ادەبيەت سۇيەر قاۋىمعا روزا مۇقانوۆا «جارىق دۇنيە», «دۇنيە كەزەك», «قۇدىرەت كيە», تاعى باسقا دا اڭگىمە, حيكاياتتارىمەن ەتەنە تانىس. اسىرەسە, جازۋشىنىڭ «ماڭگىلىك بالا بەينە», «قىز جىلاعان» شىعارمالارى ءداۋىر شىندىعىن پاش ەتۋمەن قۇندى. ءارى كەزىندە كوپشىلىكتەن ءوز باعاسىن الىپ ۇلگەرگەن تۋىندىلار. پەسالارى ساحنا تورىنەن ورىن السا, كينوعا وزەك بولعان شىعارمالارى دا بار جازۋشى-دراماتۋرگكە 2020 جىلى «ساررا» دراماتۋرگيالىق شىعارمالار جيناعى ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىعى بەرىلدى.
– روزا قاجىعالىمقىزى, ءسىز تانىمال جازۋشىسىز, كلاسسيك جازۋشىنىڭ جارىسىز. قوعامنىڭ تىنىسىنا, زاماننىڭ ۇنىنە قۇلاعىڭىز ءتۇرۋلى جۇرەتىنى بەلگىلى. بۇگىنگى كۇنى ءسىزدى نە تولعاندىرىپ ءجۇر؟
– ادام رەتىندە ەلدە ارقاشان تۇراقتىلىق, بەيبىتشىلىك بولعانىن قالايمىن. مەملەكەتىمىز قارىشتاپ دامىسا, وركەندەسە ەكەن دەيمىن. انا رەتىندە ۇرپاعىمىز باقىتتى ءومىر كەشسە ەكەن دەپ تىلەيمىن. ال جازۋشى رەتىندە شىعارمالارىمنىڭ ومىرشەڭدىگىن قالايمىن.
شىعارماشىلىقتاعى جەتىستىك ادامدى قۋانتىپ عانا قويمايدى, جەتىلدىرەدى. جەتىلۋ دەگەن دە – ەڭبەك!!! ايگىلى شىعارمالارىنا جازۋشىنىڭ بۇكىل عۇمىرى كەتەدى. جازۋشى ەڭبەگى – ەڭ اۋىر ەڭبەك, سەبەبى وعان ەشكىم كومەككە كەلە المايدى. قولعا العان ءىسىن باستاپ, جانكەشتىلىكپەن ءوزى عانا اياقتاپ شىعادى. وسى جولدا ىزدەنىس تە, توقىراۋ دا, ءۇزىلىس تە, تورىعۋ دا, كەدەيشىلىك تە, ءتىپتى اشتىق تا ءبارى ءوزىنىڭ باسىنان وتەدى. سوندىقتان كوپ جاعدايدا شىعارماشىلىق اركىمگە باقىت اكەلە بەرمەيدى دەپ ويلايمىن.
– بۇگىنگى ادەبيەتتىڭ احۋالى, اقىن-جازۋشىلار تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟
– احۋالى بالەندەي جاقسى دەپ ايتا المايمىن. بىراق ادەبيەت جوق دەپ ايتۋ دا ۇلكەن ابەستىك بولار ەدى. قۋاناتىنىم, ادەبيەتكە كەلگەن, ورنىن تاۋىپ ۇلگەرگەن تالانتتى جاستار بار. پوەزيادا, پروزادا, دراماتۋرگيادا بوي كورسەتىپ ۇلگەرگەن ساۋساقپەن سانارلىق ويلى جاستاردى بايقايمىن. مەنىڭشە, ادەبيەتتى وسىلار جەتىلدىرەدى, وسىلار جاساپ, تۇرلەندىرەدى. ولاردىڭ كوپ بولۋى دا شارت ەمەس. نەگىزى, تالانتتار كوپ بولمايدى.
الەۋمەتتىك جەلىدەگى ءبىر جازباسىندا جازۋشى جۇسىپبەك قورعاسبەك «…شىن مانىندە اقىن-جازۋشىلار اراسىندا رۋشىلدىق ەشقاشان بولعان ەمەس. …جازۋشىلار رۋ-رۋ بولىپ قىرقىسادى دەگەننىڭ ءبارى – ميف» دەپتى.
