زۇلپىحار عايىپوۆ, استانا قالاسى ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى, ساياسي عىلىمداردىڭ دوكتورى: كەيبىر قۇندىلىقتاردىڭ قادىرىن ءتۇسىرىپ الدىق

– زۇلپىحار سۇلتانۇلى, سىزدىڭشە ەلباسىنىڭ بيىلعى جولداۋى نەسىمەن ەرەكشە؟

– ەلباسىنىڭ بيىلعى 5 قازانداعى جولداۋى – الدىنداعى جولداۋلاردىڭ لوگيكالىق جالعاسى. ەستەرىڭىزدە بولسا, بىلتىرعى 31 قاڭتارداعى جولداۋىندا ۇلت كوشباسشىسى ادام كاپيتالىن جاقسارتۋ تۋرالى ماسەلەنى كوتەرگەن بولاتىن. جالپى 1997 جىلدان باستالعان بارلىق جولداۋلار قازاقستان حالقىنىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەسىنە تىكەلەي ارنالعان. بيىلعى جولداۋدا ەلباسى 2019 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ, ەڭ تومەنگى جالاقىنى 1,5 ەسەگە, ياعني, 28 مىڭنان 42 مىڭعا دەيىن ءوسىرۋدى تاپسىردى. بۇل ءارتۇرلى سالا بويىنشا ءتۇرلى مەنشىك نىسانىنداعى كاسىپورىنداردا جۇمىس ىستەيتىن 1 ميلليوننان استام ادامنىڭ ەڭبەكاقىسىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن بولادى. بيۋدجەتتىك مەكەمەلەردە جۇمىس ىستەيتىن 275 مىڭ ادامنىڭ ەڭبەكاقىسى دا كوبەيىپ, ورتا ەسەپپەن العاندا 35 پايىزعا وسپەكشى. ەلباسىنىڭ «بەس الەۋمەتتىك باستاماسىندا» اتاپ كورسەتىلگەندەي, 60 مىڭ تەڭگەدەن تومەن جالاقى الاتىن ادامداردان سالىق ۇستالمايتىنىن ەسكەرسەك, بۇل – ۇلكەن الەۋ­مەتتىك ماڭىزى بار ماسەلە.
– ەلباسى ەكونوميكا درايۆەرى – تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى سالاسىنا دا ەرەكشە توقتالدى. وسى تۋرالى دا پىكىرىڭىزدى بىلسەك…
– جولداۋدىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي, باستى ماسەلە قازاقستاندىقتاردىڭ تۇرمىس ساپاسى مەن تابىسىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان. «بەس باستامادا» قازاقستاندىقتاردى «7-20-25» فورمۋلاسى بويىنشا تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ يدەياسى ۇسىنىلعان. مۇنداعى نەگىزگى ماقسات – جاس وتباسىلاردى قولجەتىمدى باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ. بۇل جوبا وڭىرلەردە ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولىپ وتىر. سونىڭ ىشىندە استانا, الماتى سياقتى ءىرى مەگاپوليستەردە.
ەلباسى اكىمدەرگە وسى باعدارلامانى ودان ءارى جالعاستىرۋ ءۇشىن ءىشىنارا سۋبسياديالاۋ ماسەلەسىن تاپسىردى. بۇل ەڭ بىرىنشىدەن, مۇعالىمدەر, مەديتسينا قىز­مەتكەرلەرى, پوليتسەيلەر جانە وڭىرگە ەڭ قاجەتتى دەگەن ماماندار ءۇشىن يپوتەكانىڭ قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرادى. بۇعان قوسا, حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تۇرعىدان ءالسىز توپتارى ءۇشىن ءىرى قالالاردا جالدامالى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن ۇلعايتۋ تاپسىرىلدى. وسى ماقساتتا 5 جىلدىڭ ىشىندە 650 مىڭ وتباسىعا نەمەسە 2 ميلليوننان استام ادامعا بۇل ۇلكەن قولداۋ بولادى. قازىرگى ۋربانيزاتسيا پروتسەسىن ەسكەرەتىن بولساق, بۇل ەلدىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋعا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز.
