Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ esımımen bailanysty qazaq dalasyn zertteuge kelgen ekspedisiianyŋ bırı – qūramynda Resei etnografy Fiodor Arturovich Fielstrup bolǧan 1926-27 jylǧy etnografiialyq ekspedisiia.
Ahat Şäkärımūlynyŋ estelıgınde: «1925 jyldyŋ mölşerınde, Leningrad joǧary mektebınıŋ filologiia bölımın bıtırgen Filistrov degen orys azamaty, qasynda joǧary mekteptıŋ oquşysy, jas qazaq jıgıtı bar, ekeuı jailauda «Qara būlaq» degen qonysta, bızdıŋ auylǧa keledı. Filistrov qazaqtyŋ ädet-ǧūrpyn zertteuge şyqqan. Būlar bır jūmadai jatyp, äkeiden qazaqtyŋ türlı ǧūrpyn – qyz ūzatu, qūdalyq jaily, yrym-joralaryn, ärtürlı ydys, er-toqym, üi mülkı bölşekterınıŋ attaryn, türlı yrymnyŋ qalai atalatynyn, olardyŋ nege, qandai ǧūrypqa bailanysty ekenın jäne basqa da qazaqtyŋ eskı tarihi ädebietterın sūrap, köp äŋgımelestı. Äkeidıŋ qūsyn ūstap otyrǧan jäne özın jekelei suretke tüsırdı. Sol Filistrov qaityp barǧan soŋ, qazaqtyŋ etnografiiasy jaiynan kıtap jazyp bastyryp, bır kıtabyn äkeige jıberdı» dep atap ötken.
Osy estelıkte atalǧan «Filistrov» kım degen sūraqqa jauap ızdegen zertteuşıler būl esımdı köp jyldar Qazaqstannyŋ Ortalyq muzeiınıŋ qyzmetkerı bolǧan M.Äbdeşevtıŋ «Şäkärım qajy dep otyrmyz» atty maqalasynda kezdestıredı. Maqala 2002 jyly «Egemen Qazaqstan» gazetınde jaryq kördı.
Būl maqalada 1988 jyly Mäskeude jaryq körgen belgılı etnograf B.Karmyşevanyŋ «Etnologicheskoe izuchenie narodov Srednei Azii i Kazahstana v 1920-e gody: (Polevye issledovaniia F.A.Fielstrupa) // Ocherki istorii russkoi etnografii, folkloristiki i antropologii» atty kıtabynda «Ohotnik s berkutom. Kazahi. Byvşii Semipalatinskii u. 1927 g.» degen jazbamen jariialanǧan fotosurette Şäkärım Qūdaiberdıūly beinelengen degen tūjyrym aitylady. Tūjyrymyna dälel retınde avtor Ahat Şäkärımūlynyŋ estelıgınde aitylatyn «Filistrovty» Fielstrup boluy äbden mümkın deidı.
Maqalany jariialap otyrǧan «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ redaksiiasy da aitylǧan aqparatqa kümänmen qarap, maqalanyŋ soŋynda: «Redaksiiadan: maqala avtory Marat Äbdeşevtıŋ ızdenısın, nietın bız jaqsy tüsınemız jäne ony tolyq qoldaimyz. Bıraq būl tūjyrym bır ǧana adamnyŋ közqarasy bolyp qalmasa deimız. Tabylǧan fotosuretke QR Ūlttyq Ǧylym akademiiasyndaǧy tiıstı institut mamandary ne deidı? Mäselege sarapşy-ǧalymdardyŋ käsıbi tūrǧydan nazar audaryp, öz pıkırın aituyn qalar edık» dep jazǧan edı.
Atalǧan maqalaǧa qatysty köptegen pıkır aitylyp, Şäkärım Qūdaiberdıūlyn körgen köneköz qariialar fotosurettegı beinede qajyny tanyǧanyn aityp, fotodaǧy Şäkärım beinesı degen tūjyrymdy jaqtaǧandar basym boldy. «Şäkärımnıŋ däl özı», «Şäkärımnıŋ el kümändanǧan suretı turaly» degen maqalalar jaryq kördı. Sonymen būl fotosuret aqynnyŋ beinesın qazırgı künge jetkızgen ekınşı fotosuretı dep tanyldy.
Abaidyŋ «Jidebai-Börılı» memlekettık tarih-mädeni jäne ädebi-memorialdyq qoryq-muzeiınıŋ qyzmetkerlerı osy fotosuretke qatysty zertteu, ızdenıs jūmysyn jürgızdı.
