Türkiia prezidentı Rejep Taiyp Erdoǧan men Resei prezidentı Vladimir Putinnıŋ 4 qyrküiek küngı Sochidegı kezdesuı nätijesız aiaqtaldy. Kezdesuden keiın türık basşysy tılşılerge bergen sūhbatynda «beibıt kelısımge sebep bolatyn eşqandai mümkındık körmegenın» aityp, Qara teŋız kelısımı qaita jalǧasyn tabady degen ümıttıŋ selge ketkenın sezdırdı.
Aştyq alqymynan aldy
Qara teŋız kelısımı Ukraina soǧysy sebebınen ülken daǧdarysqa döp kelgen älemdık astyq qauıpsızdıgınıŋ maŋyzdy kepılı edı. Resei Ukrainaǧa basyp kırgennen keiın Ukrainanyŋ Qara teŋız arqyly Taiau Şyǧysqa, Soltüstık Afrikaǧa jäne Aziianyŋ keibır elderıne astyq jetkızu joly şort kesıldı. Atap aitqanda, Reseidıŋ Ukrainadaǧy äskeri äreketı «älemnıŋ nan qorjynynan» astyqtyŋ şetelge eksporttaluyna ülken kedergı keltırıp, jasyl şardaǧy azyq-tülık baǧasynyŋ kürt qymbattauyna mūryndyq boldy. Saldarynan Afrikanyŋ keibır elderıne aştyq qaupı tönse, ūzaq jyldar boiy Ukrainadan astyq importtap kelgen damuşy elderde saiasi tūraqsyzdyq beleŋ ala bastady. Öitkenı Resei men Ukraina düniejüzındegı bidai men arpanyŋ üşten bır bölıgın, künbaǧys maiynyŋ 70 paiyzyn eksporttaidy. Älemdık naryqtaǧy jügerınıŋ köp ülesı de osy elderge tiesılı. Mäselen, Somali, Liviia, Livan, Egipet jäne Sudan siiaqty memleketter soǧysyp jatqan ekı eldıŋ bidaiyna, jügerısı men künbaǧys maiyna qatty täueldı. Türkiia da Ukraina astyǧymen öz elındegı azyq-tülık mäselesın şeşıp otyrǧan el. Sondai-aq Resei auyl şaruaşylyq tyŋaitqyştary öndırısı boiynşa älemde bırınşı orynda tūr. Keibır derekterde düniejüzınde 400 million adam ukraindyq azyq-tülıkke täueldı degen mälımet te aitylady. Sosyn da şyǧar, Ukraina soǧysy bastalǧannan keiın Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ Azyq-tülık jäne auyl şaruaşylyǧy ūiymy soǧystyŋ saldarynan 41 eldegı 181 millionǧa juyq adam aştyqqa ūşyrauy mümkın degen boljam jasaǧan.
Tasymal nege tūsaldy?
Ukrainanyŋ bidaiy men basqa da egıs daqyldarynyŋ 90 paiyzy älemdık naryqqa teŋız arqyly tasymaldanady. Az mölşerı temırjol, avtomobil jäne özen aǧysymen älemdık naryqqa jetkızılgenımen, onyŋ ülesı teŋız tasymalymen salystyrǧanda tamşydai ǧana. Al temırjol arqyly vagondap tasymaldaiyn dese, Ukraina temırjolynyŋ batystyq relsterımen säikes kelmeitını de kedergı boldy. Europany ainalyp Jerorta teŋızıne ötkenmen, tasymal baǧasy bır esege juyq qymbat.
Soǧys bastalǧaly Ukraina bidaidyŋ köp bölıgın Şyǧys Europa elderı arqyly tasymaldap jatyr. Bıraq būl jolda logistikalyq mäseleler köp boldy. Jergılıktı şarualar Ukraina bidaiy kelgelı öz astyǧy ötpei qalǧanyn aityp şaǧyna bastady. Osydan keiın Euroodaq Bolgariia, Vengriia, Polşa, Rumyniia men Slovakiiaǧa ışkı naryqta Ukrainalyq dändı-daqyldar (bidai, jügerı, raps jäne künbaǧys dänderı) satylymyna tyiym saluǧa rūqsat berdı.
