Keiıngı kezde elımızde qūmar oiynǧa berılıp, zardap şeguşıler sany artyp bara jatqany qoǧamdy qatty alaŋdatyp otyr. Jaqynda ötken Qauıpsızdık keŋesınıŋ otyrysynda Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev ludomaniiamen kürestı küşeitu jönınde tapsyrma berdı. Şynynda da būl ǧasyr dertıne ainala bastady.
Sarapşylardyŋ aituynşa, soŋǧy ekı-üş jylda elımızde bukmekerlık keŋseler men kazinolar sany segız ese ösıptı. Al olardan tüsetın qarjy ainalymy – jarty trillion teŋgege jaqyndaǧan. Mūndai jeŋıl jolmen aqşa tabuǧa degen şekten şyqqan qūmarlyq äsırese, keşegı el basyna kün tuǧan ındet kezınde tepse temır üzetın jıgıtterdıŋ arasynda örbıgen körınedı. Sonyŋ kesırınen qanşama ümıt üzıldı, qanşa taǧdyr küiredı. Alaida bügınde ludomandar (qūmar oiynşylar) özderıne jaǧdai jasaǧysy kelıp jantalasuda.
Taptyrmaityn tabys közı
Astana qalasynyŋ tūrǧyny Erden Jantasūly – täjıribelı därıger. Qūmar oiynşylar turaly öz pıkırın ortaǧa saldy. «Olar – nauqas adamdar. Şama kelse, olardy emdetu kerek. Alaida mūndai dertke şaldyqqan adamdar öz erkımen emdelmeidı. Bırınşıden, olardyŋ bır qaraǧanda sız ben bızden eş aiyrmaşylyǧy bolmaidy. Aqyl-esı tüzu, söilegen sözı qalypty. Alaida oiyn oinau jolynda bärın de ūmytady. Äsırese, sızden qaryzǧa aqşa sūraityn bolsa, «eŋıregende etegın jasqa toltyrady». Mūndaida jüregı jūmsaq adamdar ol kısıge qolyndaǧy baryn qalai berıp qoiǧanyn bılmei qalady. Men sızge aitaiyn, būl ludomaniia dertı araq qūmarlyq pen naşaqorlyqtan da qiyn. Olardyŋ nauqasy bırden baiqalmaidy. Qyzmetı äjeptäuır, tolyqqandy otbasynyŋ müşesı de özın-özı qataŋ ūstamasa, oiyn qūmarlyqqa berılıp ketuı äbden mümkın. Onyŋ üstıne elımızde oiyn biznesın nasihattaityn jarnamalar men körnekı aqparatty da közımız şalyp qalyp jür. Jasyratyny joq, ol bıreulerdıŋ qaltasyn qampitu üşın taptyrmaityn tabys közı. Tek ötken jyly ǧana qazaqstandyqtardyŋ qūmar oiynnan keltırgen kırısterı men şyqqan şyǧyndary – 456 milliard teŋgege jetıptı. Qarapaiym totalizatorlardyŋ onlain-qyzmetınıŋ özı keŋınen nasihatqa ie bola bastady» deidı därıger qynjylysyn jasyra almai.
Rasynda, oiyn-sauyq biznesıne bızde tyiym salynbaǧan. Eşqandai şekteu joq. Osy salanyŋ ökılderı mūny barynşa tiımdı paidalanyp-aq jatyr. Qazır būqaralyq aqparat qūraldarynda da ūtylyssyz oiynǧa bäs tıgu, kredit alu, türlı depozitterdı ūsynǧan jarnamalar qaptap jür. Tıptı onlai-bäs tıgu degendı de şyǧaryp qoiǧan. Osynyŋ bärı – qūmar oiynǧa jol aşatyn bırden-bır baspaldaq. Sarapşylardyŋ aituynşa, orasan tabys közı bukmekerlık keŋseler men kazinolardan görı, qatardaǧy qazaqstandyqtardyŋ osyndai jarnamalarǧa bäs tıguınde jatqan körınedı.
