Taraz – tarihymyzdyŋ altyn dıŋgegı. Osynau tarihy tasqa, şejıresı qūmǧa sıŋgen kielı ölkede ejelgı däuırlerden, orta ǧasyrlardan jetken ūzyn-sany 1000-nan asyp jyǧylatyn tarihi-mädeni mūralar bar. Būl qasiettı mūralar tek bır eldıŋ, bır ūlttyŋ müddesı üşın emes, bükıl Jer şaryn meken etetın adamzat üşın qyzmet etıp keledı.
Bükıl adamzatqa, onyŋ ortaq örkenietıne tän jädıgerlerdıŋ qazaq topyraǧynda oryn tepken bıregeilerınıŋ bırı – ırgetasy şamamen osydan 2100 jyl būryn qalanǧan, qai-qai däuırde de özınıŋ asa ırı mädeni-ruhani jäne saiasi ortalyqtardyŋ bırı sanatyndaǧy biıgınen tömendep körmegen şaharlardyŋ bırı – Taraz qalasy ekenı dausyz.
Elbasymyz Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev «Tarihyn bılmegen ūlttyŋ bolaşaǧy da müşkıl boluy mümkın» degen edı. Rasynda da, soŋǧy ǧasyrlarda qazaq halqynyŋ bolmysy ülken özgerıske ūşyrap, tarihi jady öşe jazdaǧan edı. Täuelsızdık jyldarynda ǧana ūlttyq sanamyz qaita jaŋǧyryp, tarihymyzdy tügeldei bastadyq. Bügın de köne tarihymyzdyŋ kömbesı – qasiettı Tarazdyŋ kielı mūralaryn «Qazaqstannyŋ kielı jerlerı» aidarymen nazarlaryŋyzǧa ūsynyp otyrmyz.
Taza sezım simvoly
Aişa bibı kesenesı – HI-HII ǧasyrlardaǧy säulet önerınıŋ üzdık nūsqasy. Taraz qalasynan 17 şaqyrym jerde Jambyl audanynyŋ Aişa bibı auylynda ornalasqan. Būl öŋırge aiaq basqan ärbır adam mūsylman älemı qūrmet tūtatyn, «äulie oryn» dep atalǧan ortaǧasyrlyq säulet önerınıŋ ınju-marjany Aişa bibı kesenesıne at basyn būrmai ötpeidı.
Ǧasyrlar tereŋınen bızdıŋ zamanymyzǧa deiın kesenenıŋ batys jaq qabyrǧasy men oǧan japsarlas qabyrǧalarynyŋ qaldyqtary ǧana jetken.
Kesene jobasy – şarşy formaly būryştarynda kolonnalary bar qūrylys. Kesene qabyrǧalarynyŋ syrtqy jaǧy qoldan oiylǧan oiu-örnekterı bar 62 türlı terrakot qyş taqtalarmen kömkerılgen. Ärqily üilesım men nūsqalardan tūratyn, türlı ösımdık gülderı men geometriialyq türler sarynyndaǧy örnekterge bai. Būl – ortalyq Aziia men Qazaqstandaǧy ön boiy oiu-örnektermen kömkerılgen jalǧyz eskertkış.
Sondyqtan da Aişa bibı kesenesı qazaq halqynyŋ ejelgı oiu-örnegın saqtaǧan muzeiı ıspettı. Qabyrǧalarynyŋ ortasynda jebe beinelı iındermen kömkerılgen tereŋ quystar bar. Kolonnalardyŋ joǧarǧy jaǧy vaza türınde jasalǧan.
Kesene qūrylysyna antiseismikalyq maqsatta arşa aǧaşy paidalanylǧan.
Jerlengen adam turaly tek aŋyzdar ǧana saqtalǧan. Aŋyzdardyŋ bırınde Taraz bileuşısı Qarahanǧa sapary kezınde jylan şaǧyp, qaitys bolǧan Zeŋgı baba men Anuar begımnıŋ aru qyzy Aişa bibı turaly aitylady. Aŋyz boiynşa – Qarahan özınıŋ süiıktısıne arnap keremet kesene saldyrǧan. Qazırgı künı jastar Aişa bibı kesenesıne mäŋgılık mahabbattyŋ, taza sezımnıŋ, päktıktıŋ simvolyna ainalǧan kielı oryn retınde mınäjat etuge keledı.
