءتيىس ەكەنىن, پاتشا وكىمەتى زامانىندا مۇنداي سەزدىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس بولعانىن ايرىقشا اتاپ وتەدى. ال سەزدىڭ سوڭعى كۇنى قىرعىز حالقىنىڭ وكىلى يشانعالي ارابايۇلى «بۇرىن-سوڭدى بولماعان بۇل سەزد قازاق-قىرعىز حالقىنىڭ عىلىم ماسەلەلەرىن باستاپ اۋىزعا العان, قازاق-قىرعىز ءبىلىمپازدارىنىڭ ءبىر جەردە باس قوسقان تۇڭعىش سەزى بولدى. بۇل سەزدىڭ ماڭىزى زور, قىزمەتى ايرىقشا. ول نەگىزگى ماسەلەلەردى شەشتى. ەلدىڭ بولاشاعىنا ءجون سىلتەپ, جول سالدى» دەيدى. سەزدىڭ ماڭىزى تۋرالى سەزدىڭ باسى-قاسىندا بولعان, ونىڭ ءمان-ماڭىزىن جانىمەن سەزىنگەن وسى كىسىلەردەن اسىرىپ ايتۋ قيىن بولار. مىنە, وسى 7 كۇندىك جينالىستا ايتىلعان, تالقىلانعان ماسەلەلەر, جاسالعان نەگىزگى جانە قوسىمشا باياندامالار, سونداي-اق جيىننىڭ قاۋلىسى 1925 جىلى توتە جازۋمەن «قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سەزدى» دەگەن كىتاپ بولىپ شىققان. ءبىز وسى كىتاپتى توتەدەن قازىرگى قولدانىستاعى كيريلل جازۋىنا تۇسىرگەندە زيالى قاۋىمنىڭ, كوپشىلىكتىڭ پايدالانۋىنا قولايلى بولۋ جاعىن ويلادىق. ويتكەنى ول توتە جازۋدا جازىلعان كىتاپ بولعاندىقتان, كەز كەلگەن قازاقستاندىق زەرتتەۋشىلەر ونى وقىپ, ەركىن پايدالانا المايدى دا, عىلىمي اينالىمعا تۇسپەيدى. قازاق ۇلتىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورىن الاتىن وسى عىلىمي جيىن تۋرالى كەيىنگى ۇرپاق ءبىلىپ ءجۇرسىن دەگەن ويمەن وسى كىتاپتى 2000 تارالىممەن باسپادان شىعاردىق.
ەكىنشى تۇرعىدان العاندا, قازاق عىلىمىنىڭ, سونىڭ ىشىندە قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ, ۇلتتىق عىلىم ءتىلىنىڭ, قازاق ءالىپبيىنىڭ, جازۋىنىڭ, قازاقتىڭ ۇلتتىق مەكتەبىنىڭ تاريحىنا كوز جۇگىرتە باستاساق, بۇل سەزدى اينالىپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى وسى ماسەلەلەردى عىلىمي تۇرعىدان جان-جاقتى تالداپ-تالقىلاۋ سول كەزەڭنەن, ءسوز بولىپ وتىرعان سەزدەن باستالادى. ءبىز الاش زيالىلارىنىڭ مۇراسىن تىلدىك تۇرعىدان زەرتتەپ جۇرگەن مامان بولعاندىقتان, 7 كۇندىك جيىننىڭ 4 كۇنى تۇتاستاي ءتىل ماسەلەسىن تالقىلاۋعا ارنالعاندىقتان, سەزدىڭ ماتەريالدارىن قازىرگى قاۋىمنىڭ قولىنا تيگىزۋدى, ەڭ الدىمەن, ءتىل ماماندارى ءۇشىن قولجەتىمدى ەڭبەك بولۋ جاعىن ويلادىق.
