Qoian jylynyŋ qysynan qysylyp şyqqan qazaqstandyqtardy «su mol bolady, egın bıtık ösedı» dep sipattalatyn ūlu jyly qaptaǧan qarǧyn sumen qarsy aldy. Eldıŋ köp öŋırın su basyp, 10 oblysta tötenşe jaǧdai jariialandy. Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev jaǧdaidy ūzaq jyldan berı bolmaǧan, kölemı jaǧynan soŋǧy 80 jyldan bergı eŋ ırı tabiǧi apat dep sipattady.
Mäselenıŋ qainary qaida?
8 säuırdegı jaǧdai boiynşa Aqmola, Aqtöbe, Atyrau, Qostanai, Pavlodar, Soltüstık Qazaqstan, Batys Qazaqstan oblystarynda 3702 tūrǧyn üi, 562 aula, 1822 saiajai tasqyn sudyŋ astynda qalsa, 73 ǧimarat pen 155 avtojoldy su basyp, 80 myŋǧa juyq adam evakuasiialanǧan. Ärine, biylǧy apattyŋ asa auyrlyǧy bolmasa, būl jaǧdai elımızde jylda qaitalanady. Jyl saiyn tasqynnan saqtanuǧa el biudjetınen qyruar qarjy bölıngenmen, odan şyqqan nätije joq. Köktemde kölkıgen sudyŋ ortasynda qalsaq, jazda sudyŋ tapşylyǧyn körıp typyrlap otyramyz.
Ärine, apattyŋ boluyna bailanysty keibıreuler jergılıktı äkımdıktı kınälasa, jūrttyŋ bırazy Tötenşe jaǧdailar ministrlıgınıŋ eşteŋege daiyn bolmaitynyn alǧa tartady. Endı bıreuler Ükımettıŋ tasqynǧa şartty türde, qaǧaz jüzınde ǧana daiyndalǧanyn (Premer-ministr Oljas Bektenov 20 aqpandaǧy Ükımet otyrysynda «köktemgı tasqynǧa tek qaǧaz jüzınde daiyn bolǧan bolyp şyǧamyz» degen bolatyn) synǧa alsa, ziialy qauym ökılderı mūnyŋ tüpkı sebebın jemqorlyq pen su salasynda jürgenderdıŋ bılımsızdıgımen bailanystyrady. Mamandardyŋ tapşylyǧynan, memlekettıŋ su ısıne strategiia tūrǧysynan köŋıl bölmeuınen körıp jatqandar da bar.
Tasqynnan saqtanu daiyndyǧynyŋ naşarlyǧy men salǧyrttyqtan syrt, qardyŋ mol jauǧany, jer toŋynyŋ qalyŋdyǧy, künnıŋ kürt jylynuy da qarǧyn suǧa qaqalyp, selge ketuımızge sebep bolǧany ras. Bıraq būl apattyŋ saldary ǧana. Al sebebıne kelsek:
Bırınşıden, tasqynnan saqtanu jūmysy qaŋtar, aqpan ailarynda emes, jaz, küz ailarynda ısteluı kerek edı. Qysta gidromeliorasiia zertteulerı jürgızılıp, örıstegı jylqy tülıgı qyryla bastaǧan kezde-aq köktemnıŋ qandai bolaryn erte mölşerlemei, «tabiǧat tosyn mınez tanytty» deu jauapkerşılıkten jaltarudan basqa eşteŋe emes. Mäselen, byltyr qyrküiekte Astanada su tasqyny qaupı bar uchaskeler komissiia tekseruınen ötıp, 20 uchaske boiynşa audan äkımderıne qajettı şaralar qabyldau turaly ūsynym berılgen. Sonyŋ arqasynda astanaǧa ülken qauıp töngen joq.