Babadja Hatunǧa qūrmet
Aişa bibı kesenesınıŋ maŋyna ornalasqan. Kesene özınıŋ kompozisiiasy men qūrylymy jaǧynan öte qarapaiym. Qūrylys küidırılgen kırpışten salynǧan. Qabyrǧalarynda sändık bezendıruler joq, bıraq säulettık qūrylystyŋ jinaqy ärı qarapaiym oiu-örnekterı üilesım tapqan.
Kesenenıŋ körkemdık pen symbattylyq beretın prizmalyq barabanǧa ornalasqan 16 qyrly konus jabyny – Qazaqstan kümbezderınıŋ ışındegı eŋ erekşesı. Qasbetınde: «Būl Babadja Hatun qabırı. Ony saluşy» degen jazular bölıgı saqtalǧan. Şeberdıŋ aty-jönı saqtalmaǧan.
Aŋyz boiynşa, kesene Aişa arudyŋ kütuşısı bolǧan, keiınnen bibısı ömırden ötken soŋ jas qabırdıŋ ömır boiǧy şyraqşysy mındetın atqarǧan paryz adamy – Babadja Hatunnyŋ jer besıgı üstıne ornatylǧan.
Qarahan – äulieata
Taraz qalasynyŋ ortalyǧynda ornalasqan (Töle bi men Baizaq batyr köşelerınıŋ qiylysy), ortaǧasyrlyq rabat aumaǧyndaǧy dıni-memorialdyq keşenge kıredı. Kesene Qarahanidter äuletınıŋ körnektı tūlǧasynyŋ bırı – Şah Mahmud Qarahanǧa arnalyp salynǧan. Kesenenı saluşy şeberdıŋ aty-jönı tarihta saqtalmaǧan. Kesenenıŋ alǧaşqy nūsqasy bızdıŋ zamanymyzǧa jetpedı. 1906 jyly jergılıktı tūrǧyndardyŋ küşımen alǧaşqy kesenenıŋ ornyna qaita salynǧan, alaida onyŋ sändık örnekterı joiylǧan. Kesenenıŋ alǧaşqy kelbetı men säulettık qūndylyǧyn tek 1902 jyly tüsırılgen fotosuretten ǧana köre alamyz. Surette kesene şarşy formaly. Bas qasbetınde kırpışten örılgen örnekter bar. 1961 jylǧy qazba jūmystary kesenenı sändeu üşın 30-ǧa juyq türlı terrakottar paidalanylǧanyn anyqtady. Kıreberıs iını süiırlene qalanyp kolonnaǧa tırelgen. 1836-1936 jyldar aralyǧynda qala Qarahannyŋ qūrmetıne Äulieata dep ataldy.
Qazır būl jer – besık ornalasqan ortalyq zaly, üş būryşynda üş qūdjyra bölmelerı bar portaldy-kümbezdı qūrylys. Qarahan kesenesınıŋ qabyrǧalary patşalyq kezeŋınıŋ kırpışterımen örılgen. Kümbezı men arqalyq oiyqtary ǧana HI ǧasyrdaǧy kırpış-plitkalarmen salynǧan.
Tektūrmastyŋ tūraǧy
HIV ǧasyrda Talas özenınıŋ oŋ jaǧalauynda Tektūrmas kesenesı salynǧan jäne būl dıni oryndardyŋ bırı bolǧan. Osy töbenıŋ basynda zoroastrizm, hristiandyq, mūsylmandyq räsımdegı zirattar ornalasqan. Töbenıŋ etek jaǧynda ejelgı jerasty joly jäne Talas özenı arqyly ötetın tas köpır bolǧan.
HH ǧasyrdyŋ 30-jyldaryndaǧy ateisterdıŋ dınge qarsy saiasaty kezınde köptegen tarihi-mädeni eskertkışter tolyqtai nemese jartylai qirady. Tektūrmas kesenesınıŋ tek fotosuretı ǧana saqtalyp qalǧan (HIH ǧ. 80-jyldar). Kesene formasy qarapaiym. Atalǧan mekenge 2001 jyly arheolog A.İtenov qazba jūmystaryn jürgızdı. 2002 jyly kesenenıŋ alǧaşqy ornynda jaŋadan kesene tūrǧyzyldy. Kesene jergılıktı halyqqa Tektūrmas atymen belgılı Sūltan-Mahmudhan jerlengen oryn retınde belgılı. Al Tektūrmas sözınıŋ özı türkışe «tynymsyz oryn» degendı bıldıredı.
Güljan RAHMAN