– سەزدە قانداي ماسەلەلەر تالقىلاندى؟
– سەزدە «جازۋ ەرەجەلەرى», «ءالىپبي ماسەلەسى», «قازاقشا ءپان سوزدەرى», «اۋىز ادەبيەتىن جيۋ شارالارى», «وقۋ, عىلىم كىتاپتارىن كوبەيتۋ شارالارى», «باستاۋىش مەكتەپتەردىڭ پروگرامماسى», حالەل دوسمۇحامەدۇلى ۇسىنعان «باستاۋىش مەكتەپتەردىڭ ءتۇرى مەن وقىتۋشىلار دايىندايتىن عىلىم وردالارىنىڭ پروگرامماسىن تەكسەرۋ» سىندى تاقىرىپتار تالقىعا سالىنىپ, ويعا قونىمدى ورتاق شەشىمدەر قابىلداندى. اسىرەسە ءتىل ماسەلەسىنە ايرىقشا كوڭىل ءبولىنىپ, كۇن تارتىبىندەگى نەگىزگى 6 ماسەلەنىڭ 3-ەۋى ءتىل تاقىرىبىنا ارنالدى. ياعني قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ عىلىمي جۇيەسى, قازاق ءالىپبيى, ورفوگرافيا, تەرمينولوگيا, وقىتۋ ادىستەمەسى, ونوماستيكا, ت. ب. سالالار بويىنشا ماڭىزدى قاۋلىلار قابىلداندى.
جينالىستا جازۋ ەرەجەلەرى مەن ءپان سوزدەرى بويىنشا ە.ومارۇلى, ءالىپبي تۋرالى ا.بايتۇرسىنۇلى, اۋىز ادەبيەتىن جيناۋ جونىندە ح.دوسمۇحامەدۇلى, وقىتۋ, ءبىلىم مەكتەپتەرىن كوبەيتۋ تاقىرىبىندا م.مىرزاۇلى ارنايى بايانداما, ن.تورەقۇلۇلى قوسىمشا بايانداما جاسادى. سونداي-اق ا.بايتۇرسىنۇلى ۇسىنعان ءالىپبي جوباسى, ن.تورەقۇلۇلىنىڭ لاتىن جازۋى حاقىنداعى ۇسىنىسى كەڭ كولەمدە تالقىلانىپ, قىزۋ پىكىرتالاس بولدى. تۇركى تىلدەس حالىقتار اراسىنداعى ءالىپبي ماسەلەسى, ارتىق-كەم تۇسى, ەرەجە مەن ەملە, دىبىس جۇيەسى, بۇل الىپبيلەردى وقىپ ۇيرەنۋ مەن جازۋ, باسپا ىسىندە پايدالانۋ جايى دا قوزعالدى.
100 جىل بويى تالاسىپ ءجۇرمىز
– «ي» مەن «ۋ» ماسەلەسى دە وسى جينالىستا تالقىلاندى ەمەس پە؟
– دۇرىس ايتاسىز. «ي» مەن «ۋ» ماسەلەسى ۇزاق تالقىلاندى. بۇل – بۇگىنگە دەيىن لينگۆيست عالىمداردىڭ ءتۇرلى پىكىر ايتىپ, تالقىلاپ كەلە جاتقان ماسەلەسى. ياعني «ي» مەن «ۋ» داۋىستى ما, داۋىسسىز با, ولاردى ءسوز قۇرامىندا تارقاتىپ جازامىز با, الدە ءبىر تاڭبامەن عانا ىقشامداپ جازامىز با دەگەن ماسەلەدە عالىمدار ءالى ءبىر شەشىمگە تولىق كەلە قويعان جوق. ەندى ويلاي بەرىڭىز, وسىدان 100 جىل بۇرىن وسىنداي ماسەلەنى كوتەرىپ, ونى بىرنەشە كۇن تالقىلاۋىنىڭ ءوزى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ عىلىمي دەڭگەيىنىڭ, ورەسىنىڭ قانشالىقتى بيىك ەكەنىن اڭعارتىپ تۇر ەمەس پە؟!
«ي» مەن «ۋ» ماسەلەسىندە كوزقاراس ەكىگە جارىلدى, احاڭ باستاعاندار بۇل داۋىسسىز دىبىس دەسە, ەكىنشى تاراپ داۋىستى دەپ دالەلدەۋگە تىرىستى, ءارى داۋىستى, ءارى داۋىسسىز دەگەن پىكىر دە ايتىلدى. سوڭىندا «ۋ» مەن «ي» داۋىسسىز دىبىس دەگەن تۇيىنگە توقتادى. سول سياقتى «ف», «ھ», «چ», «ح» دىبىستارىن الىپبيدەن شىعارۋ ماسەلەسى كوپ تالقىلاندى. سوڭىندا وسى 4 ءارىپ قازاق الىپبيىنەن شىعارىلىپ, قازاق الىپبيىندە 24 ءارىپ قانا قالسىن دەگەن قاۋلى قابىلدادى. ولار تاپجىلماي وتىرىپ, ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن ءتىل, وقۋلىق, ۇلت مەكتەبىنىڭ جايىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ءسوز ەتىپ, كەڭىنەن تالقىلادى. «حالىقارالىق, رەسپۋبليكالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزىپ جاتىرمىز» دەپ تۇسكە دەيىن 15-20 مينۋت 5-6 باياندامانى تىڭداۋعا ارەڭ شىداپ, ءتۇس اۋا تاراپ كەتەتىن قازىرگى كەيبىر كونفەرەنتسيالاردى, كونگرەستەردى كورگەندە الاش وقىعاندارىنىڭ ءوز ىسىنە قانشالىقتى ادال, مۇقيات بولعانىن كورىپ, مادەنيەتتىلىگىنە ءتانتى بولاسىڭ.