– استاناعا گاز تارتۋ قانشالىقتى ءتيىمدى بولادى دەپ ويلايسىز؟
– ارينە, بۇل بىرىنشىدەن, ەكولوگيانى جاقسارتىپ, تازارتادى. استاناداعى زياندى قالدىقتاردىڭ اۋاعا تاراتىلۋىن 6 ەسەگە ازايتپاق. بۇل ەلوردامىزدىڭ ەكولوگياسىن تازارتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. وسى جىلدىڭ وزىندە كوكتال-2 كەنتىندە جول, كارىز, جارىق جۇيەلەرىنىڭ قۇرىلىسىنا 1,5 ميلليارد تەڭگە ءبولىندى. سونىڭ ناتيجەسىندە بارلىعى جوندەۋدەن ءوتتى.
– ءسىز استاناداعى كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا سالاسىنداعى ءىرى وقۋ ورنىن باسقارىپ وتىرسىز. ەلىمىزدەگى جولدار جانە كوممۋنيكاتسيانىڭ بولاشاعى تۋرالى دا ويىڭىزدى بىلە وتىرساق…
– شىعىستىڭ ۇلى ويشىلى ءجۇسىپ بالاساعۇن «مەملەكەتتىڭ كۇش-قۋاتى ونىڭ جولدارى مەن قازانعا تۇسكەن سالىق كوزدەرىنەن بىلىنەدى» دەگەن ەكەن. سول ايتقانداي, ەلىمىز قارقىنداپ دامىعان سايىن جول لوگيستيكا ماسەلەسى دە ەلباسىنىڭ نازارىنان تىس قالعان ەمەس. ەلىمىزدىڭ گەوگرافيالىق جاعىنان باتىس پەن شىعىستىڭ ورتاسىندا ورنالاسۋى كولىكتىك, لوگيستيكالىق مۇمكىندىگىمىزدى ەسەلەپ ارتتىرىپ وتىر.
جالپى, ەلىمىز كولىك جانە لوگيستيكا سالاسىندا قارقىندى دامىپ كەلە جاتىر. تاۋەلسىزدىك العاننان باستاپ وسى سالا بويىنشا ءبىرشاما جۇمىستار اتقارىلدى. ماسەلەن, قازاقستان – تمد ەلدەرى اراسىندا وسى جىلدار ارالىعىندا 2500 شاقىرىم تەمىرجول جەلىسىن سالعان جالعىز مەملەكەت. جۇك ءترانزيتى 17 پايىز­عا ءوسىپ, 17 ميلليون توننا كورسەتكىشتى كورسەتتى. ەگەمەندىك العالى بەرى قازاقستان 4,5 مىڭ شاقىرىمنان استام تەمىرجولدى, 2005 جىلدان باستاپ 2 مىڭ شاقىرىمنان اسا اۆتوموبيل جولدارىن سالىپ, كەيبىرەۋلەرىن قايتا جوندەۋدەن وتكىزدى. ەلباسى اۆتوموبيل جولدارىن 2020 جىلعا دەيىن 4 مىڭ شاقىرىمعا دەيىن ۇزارتۋدى تاپسىردى. بۇل ءوز كەزەگىندە بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى – ءتۋريزمدى دامىتۋعا دا سەپتىگىن تيگىزەدى.
جولداردىڭ بويىندا جاڭادان قىزمەت كورسەتۋ ورىندارى مەن جۇمىس ورىندارى اشىلىپ, حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىسىن كوتەرۋىنە تاعى دا ۇلكەن مۇمكىندىك بەرەدى. ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋدا ءبىزدىڭ وقۋ ورنى دا ءوز ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. بىرىنشىدەن, ەڭبەك نارىعىندا سۇرانىسقا يە جاڭا ماماندىقتار اشۋمەن قاتار, بيىل 2 ماماندىق بويىنشا (بايلانىس جانە اۆتوموبيل جولدارىن سالۋ) قولدانبالى باكالاۆرياتتى اشتىق.
