Seksen köl Kökşetaudyŋ saiasynda,
Ärqaisy altyn kese aiasynda,
Auasy dertke daua, jūpar iıstı,
Kökırek qanşa jūtsa, toiasyŋ ba? – dep aqyn Säken Seifullin jyrlaǧan Kökşetaudyŋ töŋıregınde, Saryarqa men Batys Sıbır ölkesınıŋ tüiısken tūsynda kiıktıŋ janaryndai möldıregen körkem kölder az emes.
Säken «seksen» dep sipattai aitqanmen, şyn mänınde, būl ölkedegı aidyn köldıŋ sany ol kezde būdan da köp boluy mümkın. Öitkenı jerı teŋız deŋgeiınen biık, jazy jaŋbyrly, qysta qar qalyŋ tüsetın būl aumaqta su toqtap, kölge ainalatyn qazan şūŋqyrlar az emes. Mäselen, 1959 jyly jaryq körgen «Tyŋ aimaǧyndaǧy jerüstı su qorlary» dep atalatyn ǧylymi jinaqta Kökşetau öŋırınde 1515 köl bolǧany aitylady. Osy kölderdıŋ 1320-synyŋ suy tūşy bolǧan eken.
Keibır derekterde «Qazaqstan aumaǧynda ırılı-ūsaqty 85 myŋ özen bar, olardyŋ ışınde 7 özennıŋ (Ertıs, Tobyl, Esıl, Jaiyq, Syrdariia, Ile, Şu) ūzyndyǧy 1000 km-den asady, elımızdegı ülkendı-kışılı kölderdıŋ sany da 40 myŋnan asady» degen mälımet bar. Osydan 4 jyl būryn Ükımet müşelerı «bügınde audany bır şarşy kilometrden asatyn 2328 köl bar, sondai-aq 2552 özen jaily aqparat bar» degen mälımet taratqan edı. Odan berı de būl kölderdıŋ qanşauynyŋ suy azaiyp, qanşa özen tartylyp qaldy? Būl jönınde naqty aqparat joq. Meilı qalai aitsaq ta, elımızdıŋ qai öŋırınde bolsyn su tapşylǧy mäselesı barǧan saiyn kürdelenıp, sudyŋ tartylyp bara jatqany şyndyq. Būl jait soŋǧy kezderı Arqa alqabynda da aiqyndala tüstı. Demek «Seksen köl Kökşetaudyŋ saiasynda» dep maqtanǧanymyzben, qazır sol köldıŋ qanşasy qalǧanyn, qanşauynyŋ suy tartylyp, qara topyraq qaqqa ainalǧanyn, suynyŋ qūramy qandai bolǧanyn eşkım bılmeidı. Ony zerttep, ekologiialyq ortasyn jıtı qadaǧalap otyrǧan mekeme joq siiaqty. Ekologiia ministrlıgıne sengenmen, olar da ötırık esep körsetuden aspai jatqandai. Äitpese Arqadaǧy köl suynyŋ jyl saiyn azaiyp bara jatqanyn, köp köldıŋ lastanyp, ışı qoqysqa tolyp ketkenın aldymen bız emes, solar aityp dabyl qaǧuy tiıs edı. Ökınşke qarai, bız ol ministrlıkten äzırşe ondai äreket baiqap otyrǧan joqpyz. Tek jergılıktı tūrǧyndardyŋ, el men jer janaşyrlarynyŋ anda-mūnda şyqqan janaiqaiy bolmasa, sualǧan kölge, arnasy qūrǧap, suy tartylǧan özenge özegı örtenıp jürgen eşkım joq.
Keŋes Odaǧy kezınde, 1956 jyly körıktı Kökşe maŋyndaǧy kölderge keşendı zertteu jürgızılgen. Zertteu barysynda Äuliekölde 36,2 mln, Ainakölde 250 mln, Şabaqty kölınde 141 mln, Şortan kölınde 256 mln tekşe metr su qory bar degen qorytyndy şyqqan. Sodan 30 jyldan keiın köl sularyn teksergende Äuliekölde 31 mln, Şortandy kölınde 225 mln tekşe metr su qalǧany anyqtalǧan. Al odan berı būl kölderdıŋ suy qanşalyq azaidy degen sūraq tūrǧysynan ǧylymi türde berılgen jauapty bız kezdestırmedık. Şortan kölı Şuche qalasynda ortalyqtandyrylǧan su jüiesınıŋ su alatyn közıne ainalǧan, kölge qūiylatyn būlaqtardyŋ köbı sualyp, köl jaǧasyn qamys basyp bara jatqanyn eskersek, būl köldıŋ sulary 1956 jylmen salystyrǧanda teŋ jartysyna juyǧy tartylyp ketken boluy äbden mümkın.
Demek «Seksen köl Kökşetaudyŋ saiasynda» dep maqtanǧanymyzben, qazır sol köldıŋ qanşasy qalǧanyn, qanşauynyŋ suy tartylyp, qara topyraq qaqqa ainalǧanyn, suynyŋ qūramy qandai bolǧanyn eşkım bılmeidı. Ony zerttep, ekologiialyq ortasyn jıtı qadaǧalap otyrǧan mekeme joq siiaqty.
Qazaqstan men Resei ǧalymdarynyŋ däleldeuınşe, Arqa tösındegı kölderdıŋ tartyluy ötken ǧasyrdaǧy tyŋ igeru mezgılınen bastau alady. 1954-1960 jyldar aralyǧynda jürgızılgen nauqan kezınde Keŋes Odaǧy boiynşa jalpy 41,8 mln ga jer jyrtylsa, sonyŋ 25,5 mln gektary qazaq jerı boldy. Tusyrap jatqan sary dalada būlaişa auqymdy jer aşu aumaqta ekologiialyq tepe-teŋdıktı būzyp, jerdıŋ su qabaty tömendep, topyraqtyŋ ylǧaldyǧy azaidy. Beibereket jer aşu köptegen būlaq közınıŋ bıtelıp, özenderdıŋ tartyluyna mūryndyq boldy. Osynyŋ äserınen kögıldır kölder kebırge ainaldy. Arqa tösındegı tırşılık närınıŋ tartyluy osylai bastaldy.