جاسىراتىن نەسى بار, جازۋشىلاردىڭ اراسىندا رۋشىلدىق بار! ونى بۇركەمەلەپ جاپقاننان, سيپاقتاتقاننان گورى بۇل دەرتتى كوزىنە بادىرايتا ايتىپ, رۋشىلدىقتان ارىلۋىن ايىپتاپ, دەر كەزىندە تالاپ ەتكەن ءجون. سوندا بالكىم, ولاردىڭ قاتارى ازايار. نەگىزىنەن, وزىنە سەنىمسىز, تالانتسىز جازۋشىلار رۋشىلدىققا ءۇيىر كەلەدى. سويىلىن سوعاتىنداردى ماڭايىنا جينايدى. نەمەسە ءبىر رۋدىڭ كوسەمى بولۋعا تىرىسادى.
نەگىزىنەن, وزىنە سەنىمسىز, تالانتسىز جازۋشىلار رۋشىلدىققا ءۇيىر كەلەدى. سويىلىن سوعاتىنداردى ماڭايىنا جينايدى. نەمەسە ءبىر رۋدىڭ كوسەمى بولۋعا تىرىسادى
قالىڭ جۇرتقا بەلگىلى مەنىڭ «فاريزا», «بوپاي حانىم» سپەكتاكلدەرىم ساحناعا شىققاندا مارجان ەرشۋ دەگەن اقىن «ءبىزدىڭ ادايلاردى مۇقانوۆا نەگە جازادى؟ ادايلاردى ادايلار عانا جازۋ كەرەك! ول – ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ تاقىرىپ. مۇقانوۆا بۇل تاقىرىپتاردى جازا المادى, وتە ناشار جازدى. ۇيالعاننان مەن ءوزىم بوپايدى جازۋىما تۋرا كەلدى. ول ءوزىنىڭ ءوڭىرىن, سەمەي جاقتى جازسىن!» دەپ كوسىلىپتى. شىنىن ايتقاندا, وسىعان ءبىر ادام «ءماۋ» دەمەدى. «مۇنىڭ ۇيات!» دەمەدى. ول ازداي-اق, «مۇقانوۆا ءبىزدىڭ وڭىردەن اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمى نوعاەۆتان ميلليونداپ قاراجات سۇرادى!» دەپ جازدى. (سوتقا بەرۋگە بولاتىن – جالا).
مەن نۇرلان نوعاەۆتى ءتىپتى جۇزبە-ءجۇز كورگەن ادامىم ەمەس, اقشا سۇراماق تۇرماق. مەن ءوزىمنىڭ تۋعان ولكەم وسكەمەن, سەمەيدىڭ اكىمدەرىنەن ەشنارسە سۇراعان جان ەمەسپىن. مەن ادەبيەتكە كەلگەندە ەرشۋلار ادەبيەتتىڭ ماڭايىندا دا جوق بولاتىن. بىراق رۋشىلدىقتى قوزدىرۋ وسىنداي ءالسىز, مىنەزسىز, ادەبيەتتە جازعانىنان ايقايى كوپ, ءوزىن-ءوزى كۇپىندىرىپ, سودان ءلاززات الاتىندار دا بولادى. رۋشىلدىقتى تۋ ەتىپ كوتەرسەم, سوڭىمنان حالىق ەرەدى دەپ ويلايدى. وكىنىشكە قاراي, راسىندا ولاردى قولدايتىن «ۇردا-سوق!» اپالارى مەن اعالارى دا تابىلىپ جاتادى. سوندىقتان مۇنداي «ءادىس», «ءتاسىلدى» قولداناتىندار جەتەرلىك.
فاريزا اقىندى – اداي, بوپاي حانىمدى اداي دەگەندە نە ۇتامىز؟ ماقسات نە؟ بۇل جالپى ۇلت ادەبيەتىنەن دە, الەم ادەبيەتىنەن بەيحابارلىق ەمەس پە؟!
رۋشىلدىقتى دەرتى بار ءماستەكتەر قاشاندا قوزداتىپ كەلدى. اتاق الۋ ءۇشىن, قىزمەتكە قول جەتكىزۋ ءۇشىن. رۋلىق, تايپالىق سانا – قازاقتىڭ سوعىس قۇرالىنىڭ ءبىر ءتۇرى. سەنبەسەڭىز, جازۋشىلار وداعىنىڭ سەزى بولاتىن ءار كەزەڭدى ەسكە الىڭىز. سول سەبەپتى جازۋشىلار سەزىنە 2004 جىلدان بەرى بارمادىم. ءادىلىن, اقيقاتىن ايتقان ءجون. «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەگەن بار.
