Экономист, белгілі қазақ жазушысы, халықаралық публицист Бақыт Рүстемовтің талданған еңбегі Қытайдың қазіргі әлемдегі орны мен рөлін зерттеуге, әлемдік қатынастарды, Қазақстан мен Қытай арасындағы екіжақты қарым-қатынастарды талдауға арналған.
«Ұлы Қытай: кеңістік пен уақытта» кітабында Аспан империясының соңғы онжылдықтардағы саясаттағы, экономикадағы, халықаралық (әлемдік) қатынастардағы, ғылымдағы, ғарыш кеңістігін игерудегі қуатты, феноменальды серпілістерінің тарихы жан-жақты қарастырылады.
Автор оған көптеген құжаттық дәлелдемелерді шоғырландырған. Қазақстан-Қытай байланыстарын мемлекеттік деңгейде талдау елдер арасында түрлі байланыстарды орнатуға қызығушылық тудырады.
Бұл томда посткеңестік кезеңдегі қазақ-қытай қарым-қатынасының тарихына қатысты құжаттар ешқашан арнайы басылымның тақырыбы болған емес. Әртүрлі материалдардың басылымдары жиі кездейсоқ және таңдамалы сипатқа ие болды. Қытай туралы орасан зор жаһандық ақпарат болып табылатын бұл еңбек Аспан империясының халықаралық қауымдастықтағы орнын ұғынуды жүйелі түрде жүйелейді, нақтылайды және осы олқылықтың орнын толтырады.
Әлемде болып жатқан соңғы оқиғалар мен процестер аясында ғылыми әдебиеттерде еуропалық және америкалық ғылыми қауымдастық өкілдерінің Қытай тарихы мен мәдениетін қамтуына қатысты қарама-қайшы пікірлер бар. Кейбір ғалымдар қытай мәдениетінің талғампаздығы, бірегейлігі мен байлығы туралы айтса, басқалары надандық, ырымшылдық пен қатыгездіктің көріністерін атап өтеді.
Батыс өз мәдениетін біртұтас және даусыз эталон ретінде көрсетуге тырысып жатқан кезеңде басқа халықтар басып өткен тарихи-мәдени жолдың ерекшеліктері ескерілмейді. Бақыт Рүстемов оқырманның шығыстағы көршіге қатысты қате түсініктер мен теріс пікірлерді жеңуге көмектесетін шығарма жазды. Кітапта Қытай өркениетінің тарихи өткенін, әлеуметтік-экономикалық құрамдас бөлігін, моральдық-әлеуметтік негіздерін зерттеуге талпыныс жасалған.
Бүгінгі таңда бұл тәсіл көршімен берік өзара іс-қимыл орнатуда ерекше маңызға ие, өйткені тарихты, геосаясатты, ұлттық мәдениетті, экономиканы және ішкі саясатты зерттеу Қазақстан мен Қытай арасындағы ынтымақтастықты орнатудың қажетті шарты болып табылады.
Қазіргі әлемде қалыптасқан жағдай әлемдік қоғамдастықтың Қытайдың жаһандық саяси жүйенің белсенді ойыншысына айналуының тез арада құбылысын зерттеу қажеттілігін түсінуге итермеледі.
Қазақ жазушы-зерттеушісінің орыс тілінде жазған кітабы Қытай туралы білімнің қажеттілікке айналып, жер бетіндегі бейбітшілікті нығайтуда халықаралық орыстілді дүниенің рухани өмірінің маңызды бөлігіне айналуына ықпал етеді.
Қазақ пен Қытай мәдениетінің өзара байланысын зерттеудегі ғылыми көзқарас әлемдік ғылым мен мәдениетті айтарлықтай байытқан байыпты да іргелі еңбектің тууына әкелді.
Қытай саясатының, мәдениетінің, тарихының, дінінің, экономикасының мәнін терең білу, классикалық дереккөздермен танысу зерттеушінің деректік материалды, алдыңғы ұрпақ тәжірибесін мұқият талдаудың жоғары деңгейіне жетті деп айтуға мүмкіндік береді. замандастарының санасына әсер етеді.
Қытайдың көрікті жерлері туралы қызықты, танымдық мәліметтерді қамтитын бірінші тарауда мәдени мұра, тарихи өткен, мемлекеттік құрылым көрініс тапқан. Бұл ақпаратта белгілі бір «жұмбақ» бар ежелгі өркениет.
Автор Қытай туралы теориялық білімін осы елге келіп, олардың мәдениетін, экономикасын, тарихын, саясатын, әлемдік экономикалық байланыстарын іс жүзінде зерттей отырып толықтырды. Қытайды аралау, халықтың мәдениетімен тереңірек танысу, фольклорды, әдебиетті, дінді және экономиканы зерттеу авторға қытай өмірінің жеткілікті кең көрінісін көрсетуге мүмкіндік берді. Мұндай зерттеулер, бір жағынан, жалпыадамзаттық мәдени құндылықтарды ашса, екінші жағынан, зерттелетін елдің өзіндік ерекшелігін, өзіндік ерекшелігін, ұлттық ерекшелігін ашады.
Қытай бізге ерекше саяси бағыты бар, тілі күрделі, асханасы ерекше, экономикасы дамыған ел ретінде таныс. Бәлкім, біздің Қытай туралы біліміміз осы жерде аяқталады.
Қытай мәдениеті әлемдік рухани құндылықтардың дамуына зор үлес қосты.
Кітапта Қытай өркениетінің діни-философиялық ілімдері мәселесіне көп көңіл бөлінген. Қытайдың діни ілімдері туралы бай ақпарат бұл кітапты қалың жұртшылық үшін тартымды етеді. Қытайлықтардың діни дәстүрлері туралы ғылыми білімдер, автордың жеке бақылаулары қытайлық діни ілімдерге тән қасиет неде екенін, онда рухани-адамгершілік бастаулардың қандай орын алатынын түсінуге мүмкіндік береді.
Атап айтқанда, даосизмнің ежелгі алғашқы – қытайлық діни-философиялық бағытының бастаулары туралы айтылады.
Автор маоизмнің діни-философиялық іліміне тән белгілер мәселесін зерттеуге көп көңіл бөліп, ойдың теңдессіз гүлдену дәуірі болып табылатын конфуцийшілдікті жан-жақты талдаған. Конфуций ілімінің жалпы мәдени мәні мен оның империялық Қытайдың саясаты мен заңнамасына әсері көрсетілген.
Цинь билігі кезіндегі легализм дінінің негіздері сипатталады. Бақыт Рүстемовтің аузында мемлекеттік дін Буддизмнің сипаттамасына мұқият көңіл бөлерлік, қызықты және ақпаратты.
Қытайдың ғарышты игерудегі орасан зор жоспарлары танымдық қызығушылықты тудырады. Тәуелсіз инновацияны дамытуға бағытталған мемлекеттік саясаттың жемісі саналатын Айды зондтау жобасын жүзеге асыру туралы айтылады. Бұл жоба Қытай елінің адамзаттың ғарыш кеңістігін бейбіт мақсатта игеруіне және пайдалануына қосқан зор үлесін дәлелдейді.
Осы тарауда 2008 жылы Бейжіңдегі Олимпиада және Паралимпиада ойындарын тамаша өткізу туралы ақпарат берілген.
Кітап авторының назарын екі елдің білім, мәдениет, денсаулық сақтау, спорт, туризм, бұқаралық ақпарат құралдары салаларындағы ынтымақтастықты жалғастыруға дайындығы аударды.
Қытайдың ғылым, техника, экономика және саясаттың әртүрлі салаларындағы орасан зор серпілістері атап өтілді.
Бұл тарау Қытай өркениетінің бірегейлігін, оның мәдени мұрасын көрсетудің үлгісі болып табылады және оның рухани негіздерін идеалдандыруға бағытталған.
Екінші тарау екі мемлекет арасындағы достық, өзара көмек, ынтымақтастық және даму тарихының жаңа бетін ашқан байланыстар тарихына арналған. Қазақстан тарихындағы бұл кезең КСРО ыдырағаннан кейін басталды. Қазақстан-Қытай ынтымақтастығы тарихының терең тарихи тамыры бар. Бұл елдер әртүрлі саяси өзара әрекеттесу кезеңдерін бастан өткерді – жаулық қарым-қатынастар, бір-бірін түсінбеушілік, аумақтық даулар, соғыстар және т.б. Жаулап алу жорықтары қантөгісті тудырды.
Бірақ қарым-қатынастың тағы бір бейбіт формасы болды – бейбіт үдерістерді орнатуда басты рөлге ие болған сауда. Мұнда, атап айтқанда, Орталық Азия елдерін Қытаймен, ал жаһандық деңгейде Еуропаны Азиямен байланыстыратын Ұлы Жібек жолы ерекше орын алады.
Тарихтың ең жаңа кезеңінде Қазақстан қазақ-қытай қарым-қатынастарын кеңейтуде үлкен секіріс жасауда. Бұл қарым-қатынастардың құжаттық дәлелі Қазақстан Үкіметі мен Қытай Үкіметінің бірлескен коммюникесі болып табылады. Бұл құжат стратегиялық серіктестікте өзара мүдделі аймақтық және жаһандық мәселелер бойынша ортақ түсіністікке қол жеткізудің дәлелі болып табылады.
Біздің назарымызға ұсынылған Қазақстан мен Қытай арасындағы қарым-қатынас кезеңі дипломатиялық қарым-қатынастардың жоғары деңгейде қаныққандығымен ерекшеленеді. Бұл мүмкіндік екі ел арасындағы қарым-қатынастың барлық спектрін зерттеуге мүмкіндік береді.
Бұл тарау деректі дәлелдерге, оқырманға Қытайдың өзі туралы кең түсінік беретін қызықты әңгімелермен толы.
Екі елдің мұнай-химия, металлургия, құрылыс, машина жасау, тоқыма және тамақ өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы, байланыс, көлік-логистикалық қызмет көрсету салаларындағы ынтымақтастықты одан әрі нығайтуға дайындығын ерекше атап өтуге болады. Автор Қазақстан мен Қытай арасындағы сыртқы сауда айналымының жалпы балансында аз емес маңыздылыққа ие болған энергетика саласындағы экономикалық байланыстарға назар аударады.
Аймақ тұрақтылығы үшін екі ел арасындағы стратегиялық серіктестіктің маңызы аз емес екені айтылады. Сауда-экономикалық байланыстарды орнату сыртқы сауда айналымының әртүрлі баптары бойынша көрсеткіштердің өсуіне әкелді. Мәдени байланыстар тату көршілік ынтымақтастықты нығайтуға ықпал етеді. Екі елдің географиялық артықшылықтарын пайдалана отырып, ауыл шаруашылығы саласындағы ынтымақтастыққа қатысты материалдар екі елдің сыртқы саясатында бұрыннан белгіленген басымдықтар ретінде қызықты ақпараттар жинағы болып табылады.
Жұмыста Қытайдың әлемдік жаһандық экономикаға интеграциялану мәселесіне арналған үшінші тарау материалдары ерекше орын алады. Қытайдың Ресеймен, АҚШ-пен, Латын Америкасы және Кариб бассейні елдерімен, Үндістанмен, Африкамен, Жапониямен, Кореямен және Орталық Азия елдерімен қарым-қатынасының құжаттық дәлелі оқырманға Қытайдың әлемдік экономикалық байланыстары туралы түсінік беретін қызықты әңгімелермен толтырылған.
Бұл жұмыстың қажеттілігі, сол білімнің маңыздылығы туралы айта келе, Бақыт Рүстемов «Өркениеттердің мәдени, рухани, экономикалық және саяси құндылықтар деңгейіндегі шынайы және ізгілікті қарым-қатынасы бұрынғы өркениеттер жіберген қателіктерді болдырмауға көмектеседі. Қарабайыр қауымдық жүйе болсын, құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік немесе социалистік болсын, кез келген формациядағы адамдардың сау емес амбициялық жобалары ғана адамзатты аймақтық немесе жаһандық ауқымдағы трагедияға алып келді». Бұл дәлелдер жас ұрпақ үшін тәрбие болып табылады және адамзат жаһандық экономикалық және саяси дағдарыс жағдайында өзекті бола бастайды. Бұл күйден шығу үшін адамзатқа нақты тәжірибеге негізделген білім қажет.
Сонау XVII ғасырда ағылшын философы және ойшылы Фрэнсис Бэкон былай деп жазды: «Білім – бұл күш». Адамға білім не үшін қажет?
Жаңаға, белгісізге ұмтылу – адамзаттың басты ерекшеліктерінің бірі. Білімнің көмегімен адам өзінің даму бағытын реттей алады, бәсекелестердің күшті және әлсіз жақтарын зерттей алады, олардың тәжірибесінен сабақ алады, сауатты зерттеулер жүргізеді, өз стратегиясын дұрыс құрып, өзін-өзі дамыту үшін максималды пайда алады, қиындықтарды жеңе алады. Ал жаһандық экономикалық дағдарыс кезеңіндегі адамзаттың проблемалары экономиканың жаһандануы дағдарыстардың жаһандануын да білдіреді деуге құқық береді, бұл дағдарыс құбылыстарының дүние жүзінде бірден дерлік таралуына әкеледі.
2008 жылғы дағдарыстың салдары туралы материалдар Қытай туралы түсініктерді қалыптастыруда үлкен маңызға ие. Дағдарысқа қарсы шаралар кешені мен дағдарыс салдарын еңсеру жолдары туралы түсінікті «Әлемдік дағдарыс және оны еңсеру» атты төртінші тарауда ұсынылған құжаттардан алуға болады. Халықаралық қаржы институттарын реформалау қажеттілігі мәселесіне көп көңіл бөлінеді.
Шанхай ынтымақтастық ұйымының (ШЫҰ) қызметі туралы бесінші тараудың деректі материалдары назар аударарлық. Бұған бұрын ғылыми айналымға енгізілмеген ресми құжаттар, жеке мұрағат, сұхбаттар, мәлімдемелер, хабарламалар, мәлімдемелер, коммюникелер, көрнекті тұлғалардың баяндамалары кірді.
Ең алдымен, терроризмге, есірткі бизнесіне және ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес мәселелері бойынша ШЫҰ мемлекеттері мен Ауғанстан Ислам Республикасының бірлескен шараларын атап өткен жөн.
ШЫҰ отырыстарында Қытайдың табиғаты мен географиясының мәселелері көтерілді. Трансшекаралық өзендердің су ресурстарын пайдалану мәселесіне көп көңіл бөлінеді. Сондай-ақ кітап авторы ШЫҰ Бас хатшысы Б.Нұрғалиевтің Арал проблемасын, оның халықтың генофондына, өсімдіктері мен фаунасына тигізетін әсері туралы сөз қозғаған баяндамасына жан-жақты және егжей-тегжейлі, олардың салдарын жеңілдету бойынша халықаралық ынтымақтастық шараларына тоқталды.
Ресей мен Қытайдың Орталық Азия елдерімен қоршаған ортаны қорғау және табиғи және техногендік апаттардың алдын алу бойынша ғылыми-техникалық ынтымақтастығы мәселесін ерекше атап өтуге болады. Осының барлығы осы елдердің ғалымдары мен мамандарының тікелей ғылыми-техникалық байланысына негіз болды.
Екі ел арасында тәуелсіз Қазақстанның қалыптасу таңында орын алған оқиғалардың қатысушысы әрі куәгері болған Бақыт Рүстемов халықаралық маңызы бар құжаттар мен жеке бақылауларына сүйене отырып, олар туралы әңгімелейді. Ұзақ жылдар бойы еліміздің ішкі және сыртқы саясатын сараптайтын еліміздің жоғарғы саяси органында (Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі) қызмет етті.
Жұмыста ұсынылған фотомұрағат бұл елдің ғарышты игеруде, спортта, құрылыс саласында, әскерді жабдықтауда қандай жетістіктерге жеткенін айқын көрсетеді. Бұл фактілер жоғары технологияларды игеріп жатқан Аспан империясының құдіретін бағалау үшін жаңа көрнекі материал береді. Нақты фотографиялық мұрағат материалдары Қытайдың сыртқы әлемге ашықтық саясатындағы орасан зор өзгерісін көрсетеді.
Бұл кітап оқырманға ежелгі өркениет туралы ақпаратты толықтыруға, қытайлық шындыққа енуге мүмкіндік береді. Бақыт Рүстемовтің біз талдаған еңбегі осынау ғажайып елдің тарихына, мәдениетіне, экономикасы мен саясатына қызығушылық танытатын қалың оқырман қауымға арналған. Онда ғалымдарды, саясаткерлерді, халықаралық экономистерді, зерттеушілерді, студенттерді және бизнесмендерді қызықтыратын Қазақстан мен Қытайдың жаңа тарихы туралы білімдер жинағы бар. Қытайдың стратегиясын, Қытай билігін жан-жақты зерттеу нысанасы, онда қытай және қазақ деректерінен алынған мол фактілік материалдар қамтылған.
