Bügınde elektrondy temekı ülkenderden qalyp, kämelet jasqa tolmaǧandardyŋ qolyna tüstı. Oquşylar kez kelgen dükennen oŋai alyp jür. Özara «Odnorazka» dep ataityn elektrondy temekıge örımdei ūl-qyzdar qaidan qūmartty desek, bälenıŋ bärı tiktok pen instagramda eken, jarnamasy sonda qaptap tūr. Tapsyrys berse, jasyna da qaramai jetkızıp beredı. Kökşıl tütındı tüidek-tüidek būrqyratudy balalar eresek körınudıŋ nyşany dep qabyldaidy. Mıne, bügıngınıŋ dertı. Baǧasy 2-3 myŋ teŋge tūratyn bälekettıŋ ziianyn zerttep kördık.
«Odnorazka» degen elektrondy temekınıŋ jasöspırımderge arnalǧan türı körınedı. Nūr-
Sūltanda 2-3 synyp qyzdary elektrondy temekı şegıp jürgenın temırjolşy Älıbi Manaş baiqap qalyp, Facebook paraqşasynda aşyna jazdy. «Nūr-Sūltan qalasynyŋ
Äuezov köşesı boiynda «Dastarhan» degen kafe bar. Mıne, sol jerge tüskı asqa kele jatqanymda kördım. Esıktıŋ aldynda şaşyna bantik taqqan ekı qyz elektrondy temekı şegıp tūr. Körgende şalqamnan qūlai jazdadym. Büldırşın balalar bolǧandyqtan, suretke tüsıre almadym. Janyna baryp əi deuge… bögdenıŋ qyzy. Oquşy qyzdarǧa qarap söileseŋ, pedofil degen küie jaǧyp jıberuı äbden mümkın. «Tek jürseŋ, toq jüresıŋ» degen bar. Bıraq balalarǧa ügıt-nasihat jürgızu kerek» dedı Älıbi Manaş.
8-synypta oqityn Almas esımdı jetkınşek elektrondy temekı şegetının jasyrmaidy. Hoş iıs pen nikotinge basy ainalyp qalsa kerek, onda tūrǧan eşteŋe joq dep, äkesınıŋ de şegetının aitty. Säikesınşe jetkınşektıŋ mūndai dünienı tūtynatynyn ata-anasy da bıledı eken. Anda-sanda tartyp tūruǧa rūqsat berdı deidı.
«Mektep janyndaǧy dükennen satyp alamyn. Eşkım «saǧan bolmaidy, satpaimyz» demeidı. «Veip» densaulyqqa qatty bır ziian keltıredı dep oilamaimyn. Ärine, nikotindı sūiyqtyqty köp qospau qajet» dedı ol.
Köpbalaly ana Zäureş Janbolatova elektrondy temekımen osydan bır jyl būryn tanysypty.
«Ūldarymnan da baiqaǧanmyn. Söitsem, kışkentai qūtysy bar, flomasterge ūqsas närse. Veip ekenın keiın bıldım. 2019 jyldan bastap elımızde 15 pen 18 jastaǧy kämelet jasyna tolmaǧandardyŋ 13 paiyzy veiptı paidalanady. Sonyŋ qatarynda öz balalarym da bar ekenın bılgende qatty aşulandym. Mekteptıŋ būryş-būryşynda, tıptı synypta erkın şege beremız dedı. Sol kezde olardy sabap alǧanym bar. Keiın mūǧalımderıne aityp, baqylauyn ötındım. Balalardy tärtıpke salmasa, öz betterımen ketedı ǧoi. Degenmen qazırgı taŋda dükenderde mūndai zattar aşyq satyluda. Satuşylar aqşa üşın balalarǧa da sata beredı. Soǧan alaŋdaimyn» deidı Z.Janbolatova.
Densaulyq saqtau ministrlıgı är bes jyl saiyn arnaiy monitoring jürgızedı. Mälımetke säikes, soŋǧy 5 jylda elektrondy temekını tūtynu kürt ösken. Olardyŋ arasynda jasy 11-den endı asqandar da bar. QR DSM qoǧamdyq densaulyq saqtau ūlttyq ortalyǧynyŋ basşysy Janar Qalmaqovanyŋ aituynşa, elektrondy temekını tūtynu ūldar arasynda 3 ese, qyzdar arasynda ekı esege artqan. Negızı zaŋ boiynşa būl önımderdı 18 jasqa tolmaǧandarǧa da satuǧa bolmaidy. Bıraq…
Atalmyş bälekettı Instagram jelısı arqyly saudalaityndarmen bailanysyp kördık. Söitsek, olar sūiyq nikotin qūrylǧylaryn deldaldardan, orysşa aitqanda, «posrednikterden» alady eken. Olardyŋ özı Reseiden aldyrtatyn körınedı. Keiın kez kelgen adamǧa, tıptı jasöspırımderge sata beredı. Sebebı sūranys bar.
Qarjy ministrlıgınıŋ mälımetınşe, jyl saiyn elımızge importtalatyn önım kölemı köbeiıp jatyr. Resmi derekterge süiensek, byltyrdyŋ özınde 2 mln litr importtalsa, biyl jarty jyldyŋ özınde 1 jarym mln litr elektrondy temekı sūiyqtyǧy importtalǧan. Mūndai önım türlerı köbıne Resei men Qytaidan keledı.
Elektrondy temekı qoldanuşylarynyŋ arasynda qūrylǧy qarapaiym temekıden paidaly degen qate tüsınık qalyptasqan. Adamdar ziiany joq degen oimen ony jiı paidalanady. Qūrylǧynyŋ marketing salasy jaqsy, satuşylar tūtynuşylardy sendıre bıledı. Psihikalyq sauyqtyru ortalyǧynyŋ bas därıgerı Sapar Qūttybaiūly elektrondy temekınıŋ zardaby dästürlı temekıden asyp tüspese kem emes dep otyr.
«Jai temekı şege me, «elf bar» sekıldı elektrondysyn şege me, qūramyndaǧy uly zattar jürek, qan tamyrlary jüiesıne äser etıp, ökpege zaqym keltıredı. Ekınşıden, elektrondy temekıge ärtürlı däm beru üşın iıstendırgış qospalar qosady. Onyŋ da ziianyn eskerıŋız. Konseragendı zattar bar. Sondyqtan elektrondy temekınıŋ ziiany azdau degen tüsınık qate» dedı ol.
Maman jaman ädettıŋ bırı temekı şeguden arylu üşın, onyŋ oŋtailysyna, ziiany azdauyna ötu özın-özı aldau ekenın aşyp aitty.
«Elektrondy temekı. Qorqor. Nasybai. Şylymdy tastaimyn dep, ekınşısıne köşu kömektespeidı. Al qorqor tartqan kezde, onyŋ qūramynda türlı mailar men iıstendırgış qospalar bolady, sol bronhtyŋ kılegei qabyǧyn mailap tastaidy. Sezınu reseptorlary mailanyp qalady da, tütın ışke kırgende bronhty tıtırkendırmeidı. Sondyqtan qorqordy 2-3 saǧattap tarta beredı. Qorqor tartqan adam temekı şekken adamǧa qaraǧanda nikotindı ekı-üş ese artyq qabyldaidy.
Qazır mektepte oqityn ūldar bylai tūrsyn, qyzdarymyz da auzyna nasybai salady. Nasybai da nikotinge täueldı etedı. Onyŋ üstıne būl – tabak. Nikotin aǧzaǧa tüsse, adamnyŋ oilau qabıletıne, qan ainalymǧa äser etedı, asqazan jüiesın būzady. Nasybaidyŋ qūramynda mahorka, temekı, söndırılgen äk, tauyq saŋǧyryǧy, tüie tezegı, ärtürlı ösımdıkter külı (arşa, sekseuıl, qaiyŋ nemes tobylǧy külı), jelım, adam aǧzasyna ziian keltıretın auyr metaldar qorǧasyn, synap, kadmii, myşiak bar. Auyz quysynyŋ qaterlı ısık aurularyna şaldyqtyrady. Tısterı tüsedı, asqazan jüiesı, büirekterı qūridy. Sondyqtan zaŋmen tyiym salynu kerek. Temekını de 21 jasqa deiın satylmaidy degenımızben, balalar qulyqqa basyp alyp jatady. Zaŋdy qataŋdatu kerek dep oilaimyn» dedı Psihikalyq sauyqtyru ortalyǧynyŋ bas därıgerı Sapar Qūttybaiūly.
Qazırgı taŋda elımızde elektrondy temekınıŋ 1 ml-ge 8 teŋge salyq salynady. 2023 jyly salyq kölemın köbeitu közdelıp otyr. Sonymen qatar Qazaqstannyŋ tauar öndıruşıler men eksporttauşylar odaǧy tütınsız, nikotinı bar önımderge arnalǧan ūlttyq tehnikalyq reglamenttı äzırlep, qabyldau turaly el Ükımetıne ūsynys joldaǧan. Qūramynda nikotin bar önımderdıŋ tehnikalyq reglamentın bekıtu josparlanyp otyr. Elektrondy temekı – erteŋdı küttırmeitın mäsele. Ūrpaq bolaşaǧyn oilasaq, bügıngı «veiptı» ermek körgen bala bolaşaqta temekı temekıge täueldılerdıŋ qataryn tolyqtyrmasyn desek, erterek ıske köşu kerek.
Naima NŪRALYQYZY