«عىلىمي ادەپ» دەگەن ۇعىم بار. ول عىلىممەن اينالىسىپ جۇرگەن شىعارماشىلىق قاۋىمنىڭ عىلىمي ەڭبەك جازۋ, سىلتەمە جاساۋ, ارىپتەسىنىڭ پىكىرىن سىيلاي وتىرىپ, پىكىرتالاسقا ءتۇسۋ, عىلىمي ەڭبەككە ءادىل باعا بەرە ءبىلۋ مادەنيەتىن كورسەتەدى. ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگىن, ۇلت ىسىنە ادالدىعىن كوبىرەك ايتىپ كەلسەك, ەندى وعان قوسا ولاردىڭ مادەنيەتىنىڭ, عىلىمي ادەبىنىڭ وتە جوعارى بولعانىن ايتۋىمىز, اتاپ كورسەتۋىمىز قاجەت. زامان وزعان سايىن مادەنيەت تە دامىپ, عىلىمي ادەپ جوعارىلاي ءتۇسۋ كەرەك قوي. كەيدە اتاق-لاۋازىمىن العا توسىپ, مامان پىكىرىن ەسكەرمەۋ, كوزقاراسى مەن پىكىرلەرى سايكەس كەلمەسە عىلىمي دالەل مەن دەرەك-دايەككە جۇگىنىپ, سوزگە توقتاۋ ورنىنا مەنمەنشىلدىككە سالىنىپ, باسقاشا پىكىر ايتقانى ءۇشىن باس ارازدىققا دەيىن باراتىن جاعدايلاردى كورگەندە ءالى ءبىزدىڭ الاش زيالىلارىنان ۇيرەنەرىمىز كوپ ەكەن-اۋ دەگەن ويعا قالاسىڭ.
– ەندەشە 100 جىلدىڭ الدىندا قازاق ءبىلىمپازدارى 24 ءارىپ دەپ تۇراقتاندىرعان قازاق ءالىپبيى نەگە ءبىر ەسەگە جۋىق كوبەيىپ كەتتى؟ نەگە ءبىزدىڭ زيالىلار احمەتتەر سياقتى باتىل قادام جاساپ, «تس», «چ» ارىپتەرىن الىپبيدەن شىعارىپ تاستاۋدان قورقادى؟
– ەلدەس ومارۇلى «ءتىلدىڭ زاڭىن بۇزباۋ كەرەك. ءتىلدى قولدان كەلگەنشە تازا ساقتاپ باعۋ كەرەك. ءتىلدىڭ وزىندە بار دىبىستاردى جوعالتپاۋ كەرەك. وزىندە جوق جات دىبىستارمەن ءتىلدى بىلعاماۋ دا كەرەك. عىلىمعا كەرەك ءپان سوزدەردى ونەرلى ەلدىڭ تىلىنەن الىپ كىرگىزە بەرۋگە بولادى. بىراق ول جات سوزدەردى قازاق تىلىنە كىرگىزگەندە تازا قازاق سوزىنە ۇقساتىپ, جات دىبىستارىن شىعارىپ, ورنىنا قازاق دىبىستارىن قوندىرىپ, قازاق ءتىلىنىڭ نەگىزگى زاڭدارىنا ۇيلەستىرىپ, ءتىزىپ الۋ كەرەك» دەگەن كوزقاراسىنان وسى سەزدە جاساعان بايانداماسىندا اينىمايدى. ولار وسىعان توقتاپ, جوعارىداعى 4 ءارىپتى الىپبيدەن شىعارۋ جونىندە شەشىم قابىلدادى. احمەت تە, حالەل دە سىرتتان كىرگەن سوزدەر بولىس بوكەباي دەگەن سوزدەر سياقتى «قازاقتىڭ شاپانىن جامىلىپ, تىماعىن كيىپ كەلۋ كەرەك» دەگەن كوزقاراستا بولعاندىقتان ولاردىڭ ۇستانىمى مويىندالدى. وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارىنان كەيىن الاش قايراتكەرلەرى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى دا, بۇل عىلىمي ۇستانىم كەڭەس جۇيەسى جاعىنان وزگەرىسكە ۇشىرادى. 30-جىلداردان باستاپ كەڭەس حالقىنىڭ عىلىم ءتىلى, تەرمينولوگياسى عىلىم-ءبىلىمى دامىعان ورىس تىلىنەن ۇلگى الىپ, ورىس تىلىنە نەگىزدەلىپ جاسالۋى كەرەك دەگەن تالاپ قويىلدى. «جازۋ-سىزۋى كەنجە قالعان» ورتالىق ازيا حالىقتارىنا ورىس ءتىلى ۇلگى ءتىل رەتىندە ۇسىنىلدى. سونىمەن ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىن ورناتۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ تىلىمىزگە كىرمە سوزدەردى تاڭبالايتىن قازاق تىلىنە ءتان ەمەس كىرمە ارىپتەر ەنگىزۋ ۇسىنىلدى. ەندىگى جەردە ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردىڭ قالپىن بۇزباي, ورىس ءتىلىنىڭ ەملەسى مەن دىبىستالۋ زاڭدىلىعىن سايكەس الۋ كەرەك دەگەن تالاپ العا شىقتى. ونى قولداپ, ورىس تىلىنەن كەلگەن اتاۋلاردى جازىلۋى, ايتىلۋى بويىنشا قابىلداساق, دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسەمىز دەپ جاقتاۋشىلار دا تابىلدى. ءسويتىپ ءبىزدىڭ تىلىمىزگە «ۆ», «يو», «ف», «تس», «چ», «شش», «», «», «ە», «يۋ», «يا» دەگەن ورىس تىلىندە بار, ءبىزدىڭ تىلىمىزدە جوق دىبىستاردى تاڭبالايتىن قوسىمشا ارىپتەر ەنگىزىلدى. ول وزىق ۇلگى رەتىندە دارىپتەلىپ, ناسيحاتتالدى. وسىلايشا ءبىزدىڭ ءالىپبي 42 ارىپكە دەيىن كوبەيدى. 3-4 ۇرپاق وسى الىپبيمەن ساۋات اشىپ, جازىپ-سىزدى دا, تىلىمىزدەگى بۇل تاڭبالارمەن جازىلاتىن كىرمە سوزدەر ولاردىڭ دا ساناسىنا ابدەن ورنىقتى. مىنە, كەڭەس ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن وسى ارىپتەردەن ءالى كۇنگە دەيىن قۇتىلا الماي كەلەمىز. «زاۆود», «رەلس», «پوەزد» سوزدەرىن «زاۋىت», «ىرەلىس», «پويىز» دەپ ايتىپ-جازۋعا ءالى دە كوپ ادامنىڭ يلىككىسى كەلمەيتىنى سودان. احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي, «جاقسى ءالىپبي تىلگە شاق بولۋ كەرەك». ال ءبىزدىڭ قازىرگى ءالىپبيىمىز قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە شاق ەمەس. ول قۇددى ءبىر بالاعا ءوزىنىڭ بويى مەن دەنە بىتىمىنە ساي كەلمەيتىن ۇلكەن شاپان كيگىزىپ قويعانداي ءسولپيىپ تۇر. ەتەك-جەڭىمىزگە سۇرىنە بەرەتىنىمىز سودان. حات تانىعالى سولپەڭدەگەن ءالىپبيدى جاتتاپ, سونى پايدالانىپ ۇيرەنگەن كوپ ادامنىڭ ودان ارىلعىسى كەلمەيتىنى, وزىنە شاق كيىم كيىپ ۇيرەنبەگەندىگىنەن ەكەنىن ۇعىندىرۋدىڭ ءوزى وڭاي بولماي تۇر.
سانا اشىلماي, ۇلتتىق مۇددە ۇلىقتالمايدى
–قازىرگى الىپبيدەگى تالاستىڭ ءبىر ۇشى دا وسىعان تىرەلىپ تۇر عوي. ماسەلەن تس ءارىپى جوق بولسا, تسەنتر دەگەن ءسوزدى قالاي جازامىز دەپ ءۋاج ايتاتىندار دا كەزدەسەدى.
