Jaŋa däuır jastaryna qoiylar talap joǧary bolǧan saiyn olardyŋ talǧamy da biık. Bıraq būl biıktık bılım men önerdıŋ emes, olardyŋ ūstaǧan telefony, kigen kiımınıŋ qūnymen ölşenetın kezeŋ tuyp tūr. Qazır mektep jasynan bastap-aq sapasy joǧary qymbat telefondar ūstauǧa tyrysyp, qatar qūrbysynan qalǧysy kelmeitın balalar jai Phone emes, iPhone ūstauǧa äues. Kemı jarty million teŋgenıŋ būiymy jaman bolsyn ba, bai-baǧlannyŋ balasy ūstaǧan älemdık brendke qyzyǧa qaraǧan äleumettık jaǧdaiy tömen otbasynyŋ balasy da ata-anasyn nesiemen qaryzǧa batyryp aldyrtady.
«Bır tıstelgen almanyŋ» suretı bar telefon ūstaǧan synyptasynyŋ: «Öi, sen älı sol baiaǧy android ūstap jürsıŋ be?» dep kekesınmen mūrnyn şüiıre qarauy, aifony bar oquşynyŋ özge synyptastarynan boiyn bölek salyp, mensınbeuı keibır balalar üşın jüikesı kötere almaityn «psihologiialyq qysym» deidı bıraz ata-ana.
Jai emes «bai» mektepte bäseke qatty
Bır-bırınıŋ telefonynyŋ ǧana emes, kiımınıŋ de sapasyna, odan qaldy demalysta qai şetelge barǧanyna män beru, sol tūrǧyda synyptastaryn alalau – qarapaiym mektepterden görı negızınen, ataǧy jer jaratyn bedeldı mektepterde köp kezdesedı eken. «İä, qazır aifon mäselesı örşıp tūr. Ata-analar şamasy jetse de, jetpese de alyp berıp jatyr. Menıŋ qyzym oqityn elordadaǧy aty dardai mektepte baidyŋ balalary öte köp, olardy öz tılınde «majoriki» dep ataidy eken. Olardyŋ ūstaityny, ärine, mındettı türde aifon ekenı aidan anyq. Qyzym da ıştei sony qalaitynyn, armandaitynyn bılem, tıptı tuǧan künıne syilyq etıp bergenımızdı de sūrady. Bıraq bız balanyŋ esın almaiyq dep keiınge qaldyrdyq. Mektep bıtırgesın de alyp ülgeredı dep otyrmyz. Oqu ornynda bai, kedei dep bölınetının de bılemız. Telefon öz aldyna, är demalys saiyn Bali, Maldivige, Dubaiǧa baryp demalǧanyn aityp maqtanady eken. Mūny basqa balalar öte auyr qabyldaidy, öitkenı är otbasynyŋ jaǧdaiy ärtürlı, osydan kelıp bır bala özın zor sezınse, ekınşısı qor sezınedı. Menıŋ qyzym siiaqty ondaiǧa asa män bermei, bastysy, bılım aluǧa ūmtylatyn oquşylar da bolady» deidı Janar Ümıtbaeva esımdı elordalyq ana. Aqtaulyq bır ata-ana jaqynda äleumettık jelıdegı jazbasynda 1-synypqa baratyn balasy mektepke aifon ūstap kelgen synyptasy turaly aitqan sözderın jazdy. «Anaşym, bızde bır qyz bar, ol – krutaia» deidı balam, nege ol krutaia desem, sebebı onyŋ aifony bar deidı. Sodan ol qyz sabaǧyn jaqsy oqi ma dep sūrasam, joq dep jauap berdı dep jazady Äigerım İmaşeva esımdı ana.
Tiımdı ärı qolaily
Endeşe mekteptegı oquşy balalardyŋ aifon ūstauy qanşalyqty qajet? Qalta telefonynyŋ kymbaty tügılı jai türımen äuestenu sabaq ülgerımıne kedergı keltırmei me? Osy saualdy elordadaǧy jai mektep mūǧalımderıne qoiyp kördık. Pandemiiaǧa deiın oquşylardan sabaq bastalar aldynda telefondaryn jinap alyp qoiatyn, al qazır kerısınşe, telefon sabaq üstınde oqu baǧdarlamasyn tereŋırek tüsınudıŋ taptyrmas qūralyna ainalypty. Olardyŋ sözınen ūqqanymyz, mūnda da aifon ūstaityn oquşylar köp, bıraq olar bır-bırın alalamaidy jäne telefondaryn tek sabaq üstınde kerek kezde ǧana paidalanady. Sonyŋ ışınde aqparattar men türlı kürdelı baǧdarlamalar tez jükteletın, onlain sabaq oquǧa kerek funksiialary öte jyldam ärı jetıldırılgen, qysqasy, aqparatqa qoljetımdılıgı zor aifonnyŋ artyqşylyǧy basym.
