Ol – jaugerşılık zamanda, bala künınde Qypşaq dalasynda tūtqynǧa alynyp, jat jerde erekşe erlıgımen, asqan talantymen qūldyqtan qairatkerlıkke deiın köterılgen asa ǧajaiyp tūlǧa.
Baibarys – türkı tektı Bahriden şyqqan mamliukterdıŋ Egipettı bilegen törtınşı sūltany. Ony tarihi şyǧarmalarda Beibarys, Bibarys dep te ataidy. Arabtanuşy, Mysyrdaǧy mamliukter tarihyn zertteuşı Qairat Säki ony Baibarys dep ataidy.
Onyŋ şyqqan tegı – qypşaq. Bıraq qai jerdıŋ qypşaǧy degenge kelgende ärtürlı derek aitylyp, bırı Horezm, Derbent qypşaqtarynan dese, ekınşılerı maŋǧystaulyq edı degendı aitady. Soŋǧy zertteuler būl düdämaldyqtyŋ tüiının şeşıp, Baibarystyŋ qypşaq taipasynyŋ berış ruynan şyqqan ataqty äulettıŋ tūqymy ekenın anyqtauǧa mümkındık berdı. Ol kezde berış ruy Qyrym öŋırınde tūrǧan (qazırgı zamanda berış köbınese Atyrau oblysynda qonystanǧan).
Arab elderınıŋ «Myŋ bır tünmen» qatar qoiatyn halyq romany – «Baibarysta» onyŋ äkesı Jamaq, şeşesı Äiek dep naqty esımderın atap körsetken. Baibarys ömır boiy qypşaq tılınde söilegen. Aldyŋǧy Aziiadaǧy arab tıldes halyqtarmen tılmäş arqyly tüsınısken.
Mämlük memleketınıŋ ırgesın Mūhammed (s.ǧ.s.) paiǧambar mūragerlerınıŋ arasyndaǧy köpjyldyq kaqtyǧystar men qyzu tartystardan keiın onyŋ qyzy Fatima men küieu balasy Ǧali-Arystan qalady. Öz memleketın jaudan qorǧauda olar jergılıktı halyqqa emes, küştı de qairatty qypşaq jıgıtterıne iek artty.
İslamnyŋ sopylyq baǧytqa köşuıne bailanysty äskerge türıktıŋ ūldary ırıktelıp alyna bastady, būl äskeri töŋkerısterdıŋ aldyn aludyŋ qamy edı. Mysyr sūltany küzet üşın jıgıtterdı italiialyq köpesterden satyp aldy. Baibarys Damaskınıŋ bazarynda 800 dirhemge qūldyqqa satylǧannan keiın jaŋa qojaiyny Aidakin Bundukdaridıŋ atymen äl-Bundukdari degen esımge ie boldy. Mūnda ol öz jerlesterımen qauyşty. Baibarys özın äskeri önerdıŋ şeberı retınde tanyta bıldı.
Keiın Baibarystyŋ erekşe qabıletın baiqaǧan Aiiubi äuletınıŋ sūltany Salih Najumiddin ony özınıŋ jeke gvardiiasynyŋ bır bölımıne sardar etıp alady. Söitıp ol endı jaŋa ämırşısınıŋ atymen özıne äl-Salihi degen esımdı qabyldaidy.
Ol osynda jürgende krest joryǧyna qatysuşylarǧa qarsy küreste Egipet äskerıne qolbasşylyq etedı. Tarihşy İbn Iias Baibarys turaly: «Erjürek edı. Turanşahtyŋ kezınde farandjalarmen qiian-keskı äl-Mansura şaiqasynda köz körıp, qūlaq estımegen erlıkter körsettı» dep jazady.
Aiiubi äuletınıŋ soŋǧy sūltany Turanşah Aiubi öltırılıp, taqqa Egipettıŋ jaŋa sūltany Muizzäddin Aibek otyrǧan soŋ, ol mamliukterdıŋ bedeldı begı, bahri bekterınıŋ basşysy Aqtaidy da öltırıp, özınıŋ keşegı qarulas serıkterın şettete bastaǧan kezde, Baibarys qypşaqtardy bastap Siriiaǧa şyǧyp ketedı. Sodan mamliukter Aibektı öltırgennen keiın ǧana ol Kairǧa qaita oralady.
Mūnda taqqa jaŋa otyrǧan Mūzaffar Saifuddin Qūtūz sūltan ony äskerıne basşy etıp, Siriia jerıne ışkerlei kırgen moŋǧoldarǧa qarsy küreske attanady.
Ain-Jalut tübındegı şaiqasta mamliuk qoly moŋǧoldardyŋ tas-talqanyn şyǧarady. Osy soǧysta Baibarys erjürektılıgımen airyqşa közge tüsedı. Bıraq Qūtūz Baibarystyŋ mamlükter arasynda bedelı artyp bara jatqanynan seskenıp, basqalarǧa syi-siiapat jasaǧanda, Baibarysty eleusız qaldyrady. Osyǧan ökpelegen Baibarys özıne niettes adamdarmen kelısıp, Kairǧa qaitar jolda Qūtūzdy öltıredı.
Jaqtastary Baibarysty Egipettıŋ sūltany dep jariialaidy. Söitıp ol 1260 jyly äl-Mälık äz-Zahir Rukn-äd-din Baibarys äl-Būnduqtari äs-Salihi degen esımmen Egipettıŋ taǧyna otyrady.
Ol at oiyndaryn, aŋǧa şyǧudy, saiystardy jaqsy köretın. Qarapaiymdylyǧymen jäne dındarlyǧymen elge tanymal bolǧan. Kedei-kepşıkterge ärdaiym köŋıl bölıp, kömektesıp, jetımderdı jelep-jebep, öz qoltyǧyna alyp otyrǧan. Bilık tızgının myqtap qolǧa alǧan Baibarys är qalany küşeitıp, ärbır qalada tūraqty äsker ūstady. Memlekettegı tärtıptı nyǧaitty, sarai maŋynda oryn alatyn özara qyrqysulardy tüpkılıktı toqtatty. Arnalyq jüienı engızdı. Baibarystyŋ 17 jyldyq bilıgı kezınde mämlük memleketı körkeie tüstı. Mämlükterge älemnıŋ tükpır-tükpırınen köpester aǧylyp kele bastady. Barlyq özenge köpır jäne ärbır qalaǧa bır meşıtten salyndy. Baibarys şyǧystaǧy barlyq arab ielıkterınıŋ ämırşısı degen ataqqa qol jetkızdı.
Ol sūltandyq bilıkke qol jetkızgen kezde qypşaq jerlerı moŋǧol hany Berke bilep otyrǧan Altyn Ordanyŋ ielıgınde edı. Baibarys Hulagu äuletıne qarsy küresu maqsatymen 1262 jyly Altyn Orda hany Berkege dostyq piǧyldaǧy hat jazyp, ekı el arasynda dostyq qarym-qatynas ornatu üşın öz elşısın jıberdı. Būdan keiın äskeri, sauda, dıni, mädeni bailanys ornatty. Osydan bastap Egipet pen Altyn Orda arasynda tūraqty diplomatiialyq qatynas ornap, ekı el arasyndaǧy odaqtastyq Altyn Orda ydyraǧanǧa deiın saqtalady.
Bilık basyna kelısımen Baibarys bar küş-jıgerın krest joryǧyna qarsy şabuylǧa jūmsaidy. Negızgı şabuyl 1265 jyly bastaldy. Krest taǧuşy frankterdıŋ qamaldary bırınen keiın bırı alynyp, frankterdıŋ zäulım qamaldaryn bırınen soŋ bırın talqandai berdı.
Barlyq körşıles elder mämlükter memleketımen sanasatyn boldy. Baibarys tek qana talantty qolbasşy ǧana emes, sondai-aq, köregen saiasatker retınde tanyldy. Ol sol kezdıŋ köptegen alys-jaqyn memleketımen qarym-qatynas ornatty.
Būdan keiın 1267 j. Kışı Armeniia patşalyǧyna, Kışı Aziia seljūqtaryna qarsy joryqtar jasap, 1267-1275 jyldary berberlerdı baǧyndyrady.
Baibarys medreseler saluǧa köp küş jūmsaidy, kanaldar men bögetterdı jöndetedı. Sūltan Baibarys sol däuırdıŋ ozyq ülgısımen köptegen zäulım ǧimarattar, körnektı meşıtter, biık qorǧandar men qamaldar saldyrdy. Olardyŋ bırqatary saqtalǧan. Kair qalasynda ol saldyrǧan meşıtterdıŋ bırı qazır de «Baibarys meşıtı» dep atalady.
1277 jyly Baibarys udan qaitys boldy. Bır derekter ony eŋ senımdı serıgı, uäzırı, qypşaq Qalauyn u berıp öltırdı dese, ekınşılerı kese tübınde qalǧan udan baiqausyzda ulanyp öldı deidı. Sūltan Baibarys 1277 jyly şıldenıŋ 1-ınde Damask qalasynda qaitys bolyp, süiegı Damaskıdegı Salah ad-Din (Bab as-Saǧir) ziratyna qoiyldy.
Aqjan Maşanov «äl-Farabi jäne Abai» atty eŋbegınde: «Bab as-Saǧir ziraty belgılı adamdarǧa arnalǧan dinastiialyq jai körınedı. Onda tek patşalar, paiǧambar näsılderı, halifa näsılderı, ämırler nemese solardyŋ ūstazy bolǧan ūly ǧūlamalar ǧana qoiylady eken. Siriia ämırı Saif ad-Daula äl-Farabidı özıne ūstaz tūtqan. Sol sebeptı ol kısı ony öz qolymen osy jerge qoidyrǧan» dep jazady.
Osylaişa Baibarys sūltan 17 jyl Mysyrda bilık qūryp, mämlükter memleketın ırı derjavaǧa ainaldyryp, Mysyr men Siriiany krestşıler joryǧynan, moŋǧol şapqynşylyǧynan qorǧap qaldy, bükıl mūsylman elderıne qorǧan boldy.
Sūltan Baibarys bes ret üilengen.
Bırınşı ret Siriiada jürgende Şahruzuriia degen kürd taipasy ämırınıŋ qyzyna üilengen. Odan ūrpaq joq.
Ekınşı äielı kezınde Horezmnen aua köşken Berkehan Däulethan äl-Hauarazmidıŋ qyzy edı. Ol – bolaşaq sūltan Berkehannyŋ şeşesı. Tarihşy äl-Iýniani: «Berkehannyŋ şeşesı äielderdıŋ töresı, elge belgılı, sadaqaşyl, qaiyrymdy edı. Qazasynan ekı jyl būryn medreseden syrtqa şyǧarylmasyn, qajet etken adam medresenıŋ ışınde paidalansyn degen şartpen barlyq kıtaptaryn Baibarys medresesındegı kıtaphanaǧa beredı, onyŋ ışınde Baibarys kümbezındegı mör de bar edı» deidı.
Baibarys keiın Nükai degen bektıŋ qyzyna, Noǧai at-Tataridıŋ qyzyna, soŋǧy nekesı ad-Dauadar Karmun at-Tataridıŋ qyzyna üilenedı.
Baibarys jūbailarynyŋ bırde-bırınıŋ aty tarihi qūjattarda tırkelmegen. Baibarys üilengen jūbailarynan on perzent köredı. Üş ūl, jetı qyz. Ūldary – Berkehan, Qyzyr jäne Salamyş. Baibarystyŋ kındıgınen taǧy ekı ūl bala bolǧanmen, olar ekı jasynda şetınep ketedı.
