Ädebiet pen teatr önerı airyqşa damydy. Qazaq ūlttyq Renessansynda da Ahmet Baitūrsynūly eŋbegı arqasynda qazaq tıl bılımınıŋ ömırge kelgenın bılemız. Sonyŋ nätijesınde alǧaşqy ūlttyq älıpbi, emle erejelerı jasaldy. Ahaŋ bastaǧan Alaş ziialylary qazaq tılınıŋ tazalyǧy jäne saqtaluy üşın aianbai küreskenın bılemız.
Üşınşıden, Renessanstyŋ basty belgılerı sanalatyn bılım men ǧylymnyŋ qazaq dalasyna keŋınen taraluyna, qalyptasuyna Ahaŋ tıkelei atsalysqany barşamyzǧa mälım. Onyŋ ana tılınde bılım berudı nasihattauy jäne tıkelei sonyŋ mazmūnyn jasauy, tıl bılımı, ädebiettanu jäne ädısteme siiaqty ūlttyq ǧylymdardyŋ negızın qalauy, sondai-aq ǧylymi mektep qalyptastyruy naǧyz ūlttyq jaŋǧyru boldy.
Törtınşıden, «Qyryq mysal», «Masa» poeziialyq jinaqtary arqyly gumanistık ideialardy, atap aitqanda, tūtas halyq pen jeke adamnyŋ bolmysy men beinesın adamgerşıl mūrattar negızınde körsettı. Būl rette Abaidyŋ ūly gumanizmın Ahmet Baitūrsynūlyna yqpal etken ideialyq-körkemdık faktor ekenın atauǧa tiıspız.
Besınşıden, ol halyqtyŋ mädeni deŋgeiı artyp, basqa halyqtarmen mädeniet jaǧynan teŋeskende ǧana ruhani bostandyq pen saiasi azattyq bolatyndyǧyn eŋbekterınde jiı jazdy. Būl da Renessanstyŋ ülken erekşelıkterınıŋ bırı.
Qazaq ūlttyq Renessansyn qalyptastyrǧan tūlǧalardyŋ köpşılıgı ämbebap tūlǧalar edı. Alaş kösemı Älihan Bökeihannan bastap jas buyn ökılderı Maǧjan Jūmabaev, Qoşke Kemeŋgerūly, Mūhtar Äuezovke deiın ūlt-azattyq qozǧalysyna qatysyp, äsırese, mädeni küreste tuǧan halqy üşın tarihi ülken däuırlık jūmystar atqarǧan qalamger qairatkerlerdıŋ tabiǧi daryny jan-jaqty bolǧanyn barşamyz jaqsy bılemız
Ärı qalamger, ärı qairatker tūlǧalardyŋ ömırlık mūraty olardyŋ jazǧandarynan aiqyn körınıs tabatyny siiaqty, Ahaŋnyŋ da azamattyq bolmysy onyŋ şyǧarmalarynda baiandaldy deimız. Qairatker aqyn:
Adamdyq diqanşysy qyrǧa şyqtym,
Kölı joq, kögaly joq qūrǧa şyqtym.
Tūqymyn adamdyqtyŋ şaştym, ektım, – deidı äigılı öleŋı «Adamdyq diqanşysynda». Jalpy osy öleŋnıŋ atauy siiaqty onyŋ mazmūny da Ahaŋnyŋ renessanstyq tūlǧa retındegı avtoportretı. Sondai-aq: «Adamǧa eŋ qymbat närse – jūrt qamy, jūrt ısı», «Ūltyn kerek qylyp, halyqqa qyzmet qylamyn degen qazaq balalary qazaq jūmysyna qolynan kelgenşe qarap tūrmai kırısıp ıstei berse – ūlt jūmysy ūlǧaiyp, tolyqpaqşy», «Qazaqtyŋ bas adamdary! Äuelı sızder adaspaŋyzdar: adaspas üşın aqyldasyp, oilanyp, yntymaqpen ıs etıŋder». degen jäne taǧy da basqa qanşama sözderı onyŋ zor adamgerşıl tūlǧasyn aŋǧartady. Eger Ahaŋ ūltyn sonşalyqty süimese jäne ondai perzenttık mahabbat telegei bılım, zor jıger jäne qajyrly qairatqa süienbese, dürbeleŋ kezeŋde tuǧan elı men halqy üşın ömırın qaterlı täuekelge tıkpes edı. Ūlt mūraty üşın äldeqaida küştı, zorlyqşyl ükımetke qarsy küreske şyqqandardyŋ barlyǧy da ülken täuekelşıl tūlǧalar. Osy täuekeldıŋ arqasynda Ahaŋ siiaqty reformator tūlǧalar – halqynyŋ damu baǧytyn tyŋ arnaǧa būryp, jaŋaşa tarih jasaǧandar. Būl – älem tarihyndaǧy barlyq Renessanstarǧa tän qūbylys.
