Konstitusiialyq reformanyŋ dıŋgegı – ädılettılık

2019 jylǧy 9 mausymdaǧy Prezident sailauynan keiın Qazaqstan özınıŋ damu jolyndaǧy jaŋa tarihi kezeŋge aiaq basty. Osy sailau elımızdegı bilık tranzitınıŋ üderısıne nükte qoidy. Sol sailauda 70,96 paiyz dauys jinaǧan ­Qasym-Jomart Toqaev el Prezidentı bolyp sailandy. Memleket basşysy sailau aldyndaǧy nauqanda özınıŋ aldaǧy saiasi baǧdaryn naqtylap, memlekettı basqaru men ekonomikany damytu salalaryndaǧy jüielı reformalaryn jariialady. Arada ötken 4 jylda Qazaqstan eskı jüie men jaŋa baǧyttyŋ bır-bırımen tartysuymen bailanysty bırşama aǧyny qatty kezeŋdı bastan keşırdı. Osy tūsta reformator-prezident Qasym-Jomart Toqaev bastamaşy bolǧan, bügınge deiın tolyq jüzege asyrǧan reformanyŋ bırı – konstitusiialyq reforma.

Reformalardyŋ bastaluy – özgerısterdıŋ basy

Elımızdegı memlekettık basqaru salasynyŋ instituttary men būtaqtaryn jetıldıru reformalary kezeŋ-kezeŋmen ıske asyryldy. 2022 jyly 5 mamyrda Memleket basşysy Konstitusiiaǧa tüzetuler engızuge arnalǧan Jarlyqqa qol qoidy. Būl saiasi maŋyzy asa zor şeşım boldy. Būl referendumnyŋ erekşelıgı sol, Prezident özınıŋ ökıletın keŋeituge emes, basqa instituttarǧa bölıp berudı közdeitın konstitusiialyq reformaǧa bastamaşy boldy. Mysaly, Prezidenttıŋ ökıletı 7 jylǧa qysqartyldy, ol bır-aq ret sailana alady. Söitıp, qazaqstandyqtardyŋ 78 paiyzǧa juyǧy Konstitusiiaǧa engızılgen tüzetulerdı qoldady. Mūnyŋ özı qoǧamnyŋ Prezidenttıŋ töŋıregıne toptasudyŋ jaŋa deŋgeige köterılgenın körsettı.

Eskı jüiede Prezident basşylyq etıp kelgen bilık partiiasynyŋ gegemoniiasy saqtalǧanyn bılemız. Osy oraida, saiasi partiialardyŋ şynaiy bäsekelestıkke tüsuı üşın ädılettı talaptar engızu maŋyzdy, qajettı qadam boldy. Prezident özınıŋ ökıletın paidalanu kezeŋınde eşqandai saiasi partiiaǧa müşelıkke ötpeidı. Būdan bölek, Prezidenttıŋ jaqyn tuystary joǧary lauazymdy saiasi qyzmetke, kvazimemlekettık sektordaǧy lauazymdy orynǧa taǧaiyndala almaidy degen norma engızıldı. Osy özgerıstermen qatar Tūŋǧyş Prezidenttıŋ ökıletı men märtebesıne qatysty barlyq norma Konstitusiiadan syzyldy. Būdan bylai Prezident oblys äkımın özı taǧaiyndai salmai, osy orynǧa laiyqty degen bırneşe adamdy ūsynady, sonyŋ ışınen äkımdı oblystyq mäslihat deputattary taŋdaidy. Sondai-aq Prezident Senattyŋ 50 deputatynyŋ 10-yn ǧana özı taǧaiyndaidy, sonyŋ ışındegı 5-euın Qazaqstan halqy assambleiasy ūsynady.