– İä, qazır balalardyŋ köbı aifon ūstaidy. Ony jasyratyn eşteŋesı joq. Būl telefonnyŋ funksiialarynyŋ myqtylyǧy byltyr sabaq onlain bolǧan kezde qatty baiqaldy. Işınde virus bolmaidy, aqparatty tez aluǧa yŋǧaily. Balalardyŋ aituyna qaraǧanda, olarǧa ata-analary sabaqtaryŋdy jaqsy oqysaŋdar, aifon alyp beremız dep şart qoiady eken. Söitıp jaqsy oquǧa yntalandyru arqyly alyp beredı. Al synypta jaŋartylǧan bılım baǧdarlamasy boiynşa oqu josparyndaǧy kei taqyryptardy internet arqyly ızdeu kerek bolǧanda, ärı kompiuter är balaǧa jetıspegendıkten oquşylardyŋ telefondaryn şyǧaryp, qoldanuyna rūqsat beremız. Bıraq basqa uaqytta qūrylǧylaryn paidalanuǧa tyiym salynady. Eger bılıktı mūǧalım sabaq barysynda balalarǧa tapsyrma oryndaudan bos uaqyt qaldyrmasa olardyŋ telefon şūquǧa mūrşasy bolmaidy. Al art jaqta otyryp baiqatpai qaraǧysy kelgender bolsa, bırneşe ret eskertu bergennen keiın mūǧalım telefonyn alyp qoiady, sosyn synyp jetekşısıne tapsyrady, – deidı elordadaǧy bır mekteptıŋ joǧary synyp mūǧalımı Säule Qabajaeva.
Maqtanatyn qūndylyq osy ma?
Barlyq dünienı bailyqpen ölşeitın qazırgı qoǧamnan sanaly adam jiırkenetın deŋgeide. Izgılıktı adamzatqa paidaly ısterden ızdeitınder sondyqtan şetelderge ketkısı keledı, ketıp te jatyr.
– Bızdıŋ qazırgı tanymal blogerlerdı qarasaŋ, köbı «bezdelnikter ǧoi» negızı. Ne jep, ne qoiǧany, toidaǧy yrdu-dyrduyn, qandai brendten kiıngenın, tısın qalai juǧanyn salyp mäz. Ol kontent emes qoi. Ony «arzan» kontent deuge bolady. Halyqtyŋ bärı joǧary deŋgeide oilai almaidy. Eŋ jamany, solar öskeleŋ ūrpaqtyŋ sanasyn ulauǧa da äser etude. Al şeteldık blogerlerdı qaraŋyzşy, tıptı bırneşe belgılı äleumettık jelı iesı, älem tanyǧan milliarder Mark Sukerbergtıŋ paraqşasynan onyŋ tym qarapaiym ömır süretının köruge bolady. Sondyqtan men de balama aifon siiaqty qymbat būiymdardy mektep kezınde emes, joǧary oqu ornyna tüsıp, öz qoly öz auzyna jetken kezde alǧany dūrys dep sanaimyn, – deidı elordalyq jastardyŋ bırı Äsemgül Jolbasarova.
Aifon avtorynyŋ özı nege tyiym salǧan?
iPhone smartfonyn 2007 jyly jasap şyǧarǧan avtory, ataqty önertapqyş Stib Djobs ony öz balalaryna ūzaq qoldanuǧa tyiym salǧan. The New York Times aqparat qūralyna bergen sūhbatynda ol: «Menıŋ balalarym olardy ūzaq paidalanbaidy. Üide bız olardyŋ aipad, aifon ūstaityn uaqytyna şekteu qoiamyz» deidı. Qarapaiym barlyq ata-ana siiaqty olar da balalarynyŋ jaŋa tehnologiiaǧa täueldı bolyp qaluynan jäne onyŋ ışındegı paidasy joq kontenttı oqyp, uaqyt öltıruınen qoryqqan. Zertteuler körsetkendei, 10 jasqa deiıngı balalardyŋ jaŋa tehnologiiaǧa «äbden täueldı bolyp qalu» beiımdılıgı zor. Sondyqtan ǧalymdar balalarǧa künıne ekı saǧattan artyq smartfon ūstatpau kerektıgın aitady, keibırı būl şekteudı 14 jasqa deiın saqtau kerek dep sanaidy.
Al bızdegı ata-analardyŋ balasyna tıptı bırınşı synyptan bastap aifon ūstatuy oquşylardyŋ zeiının bılımnen basqaǧa, menmendıkke, täkapparlyqqa, ömır qūndylyǧy bailyqta dep tüsınuge būryp jatyr. Qoly jetpegen balanyŋ boiynda qyzǧanyş, därmensızdık, sezımı de boi köterıp, onyŋ psihologiiasyn būzatyny da ras. Fransiia 2010 jyldan bastap oquşylardyŋ mektepke gadjet äkeluıne qataŋ tyiym saldy. Mūndai şekteu Äzerbaijan, Grekiia, Täjıkstanda da engızılgen. Ūlybritaniia mektepterınıŋ ärqaisysy öz betınşe şeşım qabyldaidy. Al bızde äzırge bılım jüiesınde bır özgerıs engızılmeiınşe, mūǧalımnıŋ «täit» deuı men är ata-ananyŋ sana deŋgeiıne saldyq.