– وتكەن جىلدان باستاپ «قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى» اتاعىن قايتا بەرە باستادى. وسى قۇرمەت لايىقتىلارعا كورسەتىلىپ ءجۇر مە؟
– مەنىڭشە, بۇل اتاقتى جىلدا قوزداتىپ بەرە بەرۋدىڭ قاجەتى جوق.
مەملەكەتتىك سىيلىققا بايلانىستى دا وسىنى ايتقىم كەلەدى. جالپى بىردە-ءبىر شىعارماسى قوعامدا تانىلىپ ۇلگەرمەگەن جازۋشى ءوزىن مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنباۋى كەرەك دەگەن ويدامىن. سوسىن ەكى جىلدا ءبىر ەمەس, بەس جىلدا ءبىر رەت بەرىلسە, سوعان وراي سىياقىسى دا قوماقتى بولعانى دۇرىس بولار ەدى.
– بۇگىنگى قازاق دراماتۋرگياسى مەن كينوسى تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟
– ءبىر شىندىقتىڭ باسىن اشىپ ايتايىن, كينورەجيسسەر دە, تەاتر رەجيسسەرى دە قازاقتىڭ فولكلورىن دا, ەپوستىق داستاندارىن دا, ءتول شىعارمالارىن دا وقىمايدى. نە بار, نە جوق ەكەنىنەن بەيحابار. ولار سول باياعى الەمدىك ساحنادا ابدەن جاۋىر بولعان كلاسسيكالىق شىعارمالاردى كوشىرە-كوشىرە, اۋدارىپ-توڭكەرىپ, ودان ءارى اداپتاتسيا جاساعان بولىپ, وزدەرى سونى «دۇرىستاپ, جازعان بولىپ» سەرۆانتەستىڭ, شەكسپيردىڭ, چەحوۆتىڭ, م.اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارىن قايتا جازعان بولىپ, مالتاسىن ەزىپ جۇرگەن جايى بار. اسىرەسە, قاليبەك قۋانىشباەۆ تەاترىنىڭ كەيىنگى سپەكتاكلدەرى قاتتى سىنعا ۇشىراپ جۇرگەنى بايقالادى. سىننان ەش وزگەرىس جوق.
حالىقارالىق فەستيۆالدەن كورگەن سپەكتاكلدەرىن قازاق ساحناسىنا بۇرمالاپ, كوشىرە سالادى. «اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا» دەگەن وسى شىعار؟
قازىرگى زاماندا تەاتردىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسىنىڭ اكتەر بولۋى مىندەتتى ەمەس. اكتەر جەكە باسىنىڭ تانىمال بولۋىنا عانا قىزمەت جاسايدى.
ءبىر شىندىقتىڭ باسىن اشىپ ايتايىن, كينورەجيسسەر دە, تەاتر رەجيسسەرى دە قازاقتىڭ فولكلورىن دا, ەپوستىق داستاندارىن دا, ءتول شىعارمالارىن دا وقىمايدى. نە بار, نە جوق ەكەنىنەن بەيحابار
سپەكتاكل مەن كينو ءتۇسىرىلىمدەرىنەن قولى تيمەيدى. تەاتردى تانىمال ەتۋ كەرەك. دراماتۋرگتەر مەن رەجيسسەرلەرمەن ىمىراعا كەلىپ, ادالىنان جۇمىس ىستەۋ, شەتەلدىك رەجيسسەرلەرمەن جۇيەلى, شىعارماشىلىق بايلانىس ورناتۋ, حالىقارالىق تەاتر فەستيۆالدەرىن ۇيىمداستىرۋ. قانداي مول مۇمكىندىكتەردەن قۇرالاقان قالىپ وتىرمىز.
– قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيى تۋرالى ويىڭىز قانداي؟
– مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جاي-كۇيىن ءسوز قىلعاندا اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرۋگە دە بولمايتىن شىعار. بۇل باعىتتا قوعامدا از دا بولسا ىلگەرىلەۋ بار. قازىر مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر قازاق تىلىندە ەركىن سويلەي باستادى.
تالاپ سول – قازاق پەن قازاق قازاقشا سويلەسسىن! ارينە, اتتەگەن-ايلار ءالى دە جەتەرلىك. مەملەكەتتىك تەلەەفيرلەردە ءتىلدى شۇبارلاپ سويلەۋ ءۇردىسى بەلەڭ الىپ بارادى. مىنە, كوپ بولىپ وسى كەلەڭسىزدىكتى توقتاتۋ كەرەك. بۇل تۇرعىدا قۇزىرەتتى ورگاندار تاراپىنان قاتاڭ تالاپ بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
ميلليونداعان كورەرمەنى بار تەلەديداردىڭ قوعامعا ىقپالى كۇشتى ەكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.
– ادەبيەتتىڭ اعا بۋىنى وكىلدەرىنىڭ شىعارمالارى تۋرالى نە ايتاسىز؟ بۇگىنگى زامان اعىمىنا, قوعام تىرشىلىگىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– قازاق ادەبيەتى الەمدىك كلاسسيكالىق ادەبيەتتىڭ دەڭگەيىنە الدەقاشان كوتەرىلگەن. ءبىزدىڭ قازىرگى ادەبيەتتىڭ بەدەلىن وتكەن عاسىرداعى 60-جىلدار ادەبيەتى ءالى ۇستاپ تۇر. الدىڭعى بۋىن كلاسسيكتەردىڭ شىعارماسى بۇگىنگى ادەبيەتتىڭ جىرتىعىن جاماپ-جاسقاپ كەلەدى.
ءبىز وزگەرىسكە ۇشىراپ بارا جاتىرمىز. بۇل وزگەرىس تەك بىزگە عانا قاتىستى ەمەس, ادامزاتتىڭ دامۋ ءۇردىسىنىڭ بارىمىزگە اسەرى بار. ونىڭ جاقسى جاعى دا, كەلەڭسىز تۇستارى دا كوپ. قوعامدا ەڭبەكقور ادامدار از ەمەس, جاتىپ ىشەر جالقاۋلار دا بار. قاتىگەزدىك, قايىرىمسىزدىق ۇستەمدىك الىپ بارادى. بۇل, ارينە, تەرەڭ ويلاناتىن دۇنيە.
– ايەل باقىتى, ۇرپاق تاربيەسى تۋرالى نە ايتاسىز؟
– باقىت تۋرالى ايتا المايمىن. بۇدان جاستاۋ كەزىمدەگى سۇحباتتارىمدا دا ادام ءوزىنىڭ باقىتتى, باقىتسىز ەكەنىن بىلە-تۇسىنە بەرمەيدى دەگەنىم بار. ءومىر سىن ساعاتتاردان تۇرادى, سونىڭ بارلىعىنا شىدامدىلىق, تەرەڭدىك كەرەك.
نەگىزى و باستا ادام باقىتتان جاراتىلعان بولار, ويتكەنى وعان ەرەكشە سانا بەرگەن عوي. سانا – باقىتتى دا, باقىتسىز دا ەتە الادى.
ايەلدىڭ نەگىزگى ءۇش مىندەتى بار دەپ ويلايمىن. سۇيىكتى بولۋ, وتباسىڭا قىزمەت ەتۋ, ۇرپاق تاربيەلەۋ! مىنە, وسىلار ورىندالسا, ايەل ءوزىن تولىق باقىتتى سەزىنە الاتىن شىعار؟!
– جازۋشىلارعا قازىر كەڭەس زامانىنداعىداي قالاماقى تولەنبەيدى. ەگەر شىعارماشىلىق ءوز دارەجەسىندە باعالانسا, قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى مەن ەكى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى بار ءسىزدىڭ وتباسىڭىز ەڭ باي ادامدار بولار ما ەدى؟
– مەن ەڭ باي ادام بولۋدى ارمانداعان ەمەسپىن. قوعامداعى وليگارحتاردىڭ ءزاۋلىم تاس ۇيلەرىنە دە قىزىققان ەمەسپىن. شىعارماشىلىق جۇمىسپەن ەركىن اينالىسۋدى عانا ارماندادىم. ءبىز تابيعات اياسىندا ءومىر ءسۇرۋدى ارماندادىق. ورمان-توعايى, وزەن-سۋى بار جەردە قاراپايىم عانا ءۇيىمىز بولسا, ۋ-شۋدان جىراق, جازىپ عانا ءومىر سۇرسەك دەيتىنبىز. وعان قول جەتكىزە المادىق. بىزگە كۇندىز مەكەمەدە قىزمەت ىستەۋ بۇيىردى دا شىعارماشىلىقتى نەگىزىنەن تۇندە جازۋ پەشەنەمىزگە جازىلدى. قالاماقى بولماعاندىقتان, ەكەۋمىز دە قىزمەت ىستەدىك. تابيعاتتى وتە جاقسى كورەمىن. جاز كەلسە قالانىڭ سىرتىنا شىعىپ, ورمان-توعايدى ارالاپ كەتەمىز. ەڭ ۇلكەن باقىت – تابيعاتتىڭ سىرىن ۇعىپ, ونىمەن مۇڭسىز ءومىر ءسۇرۋ!