– «مۇعالىمدەر مارتەبەسى تۋرالى» زاڭ ءسىزدىڭ ويىڭىزشا ۇستازدار قاۋىمىنا نە بەرەدى؟
– مۇعالىمدەر ءۇشىن جاقىندا بولعان جولداۋدىڭ ماڭىزى تىم ەرەكشە. ەل تاريحىندا ءبىرىنشى رەت ۇستازدار مارتەبەسىنە قاتىستى زاڭ قابىلدانباق. بۇعان دەيىن دە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى پەداگوگتىڭ كاسىبي ستاندارتىن قابىلداعان بولاتىن. ەندەشە, ستاندارت بار. ەندى زاڭ قابىلداساق, پەداگوگتاردىڭ مارتەبەسى مىندەتتى تۇردە قوعامدا جاقسى جاعىنا وزگەرەدى دەپ ويلايمىن.
ماكسيم گوركي «ۇستاز دەگەن ۇلى ەسىم» دەگەن ەكەن. نارىق زاماندا ءبىز كەيبىر قۇندىلىقتاردىڭ قادىرىن ءتۇسىرىپ الدىق. ۇستاز بەن دارىگەردى قادىرلەۋدەن قالدىق. حالقىمىزدا «ۇستازى جاقسىنىڭ ۇستامى جاقسى» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز بار. ۇستازدى قادىرلەگەن ەلدىڭ بولاشاعى دا جارقىن بولماق. جولداۋداعى مۇعالىمدەردى بۇدان بىلاي ءارتۇرلى شارالاردان بوساتۋ كەرەك جانە ولار بالا تاربيەسىمەن اينالىسۋ كەرەك دەگەن ەلباسى ءسوزى مۇعالىمدەردىڭ جۇرەگىنە جىلى ءتيدى. تاعى دا ءبىر قۋانتاتىنى, عىلىم مەن بىلىمگە, مەديتسيناعا الداعى 5 جىل ىشىندە بولىنەتىن قارجى ىشكى جالپى ءونىمنىڭ 10 پايىزىنا جەتكىزىلمەك. بۇل ۇلكەن رەۆوليۋتسيالىق شەشىم دەپ ايتسام, ارتىق بولماس. ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمىنىڭ تالابى بويىنشا بىلىمگە ىشكى جالپى ءونىمنىڭ 4 پايىزى جۇمسالۋى كەرەك. بۇل كورسەتكىشتى قازىر ءبىز ورىنداپ وتىرمىز. ال كەلەشەكتە دامىعان 30 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا ەنەمىز دەسەك, ەلباسىنىڭ بۇل باستاماسى وتە ماڭىزدى. الەمنىڭ فينليانديا, جاپونيا, گەرمانيا سىندى دامىعان مەملەكەتتەرى ءبىلىم مەن عىلىمعا 10 پايىزدىڭ ۇستىندە قاراجات جۇمسايدى ەكەن. وسى جاعىن ويلاپ قاراعاندا, بۇل ۇلكەن سەرپىلىس.
ءبىلىم سالاسىن العاندا, ماسەلەن, تەك استانا قالاسىندا 5 مەكتەپ جاڭادان سالىنباقشى. وسى نەگىزدە 3 اۋىسىمدىق مەكتەپتەر ءوز قىزمەتىن توقتاتادى. سونداي-اق 2019 جىلى كوكتال-2 كەنتىندە 220 ورىندىق ەمحانا سالۋ جوسپارلانۋدا.
– جولداۋدا ەلباسى سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس جالعاساتىنىن ايتتى. سونىڭ ىشىندە ءبىرىنشى باسشىلاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتۋدى اتاپ ءوتتى. ءبىر مەكەمەنىڭ باسشىسى رەتىندە وسى تۋرالى نە ايتاسىز؟
– ەلىمىز تمد بويىنشا ءبىرىنشى بولىپ «جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تۋرالى» زاڭدى دا قابىلدادى. سونىمەن قاتار «مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋ تۋرالى» زاڭ جازىلدى. ماقسات نەدە؟ ازاماتتارىمىزدى بارىنشا تۇرمىستىق دەڭگەيدە بولسىن, ءىرى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە بولسىن جەمقورلىقتان تازا بولۋعا شاقىرۋ. ول ءۇشىن ەلباسى زاڭنامالىق اكتىلەر مەن زاڭدارعا جەدەل وزگەرىس ەنگىزۋدى دە تاپسىردى.
استانا قالاسىنىڭ جەمقورلىققا قارسى ستراتەگياسىن باسقا وڭىرلەرگە تاراتۋ كەرەكتىگى قارالدى. قاراماعىنداعى قىزمەتكەرلەر سىبايلاس جەمقورلىققا قاتىستى قۇقىقبۇزۋشىلىق جاساعان جاعدايدا ءبىرىنشى باسشىلاردىڭ جەكە تارتىپتىك جا­ۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتۋ ماسەلەسىن پىسىقتاۋ كەرەكتىگى راس. جەمقورلىق – قوعام مەن مەملەكەت ءۇشىن ۇلكەن ىندەت. ونىمەن كۇرەسۋ ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ قاسيەتتى بورىشىنا اينالۋ كەرەك. تەك سوندا عانا مەملەكەتكە دەگەن حالىقتىڭ سەنىمى دە كۇشەيەدى.
– ەلباسى ەڭبەك قوعامى تۋرالى, سوسىن ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ ەلىمىزدەگى وزگەرىستەرگە اتسالىسۋى تۋرالى ماسەلەنى كوتەردى. وسى جايلى نە ايتاسىز؟
– شىنىندا دا, ەڭبەك ادامى, ەڭبەك قوعامى ماسەلەلەرى بۇگىنگى تاڭدا وتە وزەكتى بولىپ تۇر. استانامىزدىڭ 20 جىلدا ادام تانىماستاي وزگەرۋى, ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق قاۋىمداستىقتاعى بەدەلى, جالپى ەكونوميكامىزدىڭ دامۋى تىكەلەي ەڭبەك ادامى مەن ەڭبەك قوعامىنا قاتىستى.
ءيا, قازىر قوعامدا ەڭبەك ادامىنان گورى ءانشى مەن ءبيشىنىڭ تابىسى مەن بەدەلى ارتىپ وتىر. وعان جۋرناليستەردىڭ دە كىناسى بار شىعار. ويتكەنى استانا مەن ەلىمىزدىڭ باسقا وڭىرلەرىندەگى الىپ قۇرىلىستاردا, زاۋىتتاردا, شالعاي اۋىلداردا ەڭبەك ەتىپ جاتقان قاراپايىم ەڭبەك ادامىن ارتىستەردەي جارنامالاسا, قوعامدىق پىكىر دە وزگەرەتىن ەدى. دەي تۇرعانمەن دە, ءالى دە بولسا ەڭبەك ادامى بىزدە قادىرلى. سوندىقتان دا بولار, قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى اتاعىن ەڭ العاش العان ادامداردىڭ قاتارىندا پەداگوگ, دارىگەر جانە فەرمەر تۇر.
قازاقستاننىڭ دامىعان 30 مەملەكەت قاتارىنا ەنۋى ءبىرىنشى كەزەكتە ەلدىڭ ىنتىماعىنا تىكەلەي بايلانىستى. «ىنتىماقتى ەلدىڭ ىرىسى مول» دەگەن ماقالدى بىلەسىزدەر. «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا ەلباسىمىز قازاقستاندىقتاردى پراگماتيك بولۋعا, جۇزگە بولىنبەۋگە, جەرشىلدىكتەن ارىلۋعا شاقىرا وتىرىپ, ۇلى ابايدىڭ سوزىمەن ايتقاندا, «ءبىرىڭدى قازاق, ءبىرىڭ دوس, كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەگەن زاماننىڭ كەلگەندىگىن, ەلىمىزدىڭ بولاشاعى ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەت قۇراۋشى قازاق ۇلتىنا ءتيىستى ەكەنىن ەسكە سالدى. ەندەشە, ەلدىڭ دامۋىنا بارشامىز اتسالىسايىق!
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

اڭگىمەلەسكەن

امانعالي قالجانوۆ