Ekınşıden, būl apat – atqaruşy bilık pen Ükımettıŋ, ministrlıkterdıŋ arasynda bailanystyŋ, bırlese jūmys ıstep, qauıptıŋ aldyn alaiyq degen ideia joǧynyŋ körınısı. Kerek deseŋız, Tötenşe jaǧdailar ministrlıgınıŋ, Su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgınıŋ, Ekologiia jäne tabiǧi resurstar ministrlıgınıŋ bırıne-bırı sıltep, odan qalsa, Qazgidromet uaqytyly, aldyn ala eskertu bermedı dep jaltaruynyŋ özı basqaru jüiemızde ülken mäselenıŋ baryn aŋǧartady.
Üşınşıden, etek alǧan jemqorlyqtyŋ, eşqandai qūzyretı joq äkımderdıŋ qolynda kürek, aiaǧynda su etık joq bolsa da, «bızde bärı jaqsy, tasqynǧa tas-tüiın daiynbyz» dep ötırık esep beruı, iaǧni auyldyŋ audandy, audannyŋ oblysty, oblystyŋ Ükımettı aldauynyŋ soŋy osyndai apatqa ūlasty.
Törtınşıden, tötenşe jaǧdaidyŋ aldyn alatyn kemeldı qūrylym joq. Bar sengen Tötenşe jaǧdailar ministrlıgı tötenşe jaǧdai bolǧan kezde ǧana töbe körsetuden asa almaidy, qauıptıŋ aldyn aluda müldem qauqarsyz.
Besınşıden, sudy paidalanu men tasqynnan saqtanudyŋ kemeldengen jaŋa jobasy joq. Su salasyn zertteu, josparlau jūmystarynyŋ basynda sudyŋ syryn bıletın mamandar emes, galstugyna qylqynǧan şendıler otyr. Su mamandarynyŋ öz jūmysymen ainalysuyna qajettı jaǧdai jasalmaǧan. Būryn sovhozǧa deiın baryp qyzmet ısteitın gidrotehnikter tügel tentırep ketken. Jerasty sularyn tekserıp, jauyn-şaşyn mölşerın qadaǧalap otyratyn gidrogeologiia mekemesı de tozǧanyn jaqynda taraǧan «Qazgidrogeologiia qaita qūrylady» degen habardan aŋǧaruǧa bolady.
Altynşydan, 30 jyl boiy jaŋadan damba salyp, tasqynnan saqtanu, qarǧyn sudy paidalanu jūmysy jürgızılmegen. Atyz-aryq, toǧan qūrylysyna köŋıl bölınbegen.
Jetınşıden, qala salǧanda jäne eldı mekenderdıŋ bas josparyn jasaǧanda tasqynnan saqtanu mäselesı eskerusız qalyp, su aǧarlarǧa deiın qūrylys salyp, su joldary bögelıp qalǧan. Joldyŋ su jinalatyn bölıgıne köpır salynyp, qūbyrlar qoiylmaǧan. Keŋes zamanyndaǧy keibır jol bölıkterı oiqyldap, su aǧar qaldyratyn dästür ūmytylǧan. Auyl arasyndaǧy su syrtqa aǧyp şyǧatyn su aǧar joq.
Bır maqalaǧa jük bolatyn osy 7 sebeptıŋ astarynda jatqan mäsele az emes. Būl sebepterdı bız oidan şyǧaryp otyrǧan joqpyz, qarapaiym halyq ta, mamandar da, tıptı deputattar da ūdaiy aityp keledı. Ökınıştısı, mūny tyŋdar qūlaq joq. Mäselen, biyl Astanada qaŋtar aiynda su tasqynyna qarsy ıs-şaralar ailyǧy bastaldy. Tūrǧyn üi sektorynyŋ tūrǧyndary qajettı aqparatpen qamtylyp, qauıptı uchaskelerde 120 reid jürgızıldı. 55 myŋ metrden asa aryq-naua jelısı, 9 myŋ metrden asa kollektor, 2 myŋ jaŋbyr qabyldau qūdyǧy tazartyldy. Köp öŋırde osyndai jūmys atqarylmaǧan.
Mamandar ne deidı?