–دۇرىس ايتاسىز, بىراق بۇل دۇرىس كوزقاراس ەمەس. ءاليحاننىڭ, حالەلدىڭ, احمەتتىڭ ەڭبەكتەرىن قاراپ وتىرساڭىز ءبارى تس كەلەتىن سوزدەردى س-ارىپىمەن جازادى. ورتا, ارناۋلى ورتا, جوعارى بىلىمدەرىن ورىس تىلىندە وقىپ العان ءاليحاننىڭ ول ءتىلدى وتە جەتىك بىلگەنى بەلگىلى. سول ءاليحاننىڭ ءوزى ەڭبەكتەرىندە تسيفر دەگەن ءسوزدى سيپىر (سىيپىر) دەپ جازعان. سول كەزدە ولار ورىس تىلىندە تس ءارىپى بار ەكەنىن بىلمەي وتىرعان جوق قوي. اشىعىن ايتقاندا ءبىز اناعان, مىناعان جالتاقتاپ ءجۇرىپ, تىلىمىزدە جوق دىبىستاردى بەلگىلەيتىن باسى ارتىق تاڭبالاردى الىپبيىمىزگە ەنگىزىپ الىپ, ەندى سودان قۇتىلا الماي جۇرگەن حالىقپىز. بۇل ءبىر جاعىنان ۇستەمدىك ەتۋشىنىڭ, ساياساتتىڭ قىسىمىنان بولسا, ەكىنشى جاقتان, ءبىزدىڭ الاش زيالىلارى سالعان جولمەن جۇرۋگە قاۋھارىمىزدىڭ جەتپەگەندىگىنىڭ سالدارى. ماسەلەن, سول سيەزدە ءالىپبي ماسەلەسىندە دىبىستىق جۇيەگە نەگىزدەلىپ جازۋىمىز كەرەك پە, الدە مورفولوگيالىق پرينتسيپكە باعىنامىز با دەگەن ماسەلەنى دە كەڭىنەن تالقىلاپ, سوڭىندا ۇندەستىك زاڭى قازاق ءتىلىنىڭ ەڭ ىرگەلى زاڭى ەكەنىن, قازاق تىلىندە ءسوزدىڭ ءتۇبىرى وزگەرمەيتىنىن العا تارتىپ, ءبىز دىبىستىق جۇيەگە باعىنۋىمىز كەرەك دەپ شەشتى. ماسكەۋدىڭ ەمەۋرىنىن جەتكىزگەن بۋتوۆسكي قانشا دالەلدەگىسى كەلگەنمەن ونىڭ پىكىرى وتپەدى. الاش وقىعاندارى ءوز ۇستانىمدارىن قورعاپ قالدى.
– سەزدە لاتىن الىپبيىنە كوشۋ كەرەك پە, جوق الدە توتە جازۋدى قولدانا بەرۋ كەرەك پە دەگەن ماسەلە دە تالقىلاندى عوي؟
– بۇل نەگىزگى تالاستى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولدى. جينالىستا توتە جازۋدىڭ اتاسى احمەت بايتۇرسىنۇلى ءوزى نەگىزىن قالاعان ءالىپبيدىڭ جازۋداعى باستى ارتىقشىلىعىن اتاپ وتسە, ءنازىر تورەقۇلۇلى لاتىن جازۋىنا كوشۋدىڭ قاجەتى تۋرالى ءسوز قوزعادى. بىراق ول احاڭ ايتقان دالەلدەر باسىم, ونى قولداۋشىلار كوپ بولدى. احاڭ دا, ءنازىر دە ءبىر-ءبىرىنىڭ نەگىزدى دالەلدەرىنە قۇلاق اسا ءبىلدى. ماسەلەن, «ءارىپ ماسەلەسىن جەتە تەكسەرۋ كەرەك دەگەن احمەتتىڭ ءسوزىن قوستاماسقا بولمايدى» دەپ ءسوز باستاعان ءنازىر توتە جازۋدا باس ءارىپ جوق ءارى قوسىلىپ تەز جازىلعانمەن, باسپا ىسىندە لاتىن جازۋىنىڭ ءتيىمدى ەكەنىن دالەلدى دايەكپەن كورسەتەدى. تەك بۇل ەكەۋى عانا ەمەس, باسقالار دا ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ, قارسى ءۋاجىن تەك ناقتى دالەلمەن ايتادى. قاراپ وتىرساڭىز, ءتىل مۇددەسى عانا ەسكەرىلە وتىرىپ, قىزۋ پىكىرتالاس جۇرگەن, بىراق ەشقايسىسى جەكە باسقا تيىسپەي, عىلىمي ادەپتى بارىنشا ساقتاعان. جوعارىدا ايتقانىمىزداي, وسى سەزد ماتەريالدارىمەن مۇقيات تانىسقان ادام عىلىمي جيىن وتكىزۋدىڭ, عىلىمي پىكىرتالاستىڭ تاماشا ۇلگىسىن كورەدى.