Onlain-bäs tıgu degen pandemiia kezınde tıpten örıstep kettı. Psiholog Janna İdiiatova adamdardyŋ sol bır syrtqy älemnen bölınıp qalǧan kezdegı ıs-äreketterın «suǧa ketken tal qarmaidynyŋ» kerı dep baǧalaidy. «Jūmys ta, sauda jasau da, köŋıl köteru de onlain bolǧan kezde adamdarǧa jeŋıl aqşanyŋ jolyn ūsynuşylardyŋ aiy oŋynan tuǧanyn jasyruǧa bolmaidy. Köbı üilerınde otyryp, uaqyt ötkızıp, jiǧan-tergen aqşalarynan aiyryldy. Öitkenı ol kezde aqşa ūtqandardan aqşasyn ūtqyzǧandar anaǧūrlym köp boldy.
Mäselen, sol kezdıŋ naqty bır aiǧaǧyndai elordanyŋ bır sauyqtyru ortalyǧynda osyndai oiyn biznesınen dertke şaldyǧyp, em alyp jatqan 60-70 adamdy bılemın. Olardyŋ jartysynan köbıne (80 paiyzyna) «ludomaniia» diagnozy qoiylǧan. Kündelıktı ömırde körıp jürgenımızdei, mūndai adamdardyŋ 90 paiyzy özınıŋ täueldılıgın moiyndamaidy. Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ mälımetı boiynşa ludomaniia resmi türde psihikalyq auru dep tanyldy. Sondyqtan oǧan şaldyqqandar mäjbürlı türde emdeuge jatqyzylady.
Qazaqstan Respublikasy Parlamentı Mäjılısınıŋ ötken şaqyrylymyndaǧy bır deputaty «Oiyn-sauyq biznesımen küres jönınde keşendı ıs-şaralar qabyldau turaly» QR Premer-Ministrınıŋ orynbasaryna deputattyq saual joldaǧan bolatyn. Sonda aitylǧandai, elımızde qazır 350 myŋǧa tarta ludoman bar. Olardyŋ teŋ jartysynan köbı – jasöspırım körınedı. Bır oiynşynyŋ qaryzy orta eseppen 10 million teŋge şamasynda. Qūmar oiynşynyŋ är 10 jūbynyŋ 7-uı otbasynan bezgender, iaǧni aiyrylysyp ketkender. Suisid, asylyp ölu, ūrlyq-qarlyq, kısı öltıru de osy ludomandar arasynda köp kezdesedı.
Täueldılıktı emdeu – kürdelı
Qūmar oiynǧa täueldılıktı emdeu – kürdelı de ūzaq prosess. Eŋ bırınşı, türlı saladaǧy därıger-mamandar men nūsqauşylardy tarta otyryp, baqylau, qadaǧalau, derttı anyqtau üderısı jürgızıluı kerek. Mūnyŋ bärı ambulatoriialyq jaǧdaida jürgızıledı. Türlı täsılderdı qoldanu, pasienttıŋ sana-sezımın sauyqtyruǧa, ömırlık ūstanymdaryn, közqarasyn anyqtap, oiynǧa degen äuestıgın joiuǧa baǧyttalǧan ıs-äreketter nätije beru üşın ony jüielı türde qaitalyp otyru kerek. Äsırese, psihoterapiia emdeu kezındegı negızgı ärı tolyq däleldengen täsılderdıŋ bırı bolyp qalyp otyr.
Barlyq därı-därmek tek emdeuşı därıgerdıŋ qataŋ baqylauymen taǧaiyndalady. Ärine, mūndai jaǧdaiǧa tap bolǧan qūmar oiynşyny eŋ bırınşı psihologtar emdep, al tym tereŋdep ketken, kürdelı jaǧdailarda psihoterapevter men psihoanalitikter aralasady. Bır aita keterlıgı, Qazaqstanda bügıngı taŋda bırde-bır memlekettık sauyqtyru ortalyǧy bolmai tūr. Tek būl tüiındı tüitkılmen ainalysuǧa kömektesetın jekemenşık sauyqtyru-oŋaldyru ortalyqtary men qoǧamdyq qorlar ǧana jūmys ısteidı.
