Qūqyq qorǧau organdarynyŋ aldynda tūrǧan ülken mındettıŋ bırı – internet- alaiaqtyqtyŋ aldyn alu. Tehnologiia tılın myqty meŋgergen äkkılerdıŋ qūryǧy ūzaryp, formasy özgerıp, formaty san qūbylyp, kün sanap myŋdaǧan adam japa şegude.
Quanyş Esqabyl esımdı dosym bar. Elordadaǧy ǧylymi ortalyqtyŋ bırınde qyzmet etedı. Ol basynan ötken oqiǧany bylai baiandap berdı:
«Jūmys bıtsın be, keşke deiın basşynyŋ bergen tapsyrmasyn bıtıru – mındet. Ūialy telefon şyr ete qaldy. Kötergen joqpyn. Taǧy habarlasty. Şūǧyl jūmysy bar adam bolar degen oimen köterdım. Özın orys tılınde «Halyq banktıŋ» qyzmetkerı retınde tanystyrdy. Zaty – äiel.
Ol: «Sız taŋǧy 9.22-de onlain-kredit räsımdepsız. Sol jönınde bılsem dep edım» dep telefon arqyly qoŋyrau şaluynyŋ mänın tüsındırdı.
Ärı qarai: «Sızdıŋ qauıpsızdıgıŋız üşın bırqatar mälımettı sūraimyn» dep aty-jönım men tūrǧylyqty mekenjaiymdy, JSN turaly mälımetterdı aldy. Sözdıŋ aiaǧyn: «Sızge aqparattyq qauıpsızdık jönındegı bızdıŋ maman habarlasady. Ol sūraǧan sms-habardy mındettı türde berıŋız» dep şegelep aitty.
Soŋǧy jyldary alaiaqtyqtyŋ keŋ etek jaiuy onyŋ formaty özgerıp, formasy san qūbyluymen bailanysty. Qūqyq qorǧau salasynyŋ mamandary alaiaqtyqtyŋ türlerın – lotereialyq, jarnamalyq, kupondyq, romantikalyq, sondai-aq fişingtık elektrondyq poşta, banktık nesie nemese nesielık karta, jalǧan antivirustyq baǧdarlamalyq jasaqtama boiynşa jıktep, böledı
Ekı minut ötpei telefon taǧy şyryldady. Er kısı eken. Aty-jönın aitty. «Halyq banktıŋ» qauıpsızdık qyzmetınde jauapty qyzmet atqaratynyn bıldırıp:
«Mümkındık bolsa, «Halyq banktıŋ» mobildı qosymşasyna kıre alasyz ba? Onda onlain-kredit degenge kıresız. Sosyn «poluchit» degendı basasyz» dedı ol.
Men: «Ne üşın? Maǧan nesie qajet emes» demeimın be?!
– Bank qyzmetkerlerınıŋ arasynda alaiaqtyqpen ainalysatyndar bar, solardy ūstau kerek. Būl – öte qūpiia operasiia. Tez arada banktegı internet-alaiaqty anyqtamasaq, sızdıŋ atyŋyzdan 2 million teŋge kredit räsımdeuı mümkın. Sızde uaqyt joq, – dep alqymymnan ala tüstı.
Araǧa taǧy bır minut salyp üşınşısı habarlasyp, dörekı söz aita bastady. Söitıp, alaiaqtyqtyŋ qūryǧy ekenın sezdırdı. Bırese qorqytyp, bırese maqtap san qūbyla tüstı. Sol arada jūmys ısteitın ǧimarattyŋ 2-etajyndaǧy «Halyq banktıŋ» filialyna kelıp ülgerdım.
Menedjerge män-jaidy tüsındırsem, alaiaqtardyŋ äreketıne adamdar jiı aldanatynyn aityp, bastysy, eşqandai mälımet bermeuge keŋes berdı.
Şynynda, üstı-üstıne bırneşe adam qoŋyrau şalyp, internet közınen alǧan tūlǧalyq mälımetterdı aityp, asyqtyryp jatsa, oŋai jerden olja tapqandai kredit räsımdep, özgelerge jem bolyp jatqan qanşama otandas bar».