سەزدە قازاق الىپبيىنە توتە جازۋدى قولدانامىز با, الدە لاتىن الىپبيىنە كوشەمىز بە دەگەن ماسەلەگە كەلگەندە عالىمداردىڭ كوبى احمەتتى قولدايدى, ياعني توتە جازۋدا قالۋعا كەلىسەدى. الايدا لاتىنعا كوشۋ ماسكەۋدەن كەلگەن تاپسىرما بولعاندىقتان, نۇعىمان ءزاليۇلىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا شەشىلىپ تۇرعان ماسەلە قايتا داۋىسقا سالىنىپ, بۇل ماسەلەنى پىسىقتاپ, كەيىنگى سەزدە قايتا قارايىق دەگەن پاتۋاعا كەلدى.
– وسى سەزدە ءاليحان بوكەيحانۇلى قانداي ۇسىنىس ايتتى؟
– ءاليحان ارنايى بايانداما جاساعان جوق, بىراق ارالىعىندا جيىنعا توراعالىق ەتتى. ول 16 ماۋسىم كۇنگى ءپان سوزدەرى تۋرالى قاۋلى قابىلداردا «قاعاز بەتىنە كىسىنىڭ اتى-ءجونىن جازعاندا ورىسشاعا ەلىكتەپ, اكەسىنىڭ اتىنا «وۆ» قوسىپ جازۋ قالسىن» دەگەن ۇسىنىس ەنگىزەدى. وعان ەلدەس پىكىر ايتادى. سوڭىندا: «ۇكىمەت ورىندارىنىڭ قاعازىندا اۋەلى اكەسىنىڭ اتى جازىلىپ, وعان «ۇلى» دەگەن ءسوز قوسىلىپ, سودان سوڭ ءوز اتى جازىلاتىن بولسىن» دەگەن ۇيعارىمعا توقتايدى. ولار سول كەزەڭدە وزدەرى قابىلداعان وسى شەشىمىن باسشىلىققا الىپ, كىتاپتارىندا, ماقالالارىندا ءوز اتى-ءجونىن سولاي جازدى. سول ۋاقىتتا بۇل دا ماڭىزدى شەشىم ەدى. ويتكەنى كىسى ەسىمى ءبىر حالىقتىڭ بەت-بەينەسىن كورسەتىپ, قاي ۇلتتىڭ وكىلى ەكەنىن ايعاقتاپ تۇراتىن تولقۇجاتى ىسپەتتى ەكەنى بەلگىلى. بىراق 30-جىلداردان كەيىن بۇل سەزد شەشىمى باسشىلىققا الىنبادى. ويتكەنى سول جىلداردا سول سەزدە پىكىر ايتقان قازاق ءبىلىمپازدارى تۇگەل قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى دا, 30-جىلداردىڭ ورتاسىندا قازاق كىسى ەسىمىن ورىس ءتىلىنىڭ ۇلگىسىمەن جازۋعا قايتا كوشتى. سونىمەن قازاقتىڭ باسىم بولىگى كەشەگى كەڭەس وداعى ىدىراعانعا دەيىن, كەرەك دەسەڭىز, بۇگىنگە دەيىن -وۆ/-ەۆ, -وۆا/-ەۆا, -ين/-ينا سياقتى ورىس قوسىمشالارىنان ءالى تولىق ارىلا الماي كەلەدى. ال كەڭەس كەزىندە تەك باۋىرجان مومىشۇلى, بالعابەك قىدىربەكۇلى, شونا سماحانۇلى, الكەي مارعۇلان سىندى ساناۋلى قازاقتار عانا سول الاش زيالىلارىنىڭ ءىزىن جالعاپ, سول ۇستانىمنان اينىماي كەتتى. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 30 جىلدان اسسا دا, قازاق حالقى اتى-ءجونىن ءوز ۇلتتىق داستۇرىنە باعىندىرىپ جازا الماي وتىر. 1996 جىلى پرەزيدەنت جارلىعى شىعىپ, قازاق كىسى ەسىمىن ءوز ۇلتىنىڭ داستۇرىنە ساي جازۋعا رۇقسات بەرىلدى. بىراق سوعان ءۇن قوسىپ, بارلىق قازاق «ۇلى», «قىزى» دەپ جاپپاي قولدانىپ كەتكەن جوق. بۇل دا سۇيەگىنە دەيىن ءوتىپ كەتكەن قۇلدىق سانانىڭ كورىنىسى. ياعني اتى-ءجونى دە ۇلتتىڭ بەت-بەينەسى, نىشانى ەكەنىن ەسكەرمەي ءجۇر. «اداسىپ, الاڭداما, جول تابا الماي, بەرىرەك ءتۇزۋ جولعا شىق, قامالماي» دەيدى عوي اباي. بىزدە الاش سالعان دۇرىس جول بار, بىراق وتارلىق ساياساتتىڭ كەسىرىنەن اۋىتقىپ كەتىپ, سول ءتۇزۋ جولعا ءالى شىعا الماي ءجۇرمىز.
تىزبەلەپ ايتا بەرسەك, بۇل سەزدە ۇلت مۇددەسىنە, ۇلت تاعدىرىنا قاتىستى كوپتەگەن ماسەلە تالقىعا سالىنىپ, تاعدىرشەشتى شەشىمدەر قابىلداندى. ءتىپتى سول كەزدە «قازاق – قازاق بولعالى مۇنداي سەزد وتكەن ەمەس» دەپ الاش زيالىلارىنىڭ ءوزى ايتقانداي, ۇلتتىڭ مۇددەسىن ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ, قازاقتىڭ تىلىنە, جازۋ-سىزۋ مادەنيەتىنە, ۇلتتىق وقۋ-اعارتۋ ماسەلەسىنە قاتىستى تۇيىندەردى 7 كۇن تالقىلاپ, ناقتى شەشىم قابىلداعان ءدال سونداي القالى جيىن ودان بەرگى 100 جىلدا ءوتتى دەپ كىم ايتا الادى؟! سول سەزدىڭ اشىلعانىنا 100 جىل تولۋىنا وراي مەملەكەت جاعىنان ۇلكەن ءبىر ۇلتتىق قۇرىلتاي ۇيىمداستىرىلىپ, ۇلتىمىزدىڭ, ءتىلىمىزدىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرى عىلىمي تۇرعىدان اشىق تالقىلانسا, قانەكي. قازىرگە دەيىن شەشىمىن تاپپاي جاتقان ءالىپبي, لاتىنعا كوشۋ, عىلىم ءتىلى, تەرمينولوگيا, مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قوعام ءومىرىنىڭ بار سالاسىنداعى قولدانۋ جايى ۇرانشىلدىققا ۇرىنباي, ساليقالى تۇردە كەڭىنەن تالقىلانىپ, ءححى عاسىر باسىندا دا الاش ءبىلىمپازدارى سياقتى ەلدىڭ, عىلىم-ءبىلىمنىڭ دامۋىنا تىڭ سەرپىن بەرەتىن قاۋلى قابىلدانسا عوي دەگەن وي, ءۇمىت بولدى. بىراق قازىرگە دەيىن بۇل باعىتتا اتقارىلىپ جاتقان ءىستى, ناقتى قادامدى بايقامادىق.
تىم قۇرىعاندا ءتىلتانۋشى عالىمدار, الاشتانۋشىلار, سەزدەر تاريحىن زەرتتەۋشى تاريحشى ماماندار بۇل داتاعا وراي عىلىمي جيىن وتكىزىپ, سەزدىڭ تاريحتاعى ءمان-ماڭىزى مەن ەرتەڭىمىز ءۇشىن قاجەتىمىزگە جارايتىن تۇستارىن ايقىنداپ, «قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ سەزى» دەگەن كىتاپتى ەلگە جەتەتىندەي تارالىممەن ساپالى ەتىپ قايتا باستىرىپ شىعارۋ قاجەت دەپ ويلايمىز. مۇنداي ايتۋلى داتا, تاريحي جيىن ەسكەرۋسىز قالماۋى كەرەك.
