2023 jyldyŋ 1 qaŋtarynda Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ Jarlyǧymen elımızde Konstitusiialyq sot qūryldy. Būl eldıŋ tarihyndaǧy ülken betbūrys. Öitkenı jaŋa organnyŋ bırınşı mındetı – Konstitusiianyŋ üstemdıgın qamtamasyz etu.
Ötken jyly jalpyhalyqtyq referendum nätijesınde eldıŋ institusionaldyq ortasyn tübegeilı özgertken bırqatar konstitusiialyq reforma jüzege asty. Qazaqstan Konstitusiiasy bırqatar özgerıske ūşyrap, superprezidenttık jüieden parlamenttık jüiege köştı.
Jaŋartylǧan Konstitusiia qoǧam men memlekettı odan ärı jetıldırudıŋ, saiasi transformasiianyŋ, memlekettıŋ äleumettık rölın jäne qūqyq qorǧau tetıkterınıŋ äleuetın küşeitudıŋ qūqyqtyq negızın saldy.
Būl naqty jaǧdaida auyl äkımderın halyqtyŋ tıkelei sailauyna, saiasi partiialardyŋ Mäjılıske ötuın jeŋıldetuge, Qazaqstanda alǧaş ret bır mandatty okrugterge kandidattardy engızuge äkeldı. Sonymen qatar, halyqtyŋ senımınen şyqqan deputattardy qyzmetınen bosatu tetıgı engızıldı.
Ökılettıkterdı tiımdı bölu jönındegı institusionaldyq şaralar keşenı azamattardyŋ qūqyǧyn nyǧaituǧa baǧyttalǧan saiasi reformalarmen qatar jürdı. Ölım jazasyn konstitusiialyq türde alyp tastau, genderlık teŋdıktı nasihattau jäne saiasi partiialardy tırkeu tärtıbın jeŋıldetu referendumda qoldau tapqannan keiın küşıne endı.
Köptegen ükımettık emes ūiymdardyŋ ötınışı boiynşa «Qazaqstan Respublikasynda beibıt jinalystardy ūiymdastyru jäne ötkızu tärtıbı turaly» zaŋǧa da özgerıster engızıldı. Osy uaqytqa deiın zaŋnyŋ mätını azamattardyŋ şerulerı men qoǧamdyq tärtıptı būzudyŋ arajıgın naqty ajyrata almaityn. Osylaişa, teoriialyq tūrǧydan azamattyq bostandyqtardy qorǧauǧa mümkındık beretın naqtylau engızıldı.
Keiıngı kezde jaŋa Konstitusiialyq sotqa ötınış bergen azamattardyŋ sany artyp keledı. Būl senımınıŋ jandanǧanyn aiǧaqtaidy. Būdan bylai kez kelgen azamat öz qūqyǧyn qorǧau üşın Konstitusiialyq sotqa tıkelei jügıne alady. Būl – Qazaqstandaǧy jaŋaşyldyq.
Negızı, bızdıŋ Konstitusiialyq sot tarihyna köz jügırtsek, jürıp ötken jolynan mol täjıribenı aŋǧaramyz. Mäselen, 1995 jyly Konstitusiialyq sot Konstitusiialyq keŋeske auystyryldy. Ol – zaŋnamanyŋ, qūqyq qoldanu täjıribesınıŋ konstitusiialyq talaptarǧa säikes keluın qadaǧalau, Parlament qabyldaǧan zaŋdardyŋ Ata Zaŋ talaptaryna säikestıgın tekseru, memlekettık organdar arasynda tuǧan konstitusiialyq-qūqyqtyq daulardy şeşu, olardyŋ ökılettıkterınıŋ arajıgın ajyratu, Prezident, Parlament sailaularynyŋ dūrystyǧyn qadaǧalau, Konstitusiia normalaryna resmi tüsındırme beru, halyqaralyq şarttardyŋ ratifikasiia aldynda konstitusiialyq talaptarǧa säikestıgın zerdeleu. Sondyqtan olardyŋ ökılettıgı öte ūqsas. Jalpy, qazır 120-ǧa juyq elde konstitusiialyq baqylau organy qūrylsa, sonyŋ 80-ge juyǧynda Konstitusiialyq sot, 12-sınde Konstitusiialyq keŋes jūmys ısteidı.
Qazırgı taŋda Qazaqstan Konstitusiialyq sotyna berılıp otyrǧan ökılettıkter elımızdegı Ata Zaŋnyŋ joǧary tūruyn, talaptarynyŋ ömırge enuın qamtamasyz etu üşın jetkılıktı. Konstitusiialyq sottyŋ zaŋdardy Parlament qabyldap, Prezident qol qoiǧanǧa deiın, sonymen qatar qoldanysta jürgen barlyq normativtık qūqyqtyq aktılerdıŋ de Konstitusiiaǧa säikestıgın tekseruge mümkındıgı bar. Köptegen elde Konstitusiialyq sottar Prezident qol qoiǧanǧa deiın zaŋdardy teksere almaidy. Bızdıŋ elımızde būl organǧa qos mümkınşılık berılıp otyr
Konstitusiialyq sottyŋ jaŋadan qūryluy – zaman talaby. Naqtyraq aitsaq, qūqyqtyq memlekettıŋ alǧyşarty bolatyn. Būǧan deiın Konstitusiialyq keŋeske azamattar tıkelei jügıne almady. Olar öz qūqyǧyn qorǧau üşın keŋeske tek jalpy sottar arqyly şyǧuǧa mäjbür boldy. Iаǧni azamattar sottarda qaralyp jatqan qandai da bır azamattyq, qylmystyq, äkımşılık, basqa da ısterdı şeşu üşın qoldanylǧan belgılı bır zaŋnyŋ konstitusiialylyǧyna kümänı bolsa, sudiaǧa ıstı toqtata tūryp, Konstitusiialyq keŋeske jügınudı sūraityn. Ötınışın sudia qanaǧattandyrmasa, ärı qarai eşteŋe ıstei almaidy. Al sudialar bolsa konstitusiialyq qaişylyq körse ǧana Konstitusiialyq keŋeske jügınedı. Körıp otyrǧanymyzdai, būl rette azamattar tılegı ärqaşan qabyl bola bermeitın. Endı Konstitusiialyq sot qūryluynyŋ arqasynda azamattardyŋ oǧan tıkelei jügınuge qūqyǧy paida bolyp otyr. Eger azamat zaŋ Konstitusiiaǧa säikes emes dep kümändansa, sotqa täueldı bolmaidy. Konstitusiialyq sotqa tıkelei şyǧyp, kümändanǧan zaŋ normasyn tekserte alady. Būdan özge Konstitusiialyq sotqa jügınudıŋ taǧy ekı arnasy aşylyp otyr. Olar – Bas prokuratura jäne ombudsmen arqyly daulau mümkındıgı. Respublika Prezidentı de küşıne engen zaŋdardy Konstitusiialyq sotta daulai alady. Būl jerde Memleket basşysy öz erkımen de jäne kelıp tüsken azamattardyŋ aryz-şaǧymdaryn qorytyndylaudyŋ nätijesı boiynşa da osyndai ötınış engızuı mümkın. Osynyŋ bärı – azamattardyŋ konstitusiialyq qūqyǧy men müddesın tiımdı qorǧau üşın engızılıp otyrǧan şaralar.
Qazır Konstitusiialyq sot Konstitusiialyq keŋestıŋ bükıl ökıletın alyp otyr. Qosymşa qosylǧan ökıletter: atap ötken azamattardyŋ, Bas prokurordyŋ jäne ombudsmennıŋ ötınışın qarau. Konstitusiialyq sottyŋ jūmysy jandanuy üşın jeke Konstitusiialyq zaŋ qabyldandy. Onda Konstitusiialyq sottyŋ märtebesı, sudialaryna qoiylatyn talaptar, jūmys ısteu prinsipterı, konstitusiialyq ıs jürgızu satylary, Konstitusiialyq sottyŋ şeşımderı jäne türlerı, ökılettıkterı jäne basqa mäselelerı qarastyryldy. Qazır Konstitusiialyq sot qūramynda 11 sudia jūmys ısteidı.