İnternet-alaiaqtyq keŋ taralyp, formasy men formaty san qūbylyp, qanşama adamdy qūryǧyna tüsırdı deseŋşı?! Būl turaly Astana qalasynyŋ Polisiia departamentınen sūrap, jiı oryn alatyn internet-alaiaqtyq turaly bıldık.
Bırınşısı – bank mamandarynyŋ qoŋyrau şaluy. Qazırgı uaqytta öte jiı kezdesıp jürgen jaǧdaidyŋ bırı. Özın bank qyzmetkerı retınde tanystyryp, azamattardan bank kartasy jaily tolyq aqparatty sūrap alady. Olar qoŋyrau şalu barysynda sızdıŋ kartaŋyzdaǧy aqşany basqa bıreu iemdengelı jatqanyn aityp, tezırek mälımet berudı sūraidy.
Ekınşısı – onlain-düken. Türlı küdıktı saitta arzan baǧadaǧy tauarlarǧa jarnama jüredı. Oǧan sengen jelı qoldanuşylary tauarǧa tapsyrys berıp, aqşa audarady. Uaqyt öte kele jeke şottan tauarǧa ǧana emes, qosymşa aqşa ūrlanǧanyn baiqauǧa bolady. Düken qyzmetkerlerı bolsa tauardyŋ jolda ekenın aityp, tapsyrys bergen jandardy sendıredı.
Üşınşısı – syilyq ūtyp alǧanyn aitady. Alaiaqtar qoŋyrau şalyp, azamattarǧa baǧaly syilyq iegerı atanǧanyn aitady. Al sol syilyqty jetkızu üşın azǧantai aqy sūraidy. Senım bıldırgender jeke mälımetın aityp qana qoimai, syilyqty jetkızu üşın qosymşa aqşa da audarady.
Soŋǧy mälımetterge säikes, Qazaqstanda internet-alaiaqtyqtyŋ sany 6 jylda 21 esege östı. Soŋǧy ekı jyldy salystyrsaq, 2020 jyly 14 myŋ internet-alaiaqtyq anyqtalsa, 2021 jyly 21 myŋǧa jettı. 2022 jyldyŋ qaŋtar-tamyz aiynda 11 myŋnan asa internet-alaiaqtyq faktısı tırkeldı. Astana qalasy Polisiia departamentı baspasöz qyzmetınıŋ jetekşısı Elmira Şaulenovanyŋ sözınşe, jyl basynan berı internet-alaiaqtyqqa bailanysty 3484 aryz tüstı. Ötken jyldyŋ osy kezeŋınde būl körsetkış 3306-ny qūraǧan-dy. Demek, jyl ötken saiyn internettegı alaiaqtyq sany artyp keledı.
– Aqparattyq jüienı paidalanyp, aldau, arbau arqyly aqşaly boludyŋ eŋ köp taralǧan türı – sauda-sattyqta. Äsırese Instagram, Facebook, WhatsApp arqyly alaiaqtyq jiı oryn alady. Qylmyskerler tūtynuşynyŋ senımıne kıruden bölek, onlain-saudanyŋ qyr-syryn myqty meŋgergenın aitu kerek, – deidı Polisiia departamentınıŋ baspasöz hatşysy.
Soŋǧy jyldary alaiaqtyqtyŋ keŋ etek jaiuy onyŋ formaty özgerıp, formasy san qūbyluymen bailanysty. Qūqyq qorǧau salasynyŋ mamandary alaiaqtyqtyŋ türlerın – lotereialyq, jarnamalyq, kupondyq, romantikalyq, sondai-aq fişingtık elektrondyq poşta, banktık nesie nemese nesielık karta, jalǧan antivirustyq baǧdarlamalyq jasaqtama boiynşa jıktep, böledı.
P.S: İnternet-alaiaqtardan saq boludyŋ qarapaiym qauıpsızdık şarasy: derbes derektı, plastik kartanyŋ mälımetın, kodty jäne qūpiia sözdı eşkımge habarlamau.