– اكىم تارازي, دۋلات يسابەكوۆ جانە وزىڭىزدەي دراماتۋرگتەردىڭ شىعارمالارىن كينو تىلىنە اينالدىرۋ كەرەك سياقتى. ايتپەسە, «تاپتىم-اۋ, سەنى» دەگەندەي ءدۇبارا فيلمدەر ەكراندى جاۋلاپ بارا جاتقانداي ما؟
– بۇل ماسەلە ماعان دەيىن دە كوپ ايتىلعان. كينونىڭ مايىن ىشكەن اكىم تارازي دا كەزىندە ۇلكەن ماسەلە كوتەرگەن. بىراق سول كەزدە دە وزگەرگەن زاڭ دا, وزگەرتكەن مينيستر دە بولمادى. وسى ەكى سالا ادەبيەت پەن كينو – ساۋاتتى زاڭعا ءزارۋ. وعان دەيىن اركىمنىڭ پىسىقايلاردىڭ پايداسى ارتىپ, قازىنانىڭ قاراجاتى شاشىلا بەرەدى.
اقىرى ساۋال قويعان ەكەنسىز ايتا كەتەيىن. جاقىندا مادەنيەت مينيسترلىگى كينوعا بيۋدجەتتەن بولگەن قاراجات كوزدەرىن اشىق دەرەكتەرمەن جاريا ەتتى. سوندا اكىم ءتارازيدىڭ «تىرنا, تىرنا, تىرنالار…» شىعارمالارى نەگىزىندە كوركەمفيلم تۇسىرگەن. ءفيلمنىڭ بيۋدجەتى 422 000 000 ء(تورت ءجۇز جيىرما ەكى ميلليون). سونىڭ اۆتورعا قويعان قالاماقىسى 1% پايىزعا دا جەتپەيدى. اكىم تارازيعا سول كەزدە «مەملەكەت بۇل فيلمگە اقشا بولگەن جوق, اقشانى ءوزىمىز قۇراپ-سۇراپ, تاۋىپ وتىرمىز» دەدى قانات تورەباي.
ەندى «باقساق – باقا ەكەن!» دەگەندەي وسىنشا قاراجاتتان اۆتورعا قالاماقىنىڭ 1%-ى دا تولەنبەۋى اۆتور قۇقىنىڭ زاڭسىز تاپتالۋى ەمەس پە؟ ەندى بۇعان نە ايتۋعا بولادى؟!
قازىرگى جاڭا ۇكىمەت, جاڭا مينيستر بۇل ماسەلەنى اياعىنا جەتكىزىپ, اۆتورلاردىڭ قالاماقىسىن قايتا قارايدى دەگەن ءۇمىتىمىز زور. ارينە, ول ءۇمىت اقتالسا يگى…
– بىزدە جاقسى رەجيسسەر, دارىندى اكتەرلەر بارشىلىق, الايدا دراماتۋرگيادا توقىراۋ بار ما دەپ قالامىز؟
– بىزدە توقىراۋدان گورى رەجيسسەرلەر مەن دراماتۋرگتەر از. بىراق وسى ماسەلەدە ايتا كەتەتىن ءبىر جايت «امانات» پارتياسى, «اۋىل» پارتياسى جىلدا ادەبي كونكۋرس ۇيىمداستىرادى. ولار تاعايىنداعان «ايبوز» ادەبي سىيلىعى دا بار. شىندىعىنا كەلسەك, جاس دراماتۋرگتەرگە مۇمكىندىك كوپ. جالپى العاندا, مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاق ادەبيەتىنە ۇلكەن قولداۋ كورسەتىپ وتىر. مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى, كوپتەگەن قوعامدىق ۇيىمدار ءتۇرلى كونكۋرستار ۇيىمداستىرىپ, ادەبيەتكە قولداۋ كورسەتىپ, قاراجات ءبولىپ وتىر. بىراق ونىڭ دا ءادىل جۇيەسى بولۋ كەرەك. كونكۋرستا بايگە العان شىعارمالار نەگە تەاترعا, كينوعا جارامسىز؟ ويلانۋ كەرەك… قاپتاعان كونكۋرستان گورى ادەبيەتتى دامىتۋدىڭ باسقا جولىن قاراستىرۋ كەرەك شىعار؟ وسى باعىتتا بىرلەسىپ ويلاساتىن دۇنيەلەر بارشىلىق-اۋ.