Sudialardyŋ taǧaiyndaluy da Ata Zaŋda däiektelgen. Organnyŋ töraǧasyn Prezident Senattyŋ kelısımımen jäne tört sudiasyn öz yqtiiarymen taǧaiyndaidy. 3 sudiadan 6 sudiany Senat pen Mäjılıs bekıtedı. Būl üderıske osylai ärtürlı bilık ökılderınıŋ qatysuy Konstitusiialyq sottyŋ beitaraptylyǧyn, täuelsızdıgın, obektivtılıgın qamtamasyz etu közdeldı. Jalpy, halyqaralyq täjıribede Konstitusiialyq sot sudiasy zaŋger mansabynyŋ şyŋy dep aituǧa bolady. Qazırdıŋ özınde Konstitusiialyq keŋes müşesı lauazymdaryna ülken ömırlık täjıribesı bar, Parlament deputaty bolǧan, Bas prokuraturanyŋ, Joǧarǧy sottyŋ basşylyǧynda bolǧan azamattar nemese elımızge tanymal ǧalymdar taǧaiyndalyp keldı. Menıŋşe, būl ürdıs bolaşaqta da saqtalady. Qazırgı zaŋ jobasy boiynşa sudialardan Qazaqstan Respublikasynyŋ azamaty boluy, 40 jasqa toluy, zaŋ salasynda kemınde 15 jyl qyzmet ötılınıŋ qajettıgı, moraldyq kelbetınıŋ tazalyǧy jäne qūqyq salasyndaǧy bılıktılıgınıŋ joǧarylyǧy talap etıledı. Olar 8 jylǧa taǧaiyndalady.
Konstitusiialyq sot sudialary tek Ata Zaŋǧa baǧynady. Būl «Konstitusiialyq sot turaly» zaŋ jobasynda aitylǧan. Ekınşıden, osy qūjatta aiqyndalǧan sudialardyŋ teŋdıgı, olardyŋ qūzyretıne qol sūǧylmaityny, täuelsızdıgı, mäselelerdı alqaly türde köpşılık dauyspen şeşuı, qyzmetıne eşkımnıŋ aralasuyna jol berılmeuı, mūndai äreketke Qylmystyq kodekste arnaiy baptyŋ qarastyryluy, qaralǧan ıs boiynşa eşkımge jauap bermeuı, eşkımnıŋ esep ala almaityny, qabyldanǧan şeşımge bıldırgen qūqyqtyq pozisiiasy üşın qudalanbauy – Konstitusiialyq sottyŋ täuelsızdıgınıŋ belgılerı.
Konstitusiialyq sot şeşımınıŋ mındettı zaŋ küşı bar. Ol bükıl el aumaǧynda qoldanylady jäne şaǧymdanuǧa jatpaidy. Öitkenı Ata Zaŋnyŋ, memlekettıŋ atynan söilep tūrǧannan keiın ol şeşım oryndaluy tiıs. Ony qaita qaraityn instansiia da, şaǧymdanu tetıkterı de joq. Halyqaralyq täjıribe de solai. Öz şeşımın tek Konstitusiialyq sottyŋ özı ǧana joia alady. Oǧan Ata Zaŋnyŋ özgeruı, iaǧni Konstitusiialyq sot qabyldaǧan şeşım negızdelgen normanyŋ özgeruı sebep bola alady. Biyl törtınşı konstitusiialyq reforma bolyp, Ata Zaŋnyŋ 33 babyna 56 özgerıs engızıldı. Osy baptar boiynşa būryn qabyldanǧan şeşımder bolsa, olarǧa qazır reviziia jasauǧa bolady.
Qazırgı taŋda Qazaqstan Konstitusiialyq sotyna berılıp otyrǧan ökılettıkter elımızdegı Ata Zaŋnyŋ joǧary tūruyn, talaptarynyŋ ömırge enuın qamtamasyz etu üşın jetkılıktı. Konstitusiialyq sottyŋ zaŋdardy Parlament qabyldap, Prezident qol qoiǧanǧa deiın, sonymen qatar qoldanysta jürgen barlyq normativtık qūqyqtyq aktılerdıŋ de Konstitusiiaǧa säikestıgın tekseruge mümkındıgı bar. Köptegen elde Konstitusiialyq sottar Prezident qol qoiǧanǧa deiın zaŋdardy teksere almaidy. Bızdıŋ elımızde būl organǧa qos mümkınşılık berılıp otyr.
Jalpy, Konstitusiialyq sottyŋ qūryluy elımızdıŋ zaŋ qūrylymdarynyŋ, zaŋ qauymdastyǧynyŋ tyǧyz yntymaqtastyǧyn talap etedı. Öitkenı kez kelgen azamat Konstitusiialyq sotqa jügınuge qūqyly bolsa da, sol sottyŋ aldyna qoiylatyn mäselenı öz betımen qaǧaz betıne tüsıre aluy, qūqyqtyq sauatynyŋ boluy şart. Jalpy, zaŋ talabymen nege kelıspeitının, qai jerıne qarsy ekenın uäjdep ötınış jazu qarapaiym azamattyŋ qolynan kele bermeidı. Onda oǧan kım kömektesedı? Osy mäsele bızdegı zaŋ qauymdastyǧynyŋ yntymaqtasa, özara ärıptestıkte jūmys ısteuın qajet etedı. Bıraz elderde azamattar Konstitusiialyq sotqa tek advokatpen keledı. Ondaǧy maqsat – Konstitusiialyq sotta şyǧarylatyn mäselenıŋ qaralu sapasyn qamtamasyz etu. Ol jerde taraptyŋ erkın bıldıretın zaŋger boluy tiıs. Jaryspalylyq boluy kerek. Konstitusiialyq sottyŋ mındetı – sony tyŋdap, obektivtı şeşım şyǧaru. Sondyqtan būl baǧytta da naqty jūmys jüredı.
Rasy kerek, qazır Konstitusiialyq sotqa aryz-şaǧym köptep kelıp jatyr. Bırı sot ükımımen kelıspeidı, bırı taǧaiyndalǧan jazany ädıletsız dep tanidy, taǧy bırı bankten alǧan nesiesın jauyp berudı sūraidy. Mūndai mäselelerdı Konstitusiialyq sot qaramaidy. Konstitusiialyq sottyŋ basty mındetı – belgılı bır daudy şeşken kezde qoldanylǧan zaŋnyŋ, basqa da normativtık-qūqyqtyq aktınıŋ Konstitusiiaǧa säikestıgın qarau. Sottaluşy qylmys jasady ma, joq pa, taǧaiyndalǧan jaza ädılettı me, zaŋsyz ba degen mäselenı qaramaidy. Mūny dūrys tüsıngen jön. Ekınşıden, qazır keibır zaŋgerler ärbır azamat zaŋ būqaralyq aqparat qūraldaryna jariialanǧannan keiın onyŋ qandai da bır babyna kümän tuyndasa, Konstitusiialyq sotqa jügınuge qūqyǧy bolsyn degen pıkır aituda. Būl dūrys emes. Halyqaralyq täjıribede qalyptasqan ürdıs boiynşa Konstitusiialyq sotty adam qūqyǧyn qorǧaudyŋ qosymşa kepılı dep qarastyrǧan jön. Mysaly, azamat äkımdıktıŋ şeşımın sotta daulady delık. Sot äkımdıktıŋ şeşımın qoldady. Kelesı sot satysy būl ıstı alqaly türde qarap, zaŋdy mülde basqaşa qoldanuy mümkın. Būl ärbır zaŋgerdıŋ zaŋ jaily tüsınıgı men täjıribesıne bailanysty. Mūndai şeşımder köp. Sondyqtan eger de oblystyq sot zaŋdy basqaşa tüsınıp, qoldansa, azamattyŋ paidasyna şeşse, onda ol zaŋdy ärı qarai daulamaidy. Eger joǧary tūrǧan sot ta zaŋdy bırınşı satydaǧydai qoldansa, azamat onymen kelıspese, zaŋdy daulau Konstitusiialyq sotta jüzege asyryluy tiıs. Köptegen elde Konstitusiialyq sotqa mūndai daular jalpy sot satylarynan ötkennen keiın keledı. Ükımdı emes, tek zaŋnyŋ özın ǧana daulaidy. Dau tuyndamasa da bolaşaqta kerek bolyp qalar dep, zaŋdy äşeiın teksertıp alu üşın Konstitusiialyq sotqa jügınuge bolmaidy. Zaŋdy daulai otyryp, onyŋ saldaryn da eskergen jön. Eger zaŋ Ata Zaŋǧa qaişy dep tanylsa, sonyŋ negızınde būryn qabyldanǧan sot şeşımınıŋ küşın joiu kerek bolady. Al ol zaŋ jaŋadan nemese 5 jyl būryn qabyldanuy mümkın. Osy uaqyt ışınde myŋdaǧan adam taǧdyryna qatysty qanşama şeşım şyqty. Onyŋ bärın qaita qaraudyŋ saldary qiyn. Osyndai jaǧdaidyŋ aldyn alu üşın zaŋgerler qauymdastyǧynyŋ yntymaǧy, bılıktılıgı öte qajet.
Elvira AZİMOVA,
Qazaqstan Respublikasy
Konstitusiialyq
sotynyŋ töraǧasy
