Būryn «Fly Arystan balalar biletın 50% qymbatqa satqan», «Reisterı sebepsız saǧattap keşıgetın kompaniia», «Qyzmet körsetu deŋgeiı adam tözgısız», «Jolauşylardyŋ biletterı men jükterıne alatyn aqşasy udai qymbat» degen sözderdı jiı-jiı estıp jüretın edım. Astanadan Türkıstanǧa ūşqanda aşqaraq Arystan-nyŋ qarapaiym jolauşylardyŋ «terısın tırıdei sypyratyn» jalmauyzdyǧyna özım de kuä boldym. Tüsınıktı boluy üşın, bärın ret-retımen baiandaiyn.
Aşqaraq kompaniia täbetın kım tyiady?
Adamnyŋ jüikesın jūqartu üşın aşylǧan äue kompaniiasy tırkeu räsımınıŋ özın ädeiı qiyndatyp qoiǧan. Äuelı bilet alǧan jolauşylar kezekke tūrady. Kezegıŋ jetkende kompaniia qyzmetkerı «bızde tırkelu räsımı onlain jürgızıledı» dep onlain tırkeletın jerge jön sılteidı. Ol jerde äuelı biletıŋdı tırkeisıŋ, sosyn jügıŋdı… Özım ūiqym qanbai, reiske ülgermei qalamyz ba dep alaŋdap tūrǧanymyzda jügımızdıŋ salmaǧy 26 kelı tartty! «E, jaraidy. Ärı ketse bır 10-15 myŋ teŋge töleitın şyǧarmyn» dep qaltamdaǧy smartfonymdy ızdei bergenım sol-aq edı tırkep tūrǧan qyz: «26 kelıge 57 200 teŋge töleisız» dep baqyraiyp tūr. Jalmauyzdyqtyŋ da, meşkeilıktıŋ de şegı bolmauşy ma edı?!. Bagajdyŋ 1 kelısıne 2200 teŋge aqy alady eken, Fly Arystan! Aŋqau adamnyŋ qaltasyn qaǧu – naǧyz ozbyrlyq qoi!
Esterıŋızde bolsa, qūrylǧan kezde Fly Arystan-nyŋ biletterı 7 myŋ teŋgeden satylǧan. «Mıne, tamaşa! Biletterı qoljetımdı äue kompaniiasy qūryldy. Endı poiyzǧa mınbei, ūşaqpen ūşamyz!» desıp jolauşylar börkın aspanǧa atqan. Alaida köp ūzamai loukosterdıŋ biletterı qymbattady. Qazır 10 myŋ teŋgege bilet joq. 4-5 kün būryn alǧannyŋ özınde Astanadan Türkıstanǧa deiın 1 adamǧa bilet qūny 25-30 myŋ teŋgeden. Būl – äigılı Eir Astana degen äue alpauytynyŋ enşıles kompaniiasy. Biznes-modelı «bılmegennen aqşa qaǧu» prinsipıne negızdelgenı äu basta baiqalmaidy. Aqşaŋdy tek oryn üşın töleisıŋ. Bıraq bır äreketımen jaŋylysqan jolauşydan bır bilet qūnynan bırneşe ese köp aqşa alady. Bortta bır jūtym qara suǧa da aqy sūraidy. Aşqaraq Arystan-nyŋ mūndai täbetın kım tyiady?
Bilet baǧasy qalai belgılenedı?
Biyl aqpan aiynda ūşaq biletterınıŋ baǧasy 21,5 paiyzǧa deiın qymbattady. Būl – 2021 jylǧy mausym aiynan keiıngı eŋ joǧary köterılgen baǧa. Sonda būǧan ne sebep bolyp otyr? Mäselenıŋ mänısın qūzyrettı vedomstvonyŋ ökılderı tüsındırıp beruge tyrysty. İndustriia jäne infraqūrylymdyq damu ministrınıŋ orynbasary Almaz Ydyrysov ūşaq biletterınıŋ baǧasy köptegen faktorlarǧa bailanysty belgılenetının aitady. «Eŋ aldymen, ūşaq biletınıŋ qūnyna 32 paiyz äue kerosinınıŋ baǧasy men tapşylyǧy äser etedı. Byltyr elımızdegı mūnai öŋdeitın zauyttar 684 myŋ tonna äue kerosinın öndırdı, al janarmaidyŋ sūranys körsetkışı 806 myŋ tonnaǧa jettı. Iаǧni, Qazaqstan 158 myŋ tonna äue kerosinın şetelden satyp aluǧa mäjbür bolyp otyr. Ekspluatasiialyq şyǧyndar men äue kemelerınıŋ lizingı – 18 paiyz, äuejai qyzmetterı – 13 paiyz, jalaqy töleuge jūmsalatyn şyǧyndar 6 paiyz bilet baǧasyn belgıleuge yqpal etedı» deidı A.Ydyrysov. Onyŋ aituynşa, äue kemelerın satyp alu nemese jalǧa alu, qosalqy bölşekterın satyp alu siiaqty äue kompaniiasynyŋ şyǧyndarynyŋ 80 paiyzǧa juyǧy şetel valiutasy arqyly ıske asyrylady. Al äue kompaniialary öz tabysynyŋ 80 paiyzyn teŋgemen tabady, sol sebepten olar öz şyǧyndaryn jabu üşın bilet qūnyn qalaǧanynşa qymbattatady.
Azamattyq aviasiia komitetınıŋ töraǧasy Talǧat Lastaev jyl saiyn şeşımın tappai kele jatqan äue kerosinı tapşylyǧy salanyŋ damuyna kedergı keltırıp otyrǧanyn aitady. «Janarmaidyŋ tapşylyǧy men qūnynyŋ qymbattauyn toqtatu – qiyn mäselenıŋ bırı. Bızdıŋ äue kompaniialary, negızınen, kerosindı Reseiden satyp alady. Ol jaqta qūny öte qymbat. Ūşaq biletterınıŋ qymbat boluy da osydan. Tyǧyryqtan şyǧatyn joldyŋ bırı – öndırıs kölemın ūlǧaitu. Ol üşın zauyttardyŋ infraqūrylymyn auystyru kerek. Būǧan köp qarajat pen uaqyt jūmsalady. Ükımet älı onyŋ şeşımın taba alar emes» deidı ol.
Qazaqstanda ūşaq biletın belgıleudı memleket rettemeidı. Sol sebepten baǧa da tez qūbylyp tūrady. Mysalǧa, 2023 jyly qaŋtar aiynda elımızdıŋ ekı aimaǧynda (Batys Qazaqstan oblysynda – 67 paiyz, Abai oblysynda – 57,3 paiyz) baǧalar kürt qymbattady. Būl Käsıpkerlık kodekstıŋ baptaryn būzatyn äreket bolǧandyqtan, Bäsekelestıktı qorǧau agenttıgı men Bas kölık prokuraturasy baǧany şaryqtatqan Air Astana äue kompaniiasyna qatysty bırlesken tekseru jürgızdı. Alaida būl tekserudıŋ qorytyndylary sotqa jıberılgendıkten, älı naqty aiyppūl töleitını nemese tölemeitını belgısız. Bır belgılı bolǧany, qūzyrly ekı memlekettık mekeme biletterdıŋ baǧasyn negızsız ösıruge tosqauyl qoiatyn normativtık-qūqyqtyq aktıler daiyndauda. Onyŋ qandai bolaryn, bilet baǧasyn retteuge qanşalyqty tiımdı bolaryn uaqyt körseter.
Qai jaqqa ūşqan arzan nemese qymbat?
Qazır arzan bilet satyp alu ekı adamnyŋ bırınıŋ qolynan keledı. Alaida baǧalar jyldam özgerıp tūratyndyqtan, ärı şiraqtyq, ärı tapqyrlyq kerek. Mysaly, baǧalardy salystyryp köreiık. Astana-Almaty baǧytyna ūşaqqa bilet alamyn deseŋız, tört äue kompaniiasynyŋ bırın taŋdai alasyz: Air Astana, Fly Arystan, SCAT jäne Qazaq Air. Eger Sız Air Astana-men ūşamyn deseŋız, mysaly, 7 mamyrdyŋ tünınde saǧat 03.15-te mınseŋız, 41 837 teŋgege bilet alasyz, al kündızgı uaqyttaǧy bilet qūny 46 837 teŋgege şyǧady. SCAT-pen ūşamyn deseŋız, taŋerteŋgılık saǧat 08.30-da mınseŋız, 39 743 teŋgege bilet alasyz. Kündızgı uaqytty Fly Arystan-men ūşsaŋyz, 42 146 teŋgenıŋ biletın alasyz. Qazaq Air-dıŋ ūşaqtarynyŋ kündızgı baǧasy būl baǧytqa – 42 563 teŋge. Astanadan Atyrauǧa bilet baǧasy Air Astana-ǧa alsaŋyz 103 337 teŋge tūrady. Al Air Astana-dan Astana-Ystambūl baǧytyna ūşamyn deseŋız, 116 079 teŋge töleisız. Osy baǧytta SCAT – 136 089 teŋgege, Fly Arystan 151 481 teŋgege aparady. Air Astana-nyŋ biznes klastaǧy oryndardy arnaiy jeŋıldıkpen satatyn dästürı bar. Mäselen, 7 mamyrǧa deiın halyqaralyq baǧyttar boiynşa (ışkı reisterge jeŋıldık joq) älemnıŋ 20 qalasyna baǧasy tiımdı biletterdı aldyn ala satyp aluyŋyzǧa bolady. Astana men Almatydan – Taşkentke ūşamyn deseŋız, 150 000 teŋgege baryp-qaituyŋyzǧa bolady. Türkiianyŋ Antalia men Bodrum qalalaryna 500 000 teŋgege bilet satyp ala alasyz. Astanadan Delige deiın 327 000 teŋgege bilet tabuǧa bolady. Alaida mūndai jolauşyny qyzyqtyratyn dästür öte sirek.
Järdemaqşa beru mäselenı şeşe me?
Aityla-aityla auyz şarşaǧan, jazyla-jazyla jauyr bolǧan būl mäselenı qalai şeşuge bolady? Sausaǧymyzdy bügın, sanamalap şyǧaiyq. Bırınşıden, otandyq äue kompaniialary naryq jaǧdaiynda bır-bırımen qataŋ bäsekelestıkte äreket etude. Ekınşıden, äue kompaniialary janarmaidy naryq baǧa belgılegen Ükımet äue kerosinınıŋ baǧasyna şekteu qoia almaidy. Üşınşıden, ärkez qūbylyp tūratyn teŋgenıŋ baǧamy – äue tasymaldarynan mol tabys tabuǧa mümkındık bermeidı deidı äue kompaniialarynyŋ ökılderı. Lizingke alynǧan äue kemelerınıŋ qūny, qosalqy bölşekterınıŋ baǧasy jäne tehnikalyq qyzmet körsetu şetel aqşasymen ıske asyrylady. Būl jerde mäselenı şeşudıŋ ekı joly bar siiaqty. Bırınşı joly – ūşaqqa mınetın halyqtyŋ tölem qabıletın köteru. Ol üşın infliasiiany tömendetsek, azyq-tülık pen tūrmystyq qyzmet körsetu baǧalaryn tüsırsek, jūrttyŋ äleumettık ahualy jaqsarady. Ekınşı joly – ışkı naryqta qyzmet körsetetın barlyq äue kompaniialaryna järdemaqşa beru. Mūndai täjıribe Resei men Qytaida bar. Ükımetten järdemaqşa alǧan äue kompaniialary qyzmet körsetu sapasyn jaqsartady, bilet qūnyn arzandatady. Öz kezegınde būl jolauşylar aǧynyn molaituǧa aparady. Ärine, eger qūzyrly memlekettık organdar jai sözben emes, naqty ıspen biletterge qatysty ahualdy özgertkısı kelmese, «baiaǧy jartas» sol küiınde tūra beredı.