Jalpy Arqa törındegı kölderdıŋ sualyp bara jatqanyn eşqandai zertteu jürgızbei-aq, jai közben körıp te aŋǧaruǧa bolady. Mäselen, menıŋ Burabai alqabyndaǧy bügıngı jūrt orystardyŋ Maloe Chebache atauyn «Kışı Şabaqty» dep qazaqşalap alǧan, şyn mänınde, tarihta Kökşenıŋ Şalqary (Kümıs köl, Aina köl degen atau – jazuşylardyŋ teŋeuınen tuǧan telımder – Jambyl Artyqbaev) dep atalǧan köldıŋ jaǧasynda jürgenıme 5 jyldan asty. Osy 5 jylda köldıŋ suy 20 metr şegınıp kettı, tek biyldyŋ özınde 2-3 metrge şegıngen sudyŋ jaǧalauy da taiazdap, bır metrge taiau tömendep kettı. Al osy köldıŋ jaǧasyndaǧy Aqylbai auylynyŋ aqsaqaldary bolsa «köldıŋ suy bızdıŋ bala künımızdegıden 100 metrge juyq tartylyp kettı» degen äŋgımenı jiı aitady. Biyl Burabaidaǧy Äulieköl, Ainaköl, Şabaqty, Şortan kölderınıŋ suy azaiǧany da anyq baiqaldy. Äsırese kısı boiy körınbeitın Jūmbaqtastyŋ maŋyndaǧy sudyŋ taiazdap, köldıŋ tübı körıne bastauy köl suynyŋ tez qarqynmen sualyp bara jatqanyn anyq aŋǧartsa kerek. Onyŋ üstıne köl suynyŋ meilınşe lastanuy, köl taǧandary men jiekterınıŋ ūzaq uaqyt boiy tazalanbauynan kölge «quat» bolǧan būlaqtyŋ közınıŋ bıteluıne aparyp soqty. Jylǧa-jylǧadan jylap aqqan būlaq sularynyŋ kölge qūimaǧanyna da köp zaman boldy. Köl maŋyndaǧy tūrǧyndar tūraǧynyŋ kärız jüiesınıŋ ǧylymi jobalanbauy, köldıŋ kei tūsynan qoqys pen las sulardyŋ qūiylyp jatqany Kökşe kölıne şomylmaq tügel qoldy maluǧa bolmaityn deŋgeige jetkızdı. Jaqynda «Astana aqşamy» gazetınde «Arqanyŋ marjanyna qauıp töndı» degen taqyrypta maqala jazǧan auyl şaruaşylyǧy salasynyŋ ardagerı Beisembek Älkenov «Ǧalymdar «Burabai» ūlttyq parkındegı kölderde litiidıŋ şetkı körsetkışı 0,17-den 5,7 deŋgeiıne, temır 2,1, mūnai qaldyqtary 8-ge, al talii 50-den 500-ge deiın ekenın aitady. Būdan basqa, natrii, hlorid, vanadii, bromid, ftor belgılengen mejeden bırneşe ese asyp tüsedı» degen derektı alǧa tartady. Mıne, bız maqtan tūtyp jürgen Burabaidaǧy körıktı kölderdıŋ jaǧdaiy osyndai. Bıraq ony tazartuǧa, körıktı kölderdı qūtqaryp qaluǧa Ükımet tarapynan qyrpuly qimyl baiqalmaidy.
Ötken jyly säuır aiynda Ekologiia, geologiia jäne tabiǧi resurstar ministrlıgınıŋ ökılderı «Jasyl Qazaqstan» ūlttyq jobasy aiasynda «Aqmolada Burabai, Şortandy, Qopa kölderın tazalau keler jylǧa josparlanyp otyr» degen edı. Sondai-aq ministrlık ökılderı üş köldı tazalauǧa şamamen 26 milliard teŋge qajet ekenın de aitqan. Mıne, sodan berı bır jyl uaqyt öttı. Aitylǧan uäde oryndalmady-au deimın, öitkenı ala jazdai Burabaida jürgende köl tazalap jürgen eşkımdı körgenımız joq. Al basyn Şortan kölınen alatyn Qylşaqty özenınıŋ de arnasy tartylyp, aŋqasy kebuge ainaldy. Kökşetau qalasyn qaq jaryp ötıp, Qopa kölıne qūiatyn būl özennıŋ qala ışındegı bölıgı qoŋsi bastaǧan soŋ, äkımdık amalsyz tazalaǧany bolmasa, basqa 100 şaqyrymǧa juyq bölıgı mülde qarausyz jatyr.
Erterekte jazylǧan keibır ädebi kıtaptarda Kökşe öŋırındegı kölderdıŋ bır-bırımen jalǧasyp, tūtasyp, bırınıŋ suy bırıne qūiylyp jatqany aitylady. Bıraq qazır mūndai ekologiialyq bailanys müldem üzılıp, ärbır köl jetım suǧa ainalǧan. Ol da jaŋbyr men qardyŋ azaiuy, būlaq közderınıŋ bıteluı siiaqty sebepterden jyl saiyn tartylyp tarady. Der kezınde eskerılıp, qorǧau jūmysy jedel jürgızılmese, būl kölderdıŋ sualuy tūtas Arqa tösıne alapat apat äkeluı äbden mümkın.