Resei-Ukraina soǧysy bastalǧannan keiın Afrikada 30 million tonna azyq-tülık tapşylyǧy tuyldy da, azyq-tülık baǧasy bırden 40 paiyzǧa qymbattady. Bırıkken Ūlttar Ūiymy astyq tasymalynyŋ kedergıge ūşyrauy saldarynan «Iemendegı ūn baǧasy 42 paiyzǧa, nan baǧasy 25 paiyzǧa östı» dep mälımdedı. Mıne osy mäselege bailanysty byltyr şıldede BŪŪ jäne Türkiianyŋ atsalysuymen jasalǧan Qara teŋız astyq kelısımı ǧalamdyq azyq-tülık daǧdarysy az da bolsa bäseiıp, soǧysqa bailanysty eksporty toqtap qalǧan Ukraina astyǧyn qauıpsız tasymaldauǧa mümkındık bergen edı. Atap aitqanda, kelısım jasalǧannan keiın, bidai baǧasy 14 paiyz, jügerı baǧasy 23 paiyzǧa arzandady. Odan da maŋyzdysy, astyq mämılesı nätijesınde 800 myŋ tonna gumanitarlyq azyq-tülıktı Ukrainadan şyǧaryp, aşarşylyqqa jaqyndaǧan elderge, sonyŋ ışınde Efiopiiaǧa, Auǧanstanǧa jäne Iemenge jetkızıldı.
Alaida, Reseidıŋ biyl şılde aiynda osy kelısımnen bas tartuy astyq taqyrybyn taǧy da älemdık qolamtaly tüiınge ainaldyrdy. AQŞ bastaǧan elder «Qara teŋız tasymalynyŋ balamasyn tabamyz» dep dauryqqanymen, odan eşqandai nätije şyqpady. Esesıne älemdık naryqtaǧy astyqtyŋ baǧasy bırden 15 paiyzǧa qymbattap, ukrainalyq azyq-tülıkke täueldı elder taǧy da qiynşylyq qyspaǧynda qaldy. Onyŋ üstıne, ǧalamdyq jylynudyŋ äserınen köptegen elde quaŋşylyq apaty bolyp, astyq şyqpai qaldy. Būl onsyz da daǧdarysqa döp kelgen älemdık astyq mäselesıne «jyǧylǧanǧa jūdyryq» bop tidı. Mäselen, BŪŪ-nyŋ deregınşe, 2021-2022 jyly bükılälemdık jügerı qory keiıngı 6 jyldaǧy eŋ tömengı şekke tüstı. Degenmen AQŞ-tyŋ auylşaruaşylyq departamentı 2023-2024 jyldary älemdık jügerı qory keiıngı 5 jyldaǧy eŋ joǧarǧy körsetkışke jetedı degen boljam jasap otyr. Al bidai öndırısı kerısınşe kemıp, jyl soŋynda keiıngı 8 jyldaǧy eŋ tömengı deŋgeige tüsuı mümkın.
Astyq qaruǧa ainaldy ma?
Eger astyq kelısımı jalǧaspasa, Livannan Mysyrǧa deiıngı aralyqtaǧy importtyq azyq-tülıkke täueldı elder Qara teŋız aimaǧynan tys memleketterden jetkızuşılerdı tabuy kerek. Al mūndai elder alysta, demek jol şyǧyny artyp, astyq qūny qymbatqa tüspek. Düniejüzılık azyq-tülık baǧdarlamasynyŋ bas ekonomisı Arif Huseinnıŋ oiynşa, Qara teŋız astyq kelısımı jaŋartylmasa, tabysy tömen elder men adamdar üşın azyq-tülık «qoljetımsız tauarǧa ainalady». Mıne osy jaǧdailardy körıp-bılıp otyrǧan Resei astyqty «qaru retınde paidalanuǧa» köştı. Atap aitqanda, mamyr aiynda 2 aiǧa ūzartylǧan astyq kelısımınen Resei şılde aiynda şyǧyp tyndy.
Resei kelısımşartty ūzartuǧa negız joǧyn bırneşe ret aitqan. Mäskeudıŋ mälımdemesıne sensek, Reseidıŋ azyq-tülık önımderı men tyŋaitqyş eksportyna kedergılerdı alyp tastau turaly mındettemeler oryndalmaǧan. Sondai-aq Resei Rosselhozbanktı SWIFT tölem jüiesıne qosudy sūraǧan edı. Mäskeu odan bölek, auylşaruaşylyq tehnikasy men bölşekterın jetkızu men Toliatti-Odessa ammiak qūbyrynyŋ jūmysyn qaita jandandyru, saqtandyru men qaita saqtandyruǧa qoiylǧan şekteulerdı alyp tastau, azyq-tülık jäne tyŋaitqyş eksportymen ainalysatyn reseilık kompaniialardyŋ aktivterı men şottaryn būǧattan şyǧaru siiaqty bırneşe talap qoiǧan. Resei batystyŋ bank ısıne jäne keme qatynasyna salǧan sanksiialary Reseidıŋ azyq-tülık pen tyŋaitqyş eksporttau mümkındıgın tejep otyr dep sanaidy. Bıraq Eurokomissiia prezidentı Ursula fon der Liaien men basqa da batystyq liderlerdıŋ pıkırınşe, atalǧan sanksiialar azyq-tülıkke äser etıp otyrǧan joq. Al, AQŞ Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgınıŋ esebınşe, Resei 2022-2023 sauda jylynda 45,5 million tonna bidai eksporttap, rekordtyq deŋgeige jetken. 2023-2024 jyldary būl körsetkış 47,5 million tonnaǧa jetıp, taǧy da rekord jaŋartyluy mümkın eken.