Қазіргі әлемде қалыптасқан жағдай әлемдік қоғамдастықтың Қытайдың жаһандық саяси жүйенің белсенді ойыншысына айналуының тез арада құбылысын зерттеу қажеттілігін түсінуге итермеледі.
Бақыт Рүстемовтің кітабы өзіндік ерекшелігімен, фактілердің түпнұсқалық берілуімен ерекшеленеді және қазақ-қытай және басқа да халықаралық қатынастардың деңгейі туралы құнды мәліметтер береді. Кітапта жинақталған ақпарат Қытай туралы бұрыннан бар білімді толықтырып, қытай өркениеті туралы түсініктеріңізді кеңейтуге мүмкіндік береді және осы елге деген қызығушылықтың артуына ықпал етеді. Жоғарыда аталған мәселелер қазіргі синологияға маңызды үлес қосты және ұзақ уақыт бойы мамандардың оған деген қызығушылығын анықтады.
Көршілес екі елдің қарым-қатынасы қалай дамыды деген сауалды зерделеу үшін автор мол публицистикалық материалды пайдаланып, жүйелеп, тамаша басылым етіп оқырман назарына ұсынған.
Ең бай материалды негізге ала отырып, Қазақстан мен Қытай арасындағы қарым-қатынастар тарихының жаңа кезеңінде үстемдік ететін дүниетанымдық көзқарасты басшылыққа ала отырып, шығарма авторы өзіндік туынды жасаған. Онда Қытайдың саяси жүйесі, Қытай өркениетінің дәстүрлі мәдениеті, Қытай қоғамының әлеуметтік құрылымы, идеологиялық жүйенің ерекшеліктері, халықаралық қаржы институттарын реформалау, сондай-ақ дағдарысты еңсеру үшін бірлескен шаралар жүйесін әзірлеу сияқты күрделі мәселелер қарастырылған.
Бақыт Рүстемовтің кітабы бұл жұмысты халықаралық орыстілді аудитория үшін практикалық және академиялық синологияны дамытудағы ерекше деп санауға негіз береді, жақын көрші туралы білімнің таралуына және Қытай өркениетінің феноменін түсінуге ықпал етеді.
Құжаттық дәлелдемелерді жүйелеу және жан-жақты талдау, Қазақстан мен Қытайдың тату көршілік пен ынтымақтастықты нығайту жөніндегі саясатының ұстанымы қазақстандық зерттеуші еңбегінің қазіргі ғылымды дамытудағы зор және маңызды мәні туралы айтуға негіз береді.
Қазақстандық зерттеуші Бақыт Рүстемовтің іргелі еңбегі – титандық, сонымен қатар жауапты еңбек. Кітап Қазақстан мен Қытай арасындағы стратегиялық серіктестікті эволюциялық тұрғыдан бейнелейді, екі жақты қарым-қатынастардағы ұлы істер туралы айтады. Кітаптан екі мемлекет үшін олардың сыртқы саясатындағы саяси да, экономикалық та стратегиялардың маңызы зор екенін көреміз. Шығарма оқырманға Қазақстан да, Қытай да мүдделі көрші екенін аңғартады. Бұл кітап Қытай туралы білім алуға арналған бірегей еңбектердің бірі болмақ. Бір қызығы, мемлекеттер мен олардың қарым-қатынасы туралы кітаптардың көпшілігі негізінен бірнеше авторлардың бірлескен авторлығымен жазылса, бұл шығарманы бір адам жазған.
Біз талдап отырған еңбек, сайып келгенде, қазақ-қытай және әлемдік дипломатия тарихының тамаша ескерткішіне айналады, сонымен қатар тек қана емес, синологтар үшін анықтамалық кітапқа айналады.
Эльмира ОМАРШАЕВА,
профессор, филология ғылымдарының докторы
Махачкала, Дағыстан Республикасы,
Ресей Федерациясы