Nariman QYPŞAQBAEV, eks–ministr:
– Qardyŋ qalyŋ jauǧany, künnıŋ jylynuy biyl ǧana bolǧan jait emes. Äŋgıme su mäselesıne nazar audarmauda jatyr. Sudy zertteitın, aua raiyn baqylaityn ǧylymi mekemeler bar. Bıraq bızde jüie dūrys jūmys ıstemeidı, jauapty oryndardyŋ arasynda naqty bailanys joq. Keiıngı 30 jylda su mäselesın qadaǧalap otyrǧan oblystyq, audandyq deŋgeidegı su şaruaşylyǧy mekemelerı jabylyp, su mamandary qaŋǧyp kettı. Sondyqtan Prezidenttıŋ Jarlyǧymen jaŋadan qūrylǧan Su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgın küşeitıp, onyŋ oblystyq, audandyq deŋgeidegı su şaruaşylyǧy mekemelerınıŋ rölın küşeitu kerek. Astanada otyryp sudy baqylau «tüie üstınen siraq üitkenmen» bırdei, su mamandarynyŋ denı auylda boluy kerek. Öitkenı su sonda, kanal sonda, egıstık jer sonda emes pe?!
İslam ÄBIŞEV, Su resurstary komitetın
ūzaq jyl basqarǧan maman:
– Būl apat jauapsyzdyqtan tuyndady. Apattan qūtqaratyn eŋ maŋyzdy närse – jauapkerşılık. Bıraq bızde nemqūraidylyq pen közaldauşylyq basym. Mäselen, tasqynnan saqtanuǧa daiyndyq jūmystaryn qaŋtar–aqpanda emes, jazda jasaidy. Ol daiyndyqty tıke audan, oblys äkımderı jürgızuı kerek edı. Qaptaǧan qarǧyn su kelgende topyraqtan «damba» saludyŋ qajetı qanşa?! Su kelıp qaluy mümkın dep aldyn ala oilanu kerek qoi. Su aǧatyn jerde qūbyr bar ma, köpır bar ma, su kanaldary bıtelıp qalǧan joq pa degen mäselenı qadaǧalau ülken bılımdı, mol qarajatty qajet etetın jūmys emes qoi. Bızde maman tapşylyǧy da bar, bıraq müldem joq emes, eŋ bastysy, bar mamandy ūtymdy paidalanbaimyz. Osy uaqytqa deiın qanşama su apaty bolsa da, sol üşın jauapkerşılık arqalap, sottalyp ketken basşy, jauapty tūlǧany kördıŋız be? Joq, sel, ört basylǧan soŋ bärı ūmyt bolady. 2017 jyly men Su resurstary komitetınıŋ töraǧasy bolyp tūrǧan kezde Qazaqstandaǧy eldı mekenderdı tasqyn sudan qalai qorǧau kerek, qarǧyn sudy qalai paidalanamyz, ne ısteu kerek degen sūraqtardyŋ bärıne jauap berıp, josparyn jasap, memlekettıŋ qaulysymen bekıtken edık. Ökınışke qarai, sol jospar boiynşa 2017 jyl men 2018 jyldyŋ basynda bıraz jūmys ısteldı de, soŋynan müldem toqtap qaldy. Nege toqtap qalǧany belgısız, ol nege oryndalmaidy dep sūraǧan adam da joq.
Nūrlan JÄLELŪLY, su mamany:
– Men Qytaida 20 jyl su şaruaşylyǧy salasynda qyzmet ıstep, su jaǧdaiyn baqylau, tasqynnan saqtau jūmystarymen ainalystym. Şetelde eŋ aldymen tasqynnan saqtanu jūmysy eskerıledı. Mäselen, Şanhai qalasynda tasqynnan saqtanudyŋ 50 jylǧa, Ürımjı qalasynda 30 jylǧa jospary jasalǧan. Al Qazaqstanda 1 jylǧa da jospar joq bolyp şyqty. Maman joq degenge senbeimın, jūbaiym ekeumız kele salyp öz mamandyǧymyz boiynşa jūmys ısteiık dep qanşama mekemege bardyq. Bärı «bızde maman tolyq» dep qaitarǧan. Şyn mänınde, Qazaqstanda maman da, mümkındık te jetkılıktı, tek dūrys niet joq eken. Qazaqstanda su joq dep zarlaimyz da, köktemde topan sudan zardap şegemız. Su tapşylyǧy bar elder jaŋbyrdyŋ är tamşysyn paidalanyp, qar jinaidy. Al bızdıŋ su özenmen aǧyp, basqa elge ketedı. Iаǧni bız sudyŋ qadırın de, qaupın de bılmeimız.