Baibarystan keiın sūltannyŋ ülken ūly Berkehan (1260 jyly Kair qalasynda düniege kelgen, 1280 jyly Karak qamalynda qaza tabady) äkesınıŋ ornyna sūltandyq taqqa otyrady. Ol būrynǧy äkesınıŋ bedeldı bekterın orynsyz şettetuımen narazylyqqa ūşyrap, öz erkımen taqtan bas tartady. Berkehan (1277-1279 jj.) ekı jyl ekı ai segız kün ǧana bilık qūrdy. Odan keiın taqqa otyrǧan Baibarystyŋ ūly Salamyş az ǧana otyrdy da, taqty Baibarystyŋ būrynǧy eŋ senımdı serıgı Seifuddin Qalauyn ielendı.
Arab elderınıŋ «Myŋ bır tünmen» qatar qoiatyn halyq romany – «Baibarystyŋ» basty keiıpkerı Baibarystyŋ resmi tolyq aty-jönı: «qaharly patşa, naǧyz patşa, aibatty arystan, jeŋımpaz, dın men dünie tıregı Baibarys bin Abdulla äl-Bunduqdari as-Salihi an-Nadjmi äl-Aiubi äl-Hanafi at-Turki – Mysyr (Egipet), Şam (Siriia) jäne Hidjaz (Mekke men Mädina) sūltany».
Ortaǧasyrlyq tarihşylardyŋ Baibarystyŋ erjürektıgı jäne batyldyǧy turaly sözderı bır jerden şyǧady.
Baibarystyŋ hatşysy İbn Abduzahir: «Halyq Baibarystyŋ zamanynda soǧys ısın odan artyq bıletın, odan eptı, odan batyrlyǧy artyq bırde-bır atqa mıngen batyr joq dep sanaidy. Patşalyqty tek qylyştyŋ küşımen aldy» deidı.
İbn Iias: «Jeŋımpaz patşa Baibarys aibarly da aibatty, ataq-daŋqy asqan, sūltandyqqa laiyq, danyşpan, memlekettıŋ jaǧdaiyn bıletın, aldynda şyǧys pen nasrani patşalar tıze bükken ūly patşa edı. Joryqqa köp attanatyn, batyrlyǧymen aty şyqqan, soǧysta erjürek edı. …oǧan abu futuhat – jihanger degen at taǧylǧan edı. Batyrlyǧy men erjürektıgınıŋ belgısı retınde tamǧasynda arystan suretı beinelenetın» dep jazdy.
İbn Aibek ad-Dauadari: «Baibarys erjürek, daŋqty patşa, jaujürek batyr edı. Ölımnen qoryqpaityn. Aila-ädısı mol, saiasaty jaily, ısterı ädemı, qimyly sättı, soǧysta aqjoltai, eşqaşan qorǧalaqtamaityn. Qatal, jyldam jäne aiausyz edı» dep jazypty.
Äl-Aini: «Jeŋımpaz patşa qarasūr, şegır közdı. Dauysy jer jaratyn. Boiynda ūlylyq jäne erıksız qūrmetteu sezımın tudyratyn aibyndylyq bar edı. Qaisar, erjürek, saqi, jıgerlı, tūŋǧiyq, öjet, közsız batyr, sūltandyq ısıne köp köŋıl böletın» dep suretteidı.
Baibarystyŋ negızgı eŋbegı islam älemın Şyŋǧys ūrpaqtarynyŋ şapqynşylyǧynan qorǧap qaldy. Būǧan deiın jeŋılu degendı bılmei kele jatqan Şyŋǧys ūrpaqtaryn tarihta alǧaş ret oisyrata jeŋıp, betın qaitarǧan, artynan Taiau Şyǧystyŋ qanşama elın moŋǧoldardan azat etken Baibarysty islam älemı «islam dınınıŋ qūtqaruşysy» dep atap, qūrmetke böledı. Onyŋ keşegı aqşaǧa satyp alynǧan qūl ekenıne qaramai, ūlty böten ekenıne qaramai jyrǧa qosyp, dastandar şyǧardy, pır tūtty.
Bekjan BEISENBAI