– Bız qoldan kelgenşe kömektesıp baǧamyz. Oiyn qūmarlardyŋ jaqyn-juyqtary men aǧaiyndaryna qandai ortalyqqa baru kerektıgın anyqtap beremız. Kım-kımge de bızdıŋ esıgımız aşyq, – deidı «Otbasyna oralu» qoǧamdyq qorynyŋ töraǧasy Nūrjan Jaqyp.
Onyŋ aituynşa, jekemenşık sauyqtyru ortalyǧynda bır ai boiy emdelu – 350 myŋ teŋgeden 600 myŋ teŋgege deiın jetetın körınedı. Bıraq eŋ bastysy, emdeluge degen syrqattyŋ nietı men kelısımı boluy kerek. Äitpese, aqşa qūmǧa sıŋgen sudai dalaǧa ketuı mümkın.
Keşendı şara kerek
«Bır qiyny, Qazaqstanda oiyn biznesınıŋ qauıptılıgıne älı jete nazar audarylmai otyr. Būl sala naqty baqylanbaidy. Şyny kerek, būl – qoǧam dertı. Ony şeşu üşın keşendı şaralar qabyldanuy tiıs. Qūmarǧa berılgen adamnyŋ bükıl sana-sezımı soǧan täueldı bolyp qalady, dūrysyn aitqanda uaqytyn bosqa ötkızıp, jıpsız bailanady. Eger ol adamnyŋ otbasy bolsa, bükıl jauapkerşılıgınen aiyrylyp, soŋynda otbasynyŋ şyrqy būzylady. Būl naǧyz qasıret emes pe?» deidı elorda tūrǧyny Jūmaǧazy Kenjebek.
«Bızde de mūndai kısıler az emes. Tür älpetı men kiım kiısı dūrys, äŋgımesınen salmaqty oi, patriotizm aŋqityn, bıraq qaryz sūrap, jan-jaǧyn mezı etetın adamdar köbeiıp barady. Tıptı, künımen qara jūmys ıstep, keşke bar tapqanyn oiyn avtomatyna salatyn kei jıgıtterdı bılemın. Adamdy qūryǧyna tüsıru üşın aitqan sözın jürekke tigızıp, degenıne jetetın qabıletıne erıksız taŋ qalasyŋ.
Jalpy mūndai azamattardyŋ özgelerdı aldap-arbap maqsatyna jetuı bır bölek, osy ısı arqyly senımge selkeu tüsırıp, adamdardy qarapaiym qinalǧanǧa qol ūşyn sozatyn qasietınen aiyryp jatqandai äserge qaldyrady.
Ömır bolǧasyn neşe türlı jaǧdai bolady. Degenmen atalǧan derttıŋ kesırınen qanşa jan, qanşa otbasy japa şegıp, adamdar arasynda būrynnan kele jatqan jaqsy qasietter joǧalyp bara jatqany ökınıştı. Oiyn-sauyq biznesın, onyŋ jarnamasyn, ornalasqan jerın zaŋ, memlekettık äkımşılık resurs arqyly rettep, şektemese, jaŋa qūrbandar köbeie bermek» degen taǧy bır qala tūrǧynynyŋ pıkırı der kezınde qaǧylǧan janaiqaiy syndy.
Rasynda da, qūmar oiynǧa täueldılık mäselesı qoǧamdy tolǧandyrady jäne qataŋ şeşımder qabyldaudy talap etedı. Bügınde jastar arasynda da esırtkınıŋ, äsırese sintetikalyq zattardyŋ zaŋsyz ainalymymen qatar oiyn qūmarlyqtyŋ da beleŋ alyp bara jatqany ökınıştı-aq. Būl – ūlttyq qauıpsızdıkke töngen ülken qater. Mūndai keleŋsızdıkterge qarsy tūru üşın ludomaniia da – naşaqorlyq siiaqty äleumettık qūbylys retınde qoǧamda qataŋ aiyptaluy kerek. Jastarmen äleumettık jelıler arqyly jan-jaqty ärı jiı aqparattyq jūmystar jürgızuı kerek. Eŋ bastysy, mūny ükımet nazarǧa alyp, keşendı şaralar qabyldaǧany jön. Äitpese, erteŋ bärı keş bolady.
