Konstitusiia – eldıgımızdıŋ aiǧaǧy, kez kelgen jaǧdaida jügınetın eŋ basty qūjatymyz. Sondyqtan ondaǧy özgerıster jeke tūlǧanyŋ ömırınen bastap bükıl memlekettıŋ tynys-tırşılıgıne eleulı jaŋalyqtar äkeledı. Zaŋ ǧylymdarynyŋ doktory, professor, äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı zaŋ fakultetı memleket jäne qūqyq teoriiasy men tarihy, konstitusiialyq jäne äkımşılık qūqyq kafedrasynyŋ meŋgeruşısı Alua İBRAEVA Konstitusiiamyzdyŋ el ömırındegı maŋyzy turaly aitty.
– Alua Salamatqyzy, aldymen Konstitusiiamyzdyŋ tarihyna toqtalsaŋyz?
– Memleketımız täuelsızdıgın bekıtken uaqyttan bergı aralyqta 33 jyl ışınde täuelsız Qazaqstannyŋ ekı Konstitusiiasy qabyldandy. Alǧaşqy Konstitusiiamyz 1993 jyly 28 qaŋtarda, qazırgı Ata Zaŋymyz 1995 jyldyŋ 30 tamyzynda qoldanysqa endı.
Täuelsız Qazaqstannyŋ alǧaşqy Konstitusiiasy eldıŋ konstitusiialyq qūrylysynyŋ negızın qalady, memlekettık mehanizmnıŋ, qoǧamdyq jäne saiasi instituttardyŋ ūiymdastyryluy men qyzmetınıŋ negızgı prinsipterın ornyqtyrdy, adam men azamattyŋ konstitusiialyq märtebesın belgıledı, Qazaqstannyŋ ışkı jäne syrtqy saiasatynyŋ negızgı tübegeilı qaǧidalaryn aiqyndady.
Ekınşı ret qabyldanǧan Konstitusiiamyzǧa keler bolsaq, jaŋa qūjatqa degen qajettılık elımızdıŋ memlekettık jäne qoǧamdyq ömırınde oryn alǧan özgerısterge bailanysty, sondai-aq būdan būrynǧy basty baǧdarda ketken kemşılıkterdıŋ ornyn toltyru üşın tuyndaǧan edı. Nätijesınde Ppezident janynan sarapşylyq-konsyltativtik keŋes qūpylyp, jaŋa Konstitysiianyŋ jobasyn jasay jūmysyna qazaqstandyq jäne şeteldık belgılı ǧalymdap men memleket qairatkerlerı taptyldy.
Söitıp, tiıstı tūlǧalardyŋ qatysuymen respublikanyŋ jaŋa Konstitysiiasynyŋ jobasy jasalyp, bükilhalyqtyq talqylayǧa şyǧapyldy. Qoǧam müşelerı tarapynan da keŋinen talqylandy. Konstitusiia jobasyn talqylauǧa 3 millionnan astam azamat qatysyp, öz pıkırın, közqarasyn bıldırdı. Talqylau qorytyndysy boiynşa jaŋa Konstitusiianyŋ jobasyna, naqty aitsaq, onyŋ elu bes babyna 1100 özgeptyler engizilip, bipqatap jaŋa baptap paida boldy.
Nätijesınde, 1995 jylǧy 30 tamyzda Memleket basşysynyŋ Japlyǧyna säikes QR jaŋa Konstitysiiasyn qabylday jöninde bükilhalyqtyq pefependym ötkizildi. Osy jaŋa Konstitusiiany qabyldai otyryp, el azamattary özınıŋ memlekettık bilıktıŋ bırden-bır bastauy bolyp tabylatyndyǧyn jariialady, özınıŋ egemen qūqyǧyn jüzege asyrdy. Pefependymǧa sailayşylapdyŋ 90,51%-y qatysyp, olapdyŋ 89,14%-y jaŋa Konstitysiianyŋ qabyldanyyn jaqtap dayys bepdi. Respublikamyzdyŋ qoǧamdyq, saiasi jüiesı üşın jaŋalyq bolyp tabylatyn demokratiialyq instituttar qūryldy. Tūŋǧyş ret ekı palatadan tūratyn, tūraqty negızde jūmys ısteitın qazaqstandyq parlamentarizmnıŋ ırgetasyn qalady.
– Konstitusiiamyzdyŋ özıne tän erekşelıgı bar ma? Bızdıŋ Ata Zaŋymyz Fransiia Konstitusiiasynyŋ köşırmesı degen de pıkırler aitylady. Osyǧan qatysty ne aitasyz?