HH ǧasyr basyndaǧy Qazaq ūlttyq Renessansynyŋ gumanizmı – otarşyl Resei imperiiasynyŋ antigumanizmıne degen qarsy reaksiia. Būl jönınde Ahaŋnyŋ saiasi jäne ruhani serıgı M.Dulatov: «Bızdı ūltşyl qylǧan – kemdıkte, qorlyqta jürgenımız körıngennen soqqy jegenımız edı» dep jazǧan edı.
Otarşyldyq antigumanizmnıŋ bastapqy kezeŋınde qazaq san ret köterılıske şyǧyp, halyqtyŋ abyroiy men namysyn qarudyŋ küşımen qaitarmaq bolǧanyn da tarihtan jaqsy bılemız. Syrym Datūly, Kenesary Qasymūly, Janqoja Nūrmūhamedūly jäne taǧy da qanşama jüzdegen köterılıster jeŋılıs tapty. Alaş ziialylary osyndai oqiǧalardan qorytyndy şyǧaryp, HH ǧasyr basynda saiasi jäne mädeni kürestı taŋdady. Būl sol kezdegı tarihi mümkındıkter şegındegı eŋ dūrys taŋdau bolatyn.
Tarihi derekterden Alaş qozǧalysyna tyiym salynǧan uaqyttan soŋ taǧy da tuǧan halqynyŋ amandyǧy men taǧdyry üşın Ahmet Baitūrsynūlynyŋ töŋkerıstık komitet qūramyna engenın bılemız. Osy kezde ol keşegı imperialistık mazmūndaǧy siiaqty taǧy da bolşeviktık antigumanizmdı kördı. Būl qazaq siiaqty halyqtarǧa älı de şekesınen qaraityn, sonymen bırge taptyq platformadaǧy antigumanizm edı. Bilıkke jaŋadan kelgen bolşevikterdıŋ osyndai antigumanizmı Ahaŋnyŋ «Töŋkerıs jäne qyrǧyzdar», «Leninge hat», «Qazaq qalam qairatkerlerı jaiynan» eŋbekterınde jan-jaqty baiandaldy. Aitalyq, orys tılınde jazylǧan «Töŋkerıs jäne qyrǧyzdar» maqalasynda qazaqtyŋ jaǧdaiyn baiandai kele: «Olar bırınşı töŋkerıstı qanşalyqty şattyqpen qarsy alsa, ekınşı töŋkerıstı sonşalyqty üreimen qarsy aldy… Bırınşı töŋkerıstıŋ dūrys tüsınıstıkpen, quanyşpen qarsy alynuy, ol qyrǧyzdardy patşa ükımetınıŋ ezgısı men zorlyǧynan qūtqarsa, ekınşıden, olardyŋ mäŋgılık armany – özın-özı basqaruǧa degen ümıtın küşeittı… Qazan töŋkerısı özınıŋ syrtqy äreketterı arqyly olarǧa qorqynyş bilettı» dep jazdy. Bolşeviktık antigumanizmdı aiyptau, onyŋ joǧaryda atalǧan eŋbekterınde tıkelei jalǧasyn tapty. Mysaly, «Leninge hatynda»: «…jergılıktı kommunist joldastar qazaqtardy eşnärse tüsınbeidı dep oilaidy, qūityrqy saiasatqa salyp, eŋbekşı qazaq halqyna olardyŋ tūrmysyn keŋester negızınde qūruyna tuysqandyq kömek körsetudı ūsynbai, qaita olarǧa är türlı qulyqpen öz üstemdıgın tanytyp otyr» dese, «Qazaq qalam qairatkerlerı jaiynan» maqalasynda: «Qūl bolǧan halyqtan tuyp, qūldyqtyŋ qorlyq, zorlyǧyn körıp otyryp, qazaq qalam qairatkerlerı qalamyn ūltynyŋ auyryn jeŋıltu, auyryn azaitu jolyna jūmsamasqa mümkın emes; kemşılık körgen jūrttan tuyp, kemşılıkten qūtqarudy maqsat etıp, ylǧi sol jolda jūmys qylǧan qazaq qalam qairatkerlerı jūrtşyl, ūltşyl, iaǧni halqyna jany aşityn, halqynyŋ jany auyrǧanda jany bırge küizeletın, bauyrmal bolmasqa taǧy mümkın emes» dep ūlt ziialylarynyŋ şynaiy azamattyq bolmysyn däl sipattaidy.
Qazaq ūlttyq Renessansyn qalyptastyrǧan tūlǧalardyŋ köpşılıgı ämbebap tūlǧalar edı. Alaş kösemı Älihan Bökeihannan bastap jas buyn ökılderı Maǧjan Jūmabaev, Qoşke Kemeŋgerūly, Mūhtar Äuezovke deiın ūlt-azattyq qozǧalysyna qatysyp, äsırese, mädeni küreste tuǧan halqy üşın tarihi ülken däuırlık jūmystar atqarǧan qalamger qairatkerlerdıŋ tabiǧi daryny jan-jaqty bolǧanyn barşamyz jaqsy bılemız.
HH ǧasyr basyndaǧy Alaş ädebietınıŋ özıne deiıngı de, özınen keiıngı de ädebietten ülken aiyrmaşylyqtarynyŋ bırı – ondaǧy körkemdık ädısterdıŋ, soǧan orai ädebi aǧymdar men baǧyttardyŋ aluandyǧy. Mūndai ädebi qūbylys qazaq oiynyŋ ömır şyndyǧyn beineleudegı aluan körkemdık jäne ideialyq täjıribelerın aŋǧartsa kerek. Adamdy, qoǧamdy är qyrynan ǧana emes, ärtürlı körkemdık ädıster arqyly beineleu ūlttyq söz önerdıŋ öskenın körsetedı. Osy kezeŋde tuyp qalyptasqan sentimentalizm, simvolizm, naturalizm häm däuırdıŋ eŋ basty körkemdık ädısterı bolǧan romantizm men realizm jäne olardyŋ ışkı aǧymdary ädebiet ökılderınıŋ ömırdı ärtürlı rakursta, ärtürlı körkemdık şeşımder arqyly tanyǧanyn paş etedı. Osy kezeŋde jaryq körgen jalpy adam qūqyǧyna, äiel teŋdıgıne arnalǧan öleŋ, poema, äŋgıme, povest, roman janrlarynyŋ paida boluy da qazaq qoǧamyndaǧy gumanistık ideianyŋ örısteuımen tıkelei bailanysty ekenın aituǧa tiıspız.
Ūlttyq Renessans tūsynda alǧaşqy jaŋa ädebi, publisistikalyq janrlar qalyptasty. Söz önerınıŋ öskendıgın baiqatatyn ädebi syn paida boldy. Qazaq baspasözı, qazaq teatrynyŋ negızı de osy kezeŋde qalandy. Alǧaşqy tarihi maqalalar jazyldy. Keŋes däuırınde jaryq körgen tarihi kıtaptardyŋ avtorlary da Alaş qozǧalysyna qatysqan Mūhametjan Tynyşbaev, Sanjar Asfendiiarov siiaqty qairatkerler boldy. Matematika, medisina, fizika, geometriia, geografiia, biologiia, himiia, taǧy da qanşama ǧylym salalary Alaş ziialylarynyŋ oiy men eŋbegınıŋ jemısı ekenı bügınderı baǧalanuda.