Asqar ÄBİROV, injener–gidrotehnik:
– Su tasqyny belgılı merzımde qaitalanyp otyrady. Bıraq sodan dūrys qorytyndy şyǧarmaǧandyqtan, biylǧydai apatqa ūşyrap otyrmyz. Sovhoz, kolhozdaǧy gidrotehnikterdıŋ ornyn joiyp tastaǧan. Bızde su mamany joq emes, bar, bıraq olarǧa jūmys ıstetpeidı. Men de gidrotehnikpın, elımızdı su basyp jatyr, al men jūmyssyz jürmın. 2022 jyly elımızde su keŋesı qūryldy. Sol keŋes qaida? Olar ne ıstedı ekı jyldan berı?
Jekemenşık jetıstırmeidı
Elımızde sudy jinaityn, saqtaityn, būratyn gidrotehnika nysanynyŋ sany 1,5 myŋnan asady. Onyŋ 405-ı – su qoimasy, 250-ge juyǧy – damba, plotina sany 460-tan asady, toǧannyŋ 270-teiı bar, sosyn 120-ǧa juyǧy – su toraby. Soŋǧy tekserıs nätijesınde gidrotehnika qūrylysynyŋ 500-den astamy jöndeudı qajet etetını anyqtalǧan.
Ötken jyldyŋ soŋynda Mäjılıs deputaty Baqytjan Bazarbek Ükımet basşysynyŋ atyna saual joldap, elımızdegı su nysandarynyŋ 333-ı respublikalyq menşıkte, 895-ı kommunaldyq menşıkte, 228-ı jekemenşıkte bolsa, 22-sı iesız ekenın alǧa tartyp, «Su qoimalary – eŋ basty strategiialyq nysan. Elımızdegı maŋyzdy su saqtau nysandary köpşılıgınıŋ jekeşelenıp ketkenı bızdı qatty alaŋdatady. Qanşasynyŋ tozyǧy jetıp tūr, ony nyǧaitu boiynşa qandai şaralar qolǧa alynǧan, ol jaǧy da beimälım. Memlekettık jer kadastry bazasynda tabiǧi jolmen qalyptasqan kölder de jer telımı retınde berılıp ketken. Sondyqtan olardy tez arada memleket menşıgıne qaitaru – kezek küttırmeitın mındet» dep dabyl qaqqan edı.
Mäjılıs deputaty Sergei Ponomarev 27 nauryzda Ükımet müşelerıne joldaǧan deputattyq saualynda: «Tötenşe jaǧdailar ministrlıgınıŋ aqpandaǧy deregı boiynşa elde 537 gidrotehnika qūrylysyn jöndeu qajet, onyŋ 8-ı iesız. 200-den astam bögettıŋ qūjaty joq jäne olardyŋ qauıpsızdık deŋgeiı qandai ekenı beimälım. Sudan qorǧaityn aimaqtarda zaŋsyz qūrylystar salynǧany da älı künge deiın özektı mäsele» dep aşyna aitty.
Osy ekı deputattyŋ sözınen-aq elımızdegı su qoimalarynyŋ jaǧdaiyn mölşerlei berıŋız. Äsırese su qoimasy syndy maŋyzdy strategiialyq nysandy jekemenşıkke beru memleket üşın ülken qauıp emes pe?! Jekeler aqşa şyǧaryp, öz menşıgındegı su qoimasyn bekemdep, jyl saiyn kütıp otyra ma?!
Qorǧanysqa töngen qauıp
Qazaqstan – jerı keŋ, jan sany az memleket bolǧanmen, su tapşy eldıŋ bırı. Elımızdegı tūşy sudyŋ qory 539 mlrd tekşe metrdı qūraidy. Mūnyŋ 101 mlrd tekşe metrı özenderge tiesılı. Al ol özenderdıