Vizasyz rejim: Neden ūtamyz, neden ūtylamyz?

Qazaqstan – Qytai arasyndaǧy vizasyz rejim şartyn äleumettık jelı belsendılerı qyzu talqylauda. Bırı – qytailanatyn boldyq dep dabyl qaqsa, ekınşılerı – ekonomika tūrǧysynda ūtatyn boldyq dep süiınşıleude. Ärine, būǧan bırjaqty pıkır bıldırıp, uaqyttan ozuǧa äste bolmaidy. Sarapşylardyŋ pıkırın sūrap, vizasyz qarym-qatynastyŋ män-maŋyzy turaly bıldık.

EL NEGE ALAŊDAULY?

Gazettıŋ ötken jylǧy №97 (4375) nömırınde «Qytaidyŋ quaty häm mūraty» atty saraptama maqalada resmi Pekinnıŋ ışkı jäne syrtqy saiasattaǧy ūstanymyn jan-jaqty taldap, ekonomikalyq tūrǧyda damuynyŋ sebep-saldaryn saraladyq. Sonda Afrika elderıne jürgızgen ekonomikalyq ekspansiiasy turaly derekterdı keltırdık.

2000 jyly Qytai – Afrika yntymaqtastyǧy forumy aiasynda ekıjaqty ärıptestık qarym-qatynas ornap, 2019 jylǧa deiın Qytai Afrikanyŋ 54 elınıŋ 52-sıne investisiia salady.

Qytai men Afrikanyŋ soltüstıgındegı elderdıŋ ortaşa qaşyqtyǧy – 7-8 myŋ şaqyrym. Al Qytai men Qazaqstan arasyndaǧy şekaranyŋ ūzyndyǧy 1,8 şaqyrymdy qūrasa, ekı eldıŋ arasyndaǧy araqaşyqtyq ­–­ jüz qadam.

Ekınşı jaǧy, Qytaida jer betındegı adamnyŋ 20 paiyzy ömır süredı. Mäselen, Chunsinde – 30,7 million, Şanhaida – 23,4 million, Pekinde 21,8 million tūrǧyny bar. Iаǧni bır ǧana megapolisındegı halyq Qazaqstannan ekı ese köp.

Tūrsynhan Zäkenūly, qytaitanuşy:

– Sözsız, kez kelgen mäselege ekı qyrynan qarau maŋyzdy. Älemde turizm salasyn damytu arqyly biudjetıne qyruar qarjy tüsırıp otyrǧan elder köp. Bızdıŋ bilık osy tūrǧydan qarastyryp otyrǧany anyq. Negızı turistık turǧa 15 kün jetkılıktı emes pe?! Qytaidan turist retınde kelgender qaida barady, nenı köredı? Osynyŋ naqty jospary bar ma? Sosyn olarǧa qyzmet körsetetın ortalyqtardyŋ infraqūrylymy öz deŋgeiınde me? Qytai tılın meŋgergen gid-ekskursovodtar bar ma? Älde olar özderımen gidtı äkele me? Olai bolsa, Balqaş kölıne deiıngı jerler bızdıkı dep nasihattap jürse qaitemız? Mıne, osy jaǧyn pysyqtap alu kerek.

Ärine, bızdıŋ azamattar Qytaiǧa baryp, qalyp qoimaityny belgılı. Al qytailyqtar bızdıŋ elde qaludyŋ türlı jolyn tapsa ne ısteimız? Osy jaǧy kümändı. Ekınşı jaǧy, qytailyqtar Qazaqstandy tranzit etıp, özge elderge ketudı maqsat etuı äbden mümkın. Üşınşıden, Qazaqstannyŋ qūqyq qorǧau salasy – Şekara, Işkı ıster, Ūlttyq qauıpsızdık qyzmetı qanşalyqty daiyn? Mäselen, Özbekstanda turistık turmen kelgen qytailyqtardy şekaradan kırgennen arnaiy marşrutpen jüruın qadaǧalap, uaqyty kelgende el aumaǧynan şyǧaryp jıberedı.

Äleumettık jelıde ulap-şulap jatqan belsendıler osyndai oidy alǧa tartady. Ärine, būl – oryndy paiym, dūrys pıkır. Ony eşkım joqqa şyǧara almaidy.

QYTAIMEN QATYNAS NE ÜŞIN KEREK?