Eŋ aldymen Fiodor Arturovich Fielstruptyŋ «İz obriadovoi jizni kirgizov nachala HH veka» degen 2002 jyly Mäskeudıŋ «Nauka» baspasynda jaryq körgen kıtabynda atalǧan fotosuret jariialanbaǧan bolyp şyqty. F.Fielstrup turaly B.Karmyşevanyŋ maqalalary ızdestırılıp, ondaǧy etnograf turaly mälımetter jinastyryldy.
Şäkärım suretı basylǧan kıtap anyqtaldy, ol «Ocherki istorii etnografii, folkloristiki i antropologii. Vypusk H. Trudy instituta etnografii im. N.N.Mikluho-Maklaia. Tom 114. Moskva, 1988 g.» basylymy. Būl kıtapta surettıŋ Şäkärım Qūdaiberdıūly ekenı jazylmaǧan. Joǧaryda aitylǧandai, fotosurettıŋ astynda «Ohotnik s berkutom. Kazahi. Semipalatinskii u. 1927 g.» degen ǧana jazba bar. Köp eŋbekte Fielstruptyŋ jeke arhivı Sankt-Peterburgtegı muzeilerde saqtaldy degen jazbalarǧa süienıp, kezınde «Russkii muzeige» qaraǧan, keiınnen jeke ūiymdastyrylǧan etnografiia muzeiı qyzmetkerlerımen habarlasyp, onda tek jekelegen derekter ǧana saqtalǧany turaly aqparat alyndy. Al zertteuşınıŋ jeke arhivı Mäskeu qalasynda ekenı anyqtalǧan soŋ, ǧylymi zertteu jūmysy Resei astanasynda jalǧasty. 2014 jyly Məskeudegı Resei Ǧylym akademiiasy N.N.Mikluho-Maklai atyndaǧy Etnologiia jəne antropologiia institutynyŋ arhivınde etnograftyŋ jeke arhivı men tüsırgen suretterı, jazbalary tabyldy.
Resei Ǧylym akademiiasy Etnologiia jäne antropologiia institutynyŋ arhivınde F.Fielstruptyŋ jeke arhivı saqtauly ekenı turaly zertteulerde aitylady. Osy arhivte qazaq etnografiiasyna qatysty qandai derekter bar ekenın anyqtau üşın institut qyzmetkerı E.Naumovamen habarlasyp, kezdesıp, qajet aqparat alyndy.
Osy arhivte saqtalǧan fotosuretterdıŋ arasynan Şäkärım suretınıŋ tüpnūsqasy tabyldy. Surettıŋ syrtynda «Kazahi. Semipalatinskaia gub., Semipalat. u., uroch. Kenbulak, Şakpaktas. Şakarim adji so svoim berkutom. Fielstrup. 1927 g.» dep jazylǧan. Būl surettıŋ basty jaŋalyǧy, bırınşıden, tüpnūsqa bolǧany, ekınşıden, fotonyŋ anyq Şäkärımdıkı ekenı turaly jazbanyŋ bolǧany. Sonymen qatar Şäkärım qajy auylynyŋ körınısı, qazaqtyŋ tūrmys-salty men erekşelıgın körsetetın özge de köptegen suret tabyldy. Būryn qoldanysta jürgen Şäkärımnıŋ bürkıt ūstap tüsken osy suretı gazet pen kıtaptardan köşırme jasalǧandyqtan anyq emes bolatyn. Sonymen qatar Şäkärım bürkıtınıŋ jeke suretı de tabylǧany jaily muzei qyzmetkerlerı BAQ ökılderıne bergen sūhbatynda aitqan edı.
Osy uaqytqa deiın jaryq körgen maqalalar men zertteulerde F.Fielstrup arhivındegı qazaqtarǧa qatysty fotosuretter men azdaǧan derekter turaly ǧana aitylady. Būl jariialanymdarda qazaqtyŋ belgılı aqyny Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ fotosuretı turaly ǧana aitylady da, al halqymyzdyŋ tūrmys-tırşılıgıne qatysty qandai derekter bergenı turaly üstırt qana aitylyp keldı.
Qazaq halqynyŋ HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy salt-dästürı, ainalysqan käsıbı turaly qūndy jazbalardy zerttep, reseilık etnograf F.Fielstruptyŋ jäne Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ elımızdıŋ etnologiiasyna qosqan ülesı jaily aitu – muzei qyzmetkerlerınıŋ aldaǧy ǧylymi jūmysynyŋ maqsaty.
Meiramgül QAIRAMBAEVA,
Abaidyŋ «Jidebai-Börılı» memlekettık tarihi-mädeni jäne ädebi-memorialdyq muzei-qoryǧy direktorynyŋ orynbasary