– Ata Zaŋymyz Fransiia Konstitusiiasy negızınde jasaldy. Mūnyŋ öz sebepterı boldy. Ekı memleket te eldıŋ basty qūjatyn qabyldau kezınde qiyn, ötpelı jaǧdaida boldy. Degenmen, ony köşırme boldy dep aituǧa bolmaidy. Ata Zaŋymyzdyŋ Fransiianyŋ Konstitusiiasyna qaraǧanda köp erekşelıgı bar. Bırınşıden, qūrylymy boiynşa Qazaqstan Konstitusiiasy jinaqy. Atap aitqanda, QR Konstitusiiasynyŋ bır bölımınde rettelgen qatynastar Fransiia Konstitusiiasynyŋ bırneşe bölımınde rettelgen. Mäselen, Respublika Prezidentınıŋ ökılettıgınıŋ merzımınen būryn toqtatyluy turaly qatynas QR Konstitusiiasynyŋ 3-bölımınde («Prezident») toptastyrylsa, Fransiia Konstitusiiasynda tiıstı qatynas «Respublika Prezidentı» degen bölımnen bölek «Sot törelıgınıŋ Joǧary Palatasy» dep atalatyn 9-bölımde taratylyp jazylǧan. QR Konstitusiiasynda qoǧamdyq qatynastar jinaqtalyp 9 bölımde bekıtılse, Fransiiada şaǧyn mäseleler jeke bölek bölımderde körsetılgen.
QR Konstitusiiasynda adam mäselesıne erekşe oryn berılgen. Qazaqstanda jeke tūlǧanyŋ qūqyqtyq jaǧdaiynyŋ negızderı Konstitusiianyŋ 2-bölımınde bekıtılgen. Respublikamyzda adamnyŋ jäne azamattyŋ negızgı qūqyqtary men bostandyqtarynyŋ, mındetterınıŋ konstitusiialyq bekıtıluın saralau onyŋ şet elderde tiıstı mäselenıŋ konstitusiialyq retteluınen bırşama erekşelenetındıgın körsetedı. Mysaly, atap ketkenımızdei, Qazaqstanda jeke tūlǧanyŋ qūqyqtyq jaǧdaiynyŋ negızderı Konstitusiianyŋ bır bölımınde – «Adam jäne azamat» dep atalatyn 2-bölımde jalpy rettelse, Özbekstanda jeke tūlǧanyŋ qūqyqtyq jaǧdaiynyŋ negızderı Özbekstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasynyŋ jetı bölımnen tūratyn 2-tarauynda rettelgen, basqaşa aitqanda, Özbekstanda jeke tūlǧanyŋ qūqyqtyq jaǧdaiynyŋ negızderınıŋ mazmūnyn qūraityn elementter Konstitusiianyŋ bır tarauynyŋ ışınde jeke-jeke bölımderde bekıtılgen.
– Konstitusiiamyz būǧan deiın bırneşe ret özgerdı. Oǧan ne sebep boldy?
– Konstitusiia – būl qatyp qalǧan akt emes, uaqyt özgeredı jäne tiıstı özgerıster konstitusiialyq normalarda körınıs tabady. Qoldanystaǧy Respublika Konstitusiiasyna bırneşe ret özgerıster men tolyqtyrular engızıldı: būl 1998, 2007, 2011, 2017, 2019, 2022 jyldar. 2022 jyly Konstitusiiaǧa 2 ret özgertu engızıldı.
– Byltyrǧy 5 mausymda ötken referendum da Ata Zaŋymyzǧa bıraz özgerıster äkeldı ǧoi?
– Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasyna özgertuler men tolyqtyrular engızgen 2022 jylǧy 8 mausymdaǧy zaŋ respublikalyq referendumda qabyldandy. Būl zaŋ boiynşa Ata Zaŋymyzdyŋ üşten bır bölıgıne özgerıster engızıldı. Aşyp aitsaq, QR Tūŋǧyş Prezidentınıŋ barlyq artyqşylyǧy alynyp tastaldy, Prezidenttıŋ saiasi beitaraptylyǧy bekıtıldı. Prezidenttıŋ, oǧan qosa Konstitusiialyq sot, Joǧarǧy sot jäne özge de sottardyŋ töraǧalary men sudialarynyŋ, Ortalyq sailau komissiiasynyŋ, Joǧary auditorlyq palatanyŋ töraǧalary men müşelerınıŋ de öz ökılettıkterın jüzege asyru kezınde saiasi partiiaǧa kıruge bolmaityndyǧy bekıtıldı. Prezidenttıŋ partiiaǧa qatystylyǧyn anyqtaǧan būl şekteu onyŋ qūqyqtyq märtebesıne tıkelei bailanysty. Respublika Konstitusiiasynda (40-baptyŋ 2-bölımı) anyqtalǧandai, QR Prezidentı adam men azamattyŋ qūqyqtary men bostandyqtarynyŋ nyşany ärı kepılı bolyp tabylady. Tiıstı märtebesıne säikes, ol eşbır saiasi partiianyŋ ideologiiasyn ūstanbauy tiıs, eşqandai saiasi partiiaǧa tän bolmauy, onyŋ müddesımen bailanysy bolmauy kerek.
QR Konstitusiiasyna özgertuler men tolyqtyrular engızgen 2022 jylǧy 8 mausymdaǧy zaŋmen Prezidenttıŋ jaqyn tuystaryna memlekettık saiasi qyzmetşılerdıŋ jäne kvazimemlekettık sektor subektılerı basşylarynyŋ qyzmetterın atqaruyna tyiym salyndy. Senattyŋ Prezident taǧaiyndaityn deputattarynyŋ sany 15-ten 10 deputatqa özgerdı, iaǧni 5 adamǧa qysqardy. Parlament Mäjılısınıŋ deputattarynyŋ sany 107 deputattan 98-ge qysqartyldy ärı Mäjılıstı qūru tärtıbı özgerdı, atap aitqanda, Mäjılıske deputattar proporsionaldy ökıldık etu jäne majoritarlyq jüie boiynşa sailanatyn boldy. Majoritarlyq sailau jüiesınıŋ engızıluıne bailanysty Mäjılıstıŋ bır mandattyq aumaqtyq sailau okrugı boiynşa sailanǧan deputattaryn kerı şaqyryp alu instituty engızıldı. Respublikada zaŋ şyǧaru subektılerınıŋ qatary köbeidı, aşyp aitqanda, Respublika Ükımetı uaqytşa zaŋ küşı bar aktı qabyldau qūqyǧyn ielendı. Zaŋ şyǧarmaşylyǧynda Mäjılıstıŋ rölı artty, endıgı jerde zaŋdy Mäjılıs qabyldaityn bolsa, al Senat Mäjılıs qabyldaǧan zaŋdy maqūldaityn boldy. Senattyŋ rölı artty, atap aitqanda, Senattyŋ kelısımımen Prezident taǧaiyndaityn memlekettık organdar basşylarynyŋ tızbesı keŋeidı. Senattyŋ kelısımımen taǧaiyndalatyn tūlǧalar qataryna Respublika Konstitusiialyq sotynyŋ Töraǧasy jäne Joǧary sot Keŋesınıŋ Töraǧasy qosyldy. Respublikalyq biudjettıŋ atqaryluyn baqylau jönındegı esep komitetı Joǧary auditorlyq palata bolyp özgerdı, ölım jazasy tolyǧymen joiyldy.
– Sız aityp otyrǧan mäseleleler referendum kezınde onyŋ aldyndaǧy halyqqa tüsındıru jūmystarynda keŋınen aityldy. Degenmen, maman retınde 2022 jylǧy 5 mausymdaǧy jalpy dauys beru arqyly engızılgen özgerısterdıŋ negızgı erekşelıgıne toqtalsaŋyz?
– Tiıstı konstitusiialyq reformanyŋ negızgı bır jaŋalyǧy: QR Konstitusiialyq Keŋesınıŋ ornyna Konstitusiialyq sot qūrylyp, konstitusiialyq baqylau instituty jaŋǧyrtyldy, QR Konstitusiialyq sotynyŋ ūiymdastyryluy men qyzmetınıŋ negızderı bekıtıldı. Sonymen qatar, QR Konstitusiialyq sotyna jügınetın subektıler qataryna azamattar, Adam qūqyqtary jönındegı uəkıl jäne Bas Prokuror qosyldy. Bıraq, būl tūlǧalar özge subektılerge qaraǧanda Konstitusiialyq sotqa tek naqty şekteulı mäseleler boiynşa ǧana jügıne alady. Atalǧandarǧa qosa, jergılıktı memlekettık basqaru men özın-özı basqarudyŋ rölı küşeitıldı. Soŋǧy özgertulerge säikes, Respublika Prezidentı äkımderdıŋ şeşımderı men ökımderınıŋ küşın joiu qūqyǧynan aiyryldy. Sonymen qatar, tiıstı konstitusiialyq reformamen oblystardyŋ, respublikalyq maŋyzy bar qalalar men astana äkımderınıŋ qyzmetıne ornalasu tärtıbı özgerdı. Referendumda respublikanyŋ bırtūtas halqy QR Konstitusiiasyna özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly zaŋda körınıs tapqan memlekettıŋ saiasi jaŋǧyru baǧdaryn qoldady. Halyqtyŋ qoldauy jaŋa, damyǧan Qazaqstandy qūru jolyndaǧy asa maŋyzdy qadam boldy dep aitar edım.
Sūhbattasqan
Saltanat MŪRATQYZY