Jahandyq ölşemmen saralasaq, Qytai – ülken naryq, import alpauyty. 2022 jyldyŋ qyrküiek aiynda Qazaqstannyŋ astyq öndıruşılerı Qytai naryǧyn aşpasaq bolmaidy, bızge naryq kerek dep dabyl qaqqany esımızde. Sarapşylar arasynda ekı el arasyndaǧy barys-kelıs qatynastyŋ älsıreuı ekonomikalyq belsendılıkke äser etkenın däiektedı. Beiresmi derekter boiynşa 2015-2018 jyly Qazaqstanda oryn alǧan terroristık aktılerdıŋ saldarynan Qytai bızdı terroristık qaupı joǧary memleket qataryna qosyp, qazaqstandyqtarǧa viza beru tärtıbın barynşa qiyndatsa, käsıpkerler üşın jasandy kedergıler qoidy. Söitıp, biznes saparlar ūiymdastyryp, öndıruşılerdıŋ bazasyna baruy qiyndady. Deldaldar oŋtaily sättı paidalanyp, araǧa tüsıp, sonyŋ saldarynan käsıpkerler şyǧynǧa batty. Būl  baǧanyŋ köterıluıne äser ettı.

Bügınde Qytaimen biznes jäne sauda baǧytynda ärıptestık ornatuǧa yntaly elder köp. Sebebı älemde orta tap ökılderı jönınde qytailyqtar köş bastaidy. Jyl saiyn ǧylymi-innovasiialyq baǧytta bır millionnan asa önertabys patenttelıp, türlı salanyŋ kreativtı damuyna äser etude. Mıne, bızdıŋ ısker azamattar osy baǧytta täjıribe almasuǧa qyzyǧady.

Qytaidyŋ quatyn alys-jaqyn şetelderge investisiia qūiuynan köruge bolady. 2021 jyly AQŞ-taǧy AidData halyqaralyq zertteu ortalyǧy Qytai investisiia salǧan şeteldegı ırı-ırı jobalardy taldady. 2000-2017 jyly «Bır beldeu – bır jol» baǧdarlamasyn jüzege asyru üşın resmi Pekin 165 elge 385 milliard dollar jasyryn qaryz berıptı. Zertteu avtory Qytaiǧa Qazaqstannyŋ qaryzy jalpy ışkı önımnıŋ 10 paiyz qūraitynyn keltıredı. Qazaqstan Ūlttyq bankınıŋ mälımetınşe, 2021 jyldyŋ 1 qyrküiegınde şyǧystaǧy körşı Qazaqstanǧa tartylǧan investisiia kölemı boiynşa Niderlandy, AQŞ, Şveisariia­dan keiıngı törtınşı orynda (21,3 milliard dollar) tūr.

2022 jyldyŋ 1 mausymynda Qazaqstanda 28,1 myŋ şetel kompaniiasy jūmys ıstese, onyŋ 27,4 myŋy – şaǧyn, 346-sy – orta, 265-ı – ırı käsıporyn. Resei, Türkiia jäne Qytai kompaniialarynyŋ el naryǧynda ülesı basym. Äsırese, qytailyq kompaniialardyŋ kömırsutek şikızatyn igeruge degen qyzyǧuşylyǧy joǧary ekenı belgılı. 1997 jyly alǧaş CNPC kompaniiasy kelıp, «SNPS-­Aqtöbemūnaigaz» AQ mūnaidy bırlese igeruge turaly kelısımge kelgen-dı. Sodan berı CNPC qazaqstandyq kompaniialardyŋ aksiiasyn bırınen keiın bırın satyp aluda. Bügınde «Petro­Qazaqstan Qūmköl Resorsiz» AQ, «Maŋǧystaumūnaigaz» AQ, «Sazanqūraq» JŞS, «Adai Petroleum kompani» JŞS, «Prikaspian Petroleum kompani» JŞS, «Saǧyz Petroleum kompani» JŞS, «Ural Oil i Gaz» JŞS jäne taǧy basqa kompaniialardyŋ aksiiasyna tolyq nemese jartylai ielık etedı.

Bızdıŋ bilık CNPC investisiia qūiǧan kompaniia jūmysşysynyŋ 98 paiyzy qazaqtar ekenın alǧa tartady. Qazaqstannyŋ zaŋnamasyna säikes, kez kelgen kompaniia şetelden jūmys küşın tartu üşın arnaiy kvota şegınde Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgı men jergılıktı äkımdıkten rūqsat aluy kerek. Endı qarjylyq tūrǧydan qarastyratyn bolsaq, qytailyq azamatar üşın arnaiy baǧdarlamamen qosymşa qarjylandyru qaralmasa, bızdıŋ jūmys oryndary tartymdy dei almaimyz. Öitkenı Qytaidaǧy künkörıs deŋgeiı joǧary jäne ekı eldıŋ valiuta arasyndaǧy aiyrmaşylyǧy 1/60 qūraidy. Endeşe qytailyqtarǧa bızdıŋ azamattarǧa qaraǧanda 6 ese joǧary jalaqy töleu kerek. Būl kez kelgen kompaniiaǧa ekonomikalyq jäne qarjylyq tūrǧydan öte tiımsız. Sol sebeptı Qazaqstan naryǧyna kırgenıne şirek ǧasyrdan asqan CNPC-ǧa tek basşylyq qūramyn ǧana äkeledı.

Qazaqstannyŋ klimattyq jaǧdaiyna ūqsas Şyŋjaŋ aima­ǧyna Qytai bilıgı investisiia qūiyp, halqy tyǧyz qonys­tanǧan ışkı öŋırlerden köş baǧyttaǧanmen, halqy qonys audaruǧa yqylasty bolmai tūr. Al vizasyz rejim engızılgen jaǧdaida qytailyqtar bızdıŋ eldegı eŋbek naryǧyn jaulap alady degen şyndyqqa qanşalyqty jaqyn?

Bır närse anyq, ol – äleumettı alaŋdatatyny vizasyz jüie emes, bızdıŋ qoǧamda jemqorlyq dendep engendıkten, Qytaidyŋ bai-baǧlandary qūnarly jerlerdı jeŋ ūşynan jalǧasyp, jalǧap ala ma degen kümän basym.

VİZASYZ JÜIENIŊ KEREGI NEDE?

Şyny kerek, şegendelgen şekarany jauyp tastai almaimyz. Şikızat eksporttau­şy el retınde körşılermen barys-kelıs toqtasa, naryqta tauarlar jetıspeuşılıgı oryn alyp, ūly dürbeleŋ boluy äbden mümkın. Qaibır jyly pandemiia alqymnan alǧan kezde amalsyz şekara jauyp, tıptı är oblys, är audan, är auyl öz-özımen qalyp, dükendegı söreler bos qalyp, azyq-tülık tapşylyǧy sezıldı. Ükımet pen jergılıktı äkımder naryqtyŋ baǧasyn qūryqtau­ǧa därmensızdık tanytyp, bazardaǧy baǧa bırneşe esege qymbattap kettı. Öitkenı ışkı naryqty azyq-tülıkpen tolyq qamtamasyz ete almaimyz. Mūny moiyndau kerek. Olai bolsa, bız alys-jaqyn şet eldermen qatynasty şektei almaimyz.

Qazaqstan älemdegı 196 elmen emın-erkın qarym-qatynas ornatsa, onyŋ 57-sınıŋ azamattary bızdıŋ elge vizasyz kelıp-kete alady. Būl qatarda, Türkiia, AQŞ, Kanada, Meksika, Chili, Australiia, Angliia, Austriia, Belgiia, Bolgariia, Daniia, Germaniia, Grekiia, İtaliia, İspaniia, Niderland, Polşa, Portugaliia, Norvegiia, Fransiia, Şvesariia, Şvesiia, Horvatiia, Rumyniia, Chehiia, Japoniia, Koreia, Kuveit, Qatar, Bırıkken Arab Ämırlıgı, İndoneziia, Tailand jäne taǧy basqa alys-jaqyn şet eldıŋ azamattary turistık saiahat jasauǧa mümkındıgı bar. Būǧan endı Qytai qosyldy.

Ünzila Şapaqqyzy, Mäjılıs deputaty, zaŋger:

«Halyqaralyq täjıribede memleketter arasynda vizasyz rejim keŋ qoldanylady. Mäselen, Qytai älemnıŋ 33 elımen vizasyz qatynas ornatsa, AQŞ-qa 39 eldıŋ azamaty erkın kele alady. İntegrasiialanǧan Europa elderı vizasyz qarym-qatynasty qūptaidy. İspaniia azamattary – 145 elge, fransiia­lyqtar – 146, germaniia­lyqtar 188 elge vizasyz kıruge qūqyly. Qazaqstanǧa vizasyz rejim arqyly şetel azamattary da kele alady. Alaida är elmen kelısım ärtürlı. Keibır elder aeroporttan tüskenge deiın rūqsat berse, keibır eldıŋ adamy bırneşe jylǧa deiın tūraqtai alady. Mäselen, Albaniia, Kos­ta-Rika, Moldova, Moŋǧoliia, Resei, Ukraina, Kolumbiianyŋ azamattary Qazaqstanda 90 kün tūruǧa rūqsaty bar. Türkiia men Armeniianyŋ azamattary – 180  künge, Gruziianyŋ azamattary 365 künge deiın vizasyz jüre alady. Kelgen şeteldık azamattardy tırkep, keiın elden ketkenı Ükımet bekıtken qaǧidamen baqylanady. Būǧan Ükımettıŋ 2012 jylǧy 21 qaŋtardaǧy №148 Qaulysy negız bolady. Sondai-aq İnvestisiia­lar jäne damu ministrınıŋ 2015 jylǧy 29 jeltoqsandaǧy №1265 būiryǧynda Qazaqstan aumaǧynda investisiialyq qyzmettı jüzege asyratyn tūlǧalar üşın investorlyq viza aluǧa ötınışhatty beru qaǧidasy körsetıldı. Ärine, Qytai – alyp el. Onyŋ ekonomikalyq paidasyn da joqqa şyǧara almaimyz. Bastysy, kelgen ärbır adamdy qataŋ baqylau kerek».

KELISIMDE NE KÖRSETILGEN?

Esterıŋızde bolsa, Ükımettıŋ 2022 jylǧy 7 şıldedegı №464 qaulysyna säikes qolaily investisiialyq ahual qalyptas­tyru, ıskerlık bailanystardy arttyru jäne eldıŋ turistık äleuetın odan ärı ıske asyru maqsatynda Qazaqstan, Ündıstan, İran jäne Qytai azamattary üşın bırjaqty tärtıppen 14 künge vizasyz rejimın aşty.

«Aşyq NQA» portalynda Qazaqstan men Qytai Halyq Ükımetterınıŋ arasyndaǧy vizalyq talaptardan özara bosatu turaly kelısımge qol qoiu turaly qauly jobasy jariialanyp, onda qazaqstandyqtar Qytaida, al qytailyqtar Qazaqstanda turizm, emdelu, halyqaralyq tasymaldar, tranzit, sondai-aq ıskerlık maqsatpen baruǧa bolatyny körsetıldı.

Syrtqy ıster ministrlıgınıŋ resmi ökılı Aibek Smadiiarov: «Vizasyz rejim tek turistık jäne ıskerlık saparlarǧa ǧana arnalady, jūmys ısteuge qūqyq bermeidı» dep atap öttı.

Eger osy elderdıŋ bırınıŋ azamattary ekınşı tarap memleketınıŋ aumaǧynda közdelgen merzımnen ūzaǧyraq qaluǧa niet bıldırse, onda olar memleket aumaǧyna kırgenge deiın tiıstı vizaǧa jügınuge tiıs eken.

«Jük kölıgın jürgızuşılerı vizasyz qatynauy bıraz mäselenı şeşedı. Ekı el arasyndaǧy sauda-sattyq kölemı ūlǧaiyp, öŋıraralyq yntymaqtastyq nyǧaiady. Qazaqstan – Ortalyq Aziiada Qytaimen vizasyz rejim ornatqan jalǧyz memleket. Mūny bız diplomatiialyq jeŋıs dep esepteimız» dedı Aibek Smadiiarov.

Älemdık ekonomikanyŋ draiverı sanalatyn Qytaimen tyǧyz qarym-qatynas ornatu öte maŋyzdy. Alaida ekı el arasyndaǧy vizasyz rejimdı Qytaida tūratyn qandastar qoldana ala ma? Ǧalym Tūrsynhan Zäkenūly osyǧan alaŋdauşylyq bıldırıp:

– Qytai ükımetı öz paidasyn eşkımge ūstatpaidy. Kelısım boiynşa ekı taraptyŋ azamattary teŋ qoldanatynyn körsetkenımen, ondaǧy qandastar mūndai mümkındık bermeuı mümkın. Bızdıŋ Ükımet osy jaǧyn pysyqtap qoisa jaqsy bolar edı, – dedı.

P.S:Jahandanǧan zamanda oqşaulanyp otyra almaitynymyz haq. Ne köşke ılesıp, ozyq qoǧam qūramyz, ne şekarany tars jauyp, öz qazanymyzda özımız qainap, örkeniettıŋ baǧyt-baǧdarynan jaŋylamyz. Ärkımge qūşaq jaiyp jürıp jūtylyp ketudıŋ qaupı bar ekenın de ūmytpauymyz kerek. Qazaqstan – Qytai qarym-qatynasy turaly aitqanda oiymyzǧa eŋ bırınşı osy keledı.