Qazaqstannyŋ jaŋa demokratiialyq saiasi modelge köşkenınıŋ bır dälelı – Prezidenttıŋ bır merzımge ǧana sailanuy (būl norma eşqaşan tüzetılmeidı, ony qaita qarauǧa bolmaidy) emes, Konstitusiialyq sot sudialarynyŋ ökıletı Prezident pen Parlamenttıŋ ökıletınen ūzaq bolatyny. Mäjılıstıŋ ökıletın küşeituge jasalǧan qadamnyŋ bırı, senatorlar tömengı palata qabyldaǧan zaŋ jobalaryn maqūldauǧa ia bolmasa maqūldamauǧa qūqyǧy bar. Alaida joǧarǧy palata sot jüiesıne baqylau jasaudy qūzyretıne aldy. Būdan bylai Joǧarǧy sot keŋesınıŋ qūramyn bekıtu, Joǧarǧy sot pen Konstitusiialyq sottyŋ töraǧalaryn sailau Senattyŋ qyzmetıne jatady. «Sot jüiesı jäne sottardyŋ märtebesı turaly» zaŋǧa säikes, sot töraǧalaryn sailau jüiesın engızu közdelude. Sot jüiesındegı özgerısterdıŋ ışındegı eŋ eleulısı – Qazaqstan ölım jazasynan tüpkılıktı bas tartty. Būrynǧy Esep komitetı Joǧary auditorlyq palata bolyp özgerdı. Palatanyŋ töraǧasy jyl saiyn ekı ret Mäjılıske kelıp, esep beredı.

Parlament pen mäslihattardy jasaqtau tärtıbı özgerdı, olardyŋ ökıletı küşeidı. 19 nauryzda jaŋa aralas jüie (partiialyq tızım men bır mandatty okrugter) boiynşa Mäjılıs pen mäslihattardyŋ deputattary sailandy. Oblys mäslihattaryn qalyptastyruda 50/50 jüiesı engızıldı, al audandyq jäne qalalyq deŋgeide tolyqtai majoritarlyq jüie qoldanylady. Sailauşylar özın-özı ūsynyp, deputat bolǧandardyŋ qyzmetıne köŋılı tolmasa, mandatyn qaitaryp alady. Jergılıktı jerlerdegı lauazymdy tūlǧalardyŋ sailauǧa yqpalyn joiu üşın zaŋnamaǧa tüzetuler engızılgenın bılemız. Būl jolǧy sailaudyŋ negızgı 10 erekşelıgın atap körseteiık:

1. 2004 jyldan keiın alǧaş ret Mäjılıske deputattar bır mandatty okrugter arqyly sailandy (98 deputattyŋ 29-y);
2. Ümıtkerlerge partiialar men ükımettık emes ūiymdar atynan ǧana emes, özın-özı ūsynuǧa mümkındık tudy;
3. Būl kezekten tys sailau bolǧanmen, onyŋ ötetın merzımı jarty jyl būryn belgılı boldy;
4. Partiialardyŋ Parlamentke ötuı üşın belgılengen tömengı şegı 7 paiyzdan 5 paiyzǧa tömendedı;
5. Äielder, jastar jäne erekşe mūqtajdyǧy bar adamdar üşın qarastyrylǧan 30 paiyzdyq kvota partiialyq tızım men mandattardyŋ bölınısı kezınde saqtaldy;
6. Mäjılıstıŋ jaŋa qūramynda Qazaqstan halqy assambleiasynyŋ kvotasy joiyldy;
7. Alǧaş ret Mäjılıs pen mäslihattar sailauynda «bärıne qarsymyn» degen baǧan sailau biulletenderıne engızıldı;
8. Sailauǧa 7 saiasi partiia qatys­ty. Onyŋ ekeuı partiialar turaly zaŋnyŋ jaŋa normalary küşıne engennen keiın tırkeldı;
9. Oblystardaǧy aimaqtyq sailau komissiialary käsıbi türde jūmys ıstedı;
10. Sailauşylar bes biulleten boiynşa dauys berdı (respublikalyq maŋyzy bar qalalardaǧy biulleten sany törteu).

Ümıt pen senım jeŋıske jeteledı

5 mausymda elımızde respublikalyq referendum öttı. Sonyŋ nätijesınde Ata Zaŋymyzdaǧy ölım jazasy tüpkılıktı şegerıldı. Prezident bırqatar ökıletın Parlamentke berdı. Konstitusiialyq sot qūrylyp, ıske kırıstı. Konstitusiiaǧa «jer men tabiǧat bailyǧynyŋ qojaiyny – halyq» degen norma engızıldı. Ata Zaŋǧa engızılgen osyndai tüzetulerdı qazaqstandyqtardyŋ 70 paiyzdan astamy jaqtap, dauys berdı. Ile-şala halyqqa ündeu joldaǧan ­Qasym-Jomart Toqaev Konstitusiiaǧa engızılgen tüzetuler auqymdy reformalardyŋ basy ekenın atap aitty. Al qyrküiektegı Joldauynda Memleket basşysy Qaŋtar qasıretıne qatysuşylarǧa raqymşylyq jariialady. Sondai-aq aldaǧy uaqytta Prezident jäne Parlament sailauy ötetının mälımdedı. Memlekettık saiasattyŋ negızgı maqsaty Ädılettı Qazaqstandy qūru ekenın taǧy qaitalap aitty.

Auqymdy reformalardy jüzege asyru üşın Qasym-Jomart Toqaev halyqtyŋ özıne degen senımın synap, merzımınen būryn Prezident sailauyn ötkızdı. 2022 jyldyŋ 20 qaraşasy elımızdıŋ saiasi ömırınıŋ tarihyna aituly oqiǧa bolyp jazyldy. Sailau dodasyna «Ädılettı Qazaqstan: ärkım üşın jäne ärqaisymyz üşın. Qazır jäne ärqaşan» degen öz qolymen jazǧan baǧdarlamasymen tüstı.

«Ädılettılık ideiasy bızdıŋ memlekettık saiasatymyzdaǧy negızgı tūǧyrymyz bolady. Sondyqtan bız «adam memleket üşın emes, memleket adam üşın» degen formulamen ömır süremız. Jaŋa Ädılettı Qazaqstandy qūru üşın bız jaŋa memlekettık saiasatqa köşemız» dedı Prezident.

20 qaraşadaǧy sailauda Qasym-­Jomart Toqaev qazaqstandyqtardyŋ 81,31 paiyz dauysyn ielenıp, aiqyn basymdyqpen jeŋıske jettı. Sailauǧa qatysuşylardyŋ keluı 69,44 paiyzdy qūrady.

«Osy sailauda jūrtymyz maǧan zor senım bıldırdı. Şyn mänınde, el senımın eş närsemen ölşeu mümkın emes. Halyqtyŋ senımı – eŋ qūndy närse. Sailau nätijesın halqymyzdyŋ saiasi baǧdaryma – baǧasy, aldaǧy josparyma batasy dep qabyldaimyn. Halqynyŋ qoldauyna ie bolyp, el tızgının ūstau – eŋ biık märtebe ärı orasan zor jauapkerşılık. Aldaǧy 7 jyldy bügıngı buynnyŋ jäne keleşek ūrpaqtyŋ aldyndaǧy boryşymdy öteuge berılgen bıregei mümkındık dep bılemın. Qazaqta «amanat» degen asyl ūǧym bar. Halqymnyŋ senımı – maǧan amanat. Osy amanatqa adal bolu – men üşın qasiettı paryz. El ümıtın aqtap, Qazaqstandy örkendegen, baquatty memleketke ainaldyru üşın qolymnan kelgennıŋ bärın jasaimyn» dep ant berdı Prezident ūlyqtau räsımınde.

Biyl 19 nauryzda aralas jüiede ötken Mäjılıs jäne mäslihattar sailauy Qasym-Jomart Toqaev reformalarynyŋ naqty jüzege asyrylyp jatqanyn älemge paş ettı. Ortalyq sailau komissiiasy Mäjılıske sailauǧa qatysuǧa ūsynylǧan barlyq 7 saiasi partiianyŋ ümıtkerlerın tırkedı. 6 partiia Mäjılısten oryn aldy.

Rasynda da, referendumnan keiın Konstitusiianyŋ jaŋa talaptaryna säikes bilık tarmaqtaryn tügeldei jaŋartu bastaldy.

«Halyqtyŋ da köpten kütkenı osy edı. Konstitusiialyq özgerısterge säikes, Prezident sailauy, Senat, Mäjılıs jäne mäslihattar sailauy öttı. Referendumdy qosqanda, bır jylǧa juyq uaqyttyŋ ışınde öte maŋyzdy 5 saiasi nauqan ötkızıldı. Onyŋ bärı asa kürdelı kezeŋge tūspa-tūs keldı. Qanşalyqty kürdelı bolsa da, bız elımız üşın öte qajet joldy qysqa merzım ışınde jürıp öttık. Qazaqstannyŋ jaŋaryp, jaŋǧyra bastaǧanyna jūrttyŋ közı jettı» dep mälımdedı Qasym-Jomart Toqaev VIII sailanǧan Parlamenttıŋ bırınşı sessiiasynyŋ aşyluynda söilegen sözınde.

Saiasi reformalar jalǧasy

Qaŋtar qasıretınen bastau alǧan jyl memlekettılıgımız ben täuelsız­dıgımızge qauıp töndırgenın dünie jüzı tügel kördı. Alaida Qasym-Jomart Toqaevtyŋ baiypty, saliqaly jäne pragmatikalyq saiasatynyŋ arqasynda elımızdıŋ tūtastyǧy men qauıpsızdıgı saqtalyp qaldy. Köşbasşylyq qabıletı öz aldyna, Prezident, eŋ bastysy, özınıŋ tuǧan ūltyn, elın şeksız süietının ısımen däleldep berdı. El basyna qater töngen almaǧaiyp kezeŋde ışkı resurs pen syrtqy küşterdı özara üilesımmen bırıktırıp, jan-jaqty oilastyrylǧan qadam jasau asa maŋyzdy edı. Mūndaida tūlǧalyq qabıletı tolysqan, diplomattyq jäne mämılegerlık qasietı bar basşy ǧana dūrys şeşım qabyldaitynyn közımızben kördık. Qasym-Jomart Kemelūly jaŋaşa oilaityn saiasatker ekenın, kez kelgen saiasi daǧdarystan şyǧatyn joldy däl taba bıletın krizis-menedjer ekenın körsettı.

2022 jyly bastalǧan memlekettık-saiasi qaita qūru jospary biyl Mäjılıs jäne mäslihattar sailauymen aiaqtaldy. Būl qadamdar saiasi jüiedegı oiyndardyŋ jaŋa erejelermen jürgızıletının meŋzedı. Reformator Prezident Qazaqstannyŋ jaŋa saiasi modelınıŋ avtory jäne jüzege asyruşysy retınde tanyldy. Bilık pen būqarany jaqyndastyryp, arasyna senım men jauapkerşılık köpırın ornatqan el basşysy, älbette, halyqtyŋ qoldauyna süienıp otyr. Soŋǧy jyldardaǧy sailau nau­qandarynda halyqtyŋ yqylasyna bölenıp qana qoimai, ädılettı jäne maŋyzdy reformalar jürgızuge senımın alǧanynyŋ özı – zor jetıstık. Būl baǧyttaǧy Qasym-Jomart ­Toqaevtyŋ ūstanymy – tūraqtylyq pen baiyptylyq.

Qasym-Jomart Toqaev tiımdı de tabysty saiasatkerge ainalǧan tūlǧa desek qatelespeimız. Işkı jäne syrtqy saiasatta ädıldık pen ūstamdylyq tızgının teŋ ūstap keledı. Bır jaǧynan, ūlttyq müddemızdı qorǧaudy, ūlttyq qūndylyǧymyzdy ūlyqtaudy ünemı alǧa tartady, ekınşı jaǧynan, alpauyt körşılermen ǧana emes, özge eldermen de dostyq, yntymaqtastyq qatynastardy barynşa keŋeituge ūmtylady. Zamanaui tehnologiialardy igergenı men bırneşe şetel tılın meŋgergenı – būl ıstegı basty jetıstıgı. Känıgı diplomattyǧy men bılım-bılıgı Prezidentke halyqaralyq saiasatta ornyqty, saliqaly strategiia, ädıs-aila ūstanuǧa kömektesedı. Ön boiyndaǧy jaŋa zamannyŋ, jaŋa buynnyŋ ökılıne tän qasietterı elımız üşın tabysty joldy jaŋylmai taŋdauǧa, myŋ qūbylatyn saiasi älemde körşılermen de, basqalarmen de dūrys, oŋ qarym-qatynas jasauǧa, sol arqyly örkeniettı elderdıŋ köşıne qosyluǧa mümkındık bererı sözsız. Laiym solai bolǧai!