Sonymen qatar, Resei Qara teŋız kelısımı arqyly tasymaldanǧan astyqtyŋ denı batystyŋ bai elderıne ketıp jatyr dep otyr. Resei basşysy Putinnıŋ aituynşa, astyq kelısımı jasalǧan jyly Ukrainadan 32,8 million tonna jük ketse, onyŋ 70 paiyzdan astamy bai elderge ketken. Afrikanyŋ eŋ kedei elderı Qara teŋız bastamasy boiynşa 1 million tonnadan az jük alǧan. Sol sebeptı de Resei-Afrika forumynda Resei prezidentı «aldaǧy tört aida Zimbabve, Burkina-Faso, Somali, Eritreiaǧa 25-50 myŋ tonna astyqty tegın jıberuge daiynbyz» dep mälımdedı.
Astyq kelısımınıŋ üzıluı soǧysty odan ärı üdetuı mümkın. Öitkenı Reseidı aitqanyna köndıre almaǧan Batys elderı aldaǧy uaqytta Ukrainaǧa üstemelep qaru berıp, Reseidı älsırete tüsuge tyrysatyny anyq. Onyŋ üstıne jaqynda Qara teŋız astyq dälızın Reseisız de paidalanu üşın qoldan kelgennıŋ bärın jasau kerek ekenın atap körsetken Ukraina prezidentı Zelenskii «Bız qoryqpaimyz. Keme kompaniialarynyŋ ökılderı bızge habarlasty. Olar Ukraina jöneltse jäne Türkiia ötkızuge rūqsat berse, astyq jetkızudı jalǧastyruǧa daiyn ekendıgın aitty» dep mälımdedı.
Bızge de salqyny timei me?
Biyl Ukrainada da astyqtyŋ tüsımı tömen. Öitkenı şarualar köp astyq sebe almaǧan, er azamattardyŋ köbı soǧysqa attanǧan. Sol sebeptı 2023-2024 jyldary Ukrainanyŋ da bidai eksporty azaiady. Onyŋ üstıne, Resei soŋǧy kezderı Ukrainanyŋ port qalalaryn, astyq saqtaǧan qambalaryn qūtyryna bombalap jatyr. Jaqynda ǧana Odessadaǧy qoimada 100 myŋ tonna asbūrşaq pen 20 myŋ tonna arpa soqqy sebebınen külge ainaldy. AQŞ-tyŋ auylşaruaşylyq departamentınıŋ boljamynşa, biyl Ukrainanyŋ jügerı eksporty 28 million tonnadan 19,5 million tonnaǧa deiın azaisa, bidai eksporty byltyrǧy 16,8 million tonnadan 10,5 million tonnaǧa deiın tömendeuı mümkın. Endı astyq tasymaly qiyndaidy, logistikalyq şyǧyndar artady. Äsırese, Ukrainanyŋ şyǧysynda öndırılgen astyqty şekaraǧa jetkızuge köp küş pen uaqyt ketedı.
Qysqasy, Qara teŋız astyq kelısımınıŋ üzıluı ülken älemdık daǧdarys dep aituǧa bolady. Būl mäsele aldaǧy uaqytta tek qana Ukraina astyǧyn satyp aluşy elderge ǧana emes, är qūrlyqtaǧy astyq satuşy jäne satyp aluşy elderge de yqpal jasaidy. Qazır Resei de qat-qabat kedergınıŋ sebebınen öz astyǧyn alys şetelderge sata almai, ırgesındegı elderge jaǧalai bastady. Būl öz kezegınde Qazaqstannyŋ da astyq eksportyna salqynyn tigızıp, būryn qazaqtyŋ bidaiyn satyp alyp kelgen keibır elder Reseidıŋ arzan bidaiyn satyp aldy da, Qazaqstannyŋ bidaiǧa jaŋa alarman ızdeuıne tura keldı. Keibır sarapşylar satylmai qalǧan Resei bidaiy Qazaqstanǧa kırıp, elımızde astyqtyŋ baǧasy tömendep, egınşılerdıŋ bidaiy ötpei qaluy mümkın degen boljam da jasap otyr. Mümkın būl tyǧyryqtan şyǧu üşın Qazaqstannyŋ bidaiy öŋdep satuǧa küş salǧany abzal şyǧar…