Ūlttyq ǧylymnyŋ tuyp, qalyptasuy – sol halyq üşın qaşanda asa erekşe qūbylys. Ol – halyqtyŋ eseigenın, aqyl-oiynyŋ jaŋa sapalyq deŋgeige köterılgenın aiqyn körsetetın mysal. Bılımı men ǧylymy bar halyq älemdegı zattar men qūbylystardyŋ syrlary men qūpiialaryn tani bastaidy, onyŋ ömırı meilınşe jeŋıldep bılımınıŋ arqasynda jaŋa käsıpter men mamandyqtardy igeredı. Ony ömırıne jarata bastaidy. Būl – ülken progressivtı qadam. Jüzdegen jyldar boiy taza agrarlyq ūlt bolyp kelgen qazaqtyŋ halyqtyq sanasy ūlttyq Renessans kezeŋınde airyqşa östı. Alaş qozǧalysyn qalyptastyrǧan ziialylar Mäskeu, Peterbor, Ystanbūl, Kair, Varşava, Qazan, taǧy da basqa ondaǧan qalalardyŋ joǧary oqu oryndarynda bılım aldy. Olar tarihymyzda joǧary bılım alǧan eŋ alǧaşqy käsıbi mamandar edı. Alǧan bılımı men bılıgın halyqtyŋ qajetıne riiasyz barynşa arnau siiaqty sanaly äreket Alaş ziialylarynyŋ barlyǧyna tän azamattyq, qairatkerlık kredo ıspettı boldy.
Renessanstyq belgı retınde qazaq balasynyŋ jalpy älemdık keŋıstıktı tanuy da osy kezeŋnen bastalady. Būl üderıs eŋ aldymen qalyptasa bastaǧan jazba ädebietınen körındı. Atap aitqanda, publisistikalyq maqalalarda, ǧylymi eŋbekterde, al ädebiette audarmalar arqyly aŋǧarylady. Ūlt-azattyq köterılıs qairatkerlerı Japoniia, Germaniia, Amerika, taǧy da basqa memleketter jönınde tanymdyq eŋbekter jazdy. Olardyŋ maqsaty önerge, bılımge, käsıpke bet qoiǧan jūrttardy qazaqqa ülgı etu edı. Körkem ädebietke kelsek, Alaş kösemderı Ä.Bökeihan, A.Baitūrsynūlynan bastap barlyǧy derlık audarmamen şūǧyldandy. Osy kezeŋde orys ädebietın aitpaǧannyŋ özınde Budda, V.Şekspir, Gete, Şiller, V.Giugo, Mopassan, A.Diuma, R.Tagor, Dj.London jäne taǧy da basqa şetel klassikterı qazaq tılıne audaryldy. Alaş ziialylarynyŋ publisistikalyq, tanymdyq, ǧylymi eŋbekterımen tanysu barysynda olardyŋ dünie jüzınıŋ tarihynan mol maǧlūmaty bolǧanyn jäne sol däuırdegı saiasi, qoǧamdyq, mädeni oqiǧalardan jaqsy habardar ekenın anyq aŋǧaruǧa bolarlyq.
Qazaq ūlttyq Renessansy qoǧamdyq oi men mädeniettıŋ jaŋa däuırın bastady. Onyŋ tuuy men qalyptasuyndaǧy Ahmet Baitūrsynūlynyŋ, jalpy Alaş ziialylarynyŋ tarihi rölı aldaǧy uaqytta baiyptala beretınıne senım mol. Sebebı qazaq tarihyndaǧy osynau asa auqymdy üderıstıŋ sebebı men sipatyn qanşalyqty tanysaq, bız sonşalyqty sol däuırdıŋ jäne sony jasaǧan tūlǧalardyŋ qairatkerlık jäne şyǧarmaşylyq erekşelıkterın tolyq tani almaqpyz.
Erbol TILEŞOV, Şaisūltan Şaiahmetov atyndaǧy «Tıl-qazyna» ūlttyq ǧylymi-
praktikalyq ortalyǧynyŋ direktory, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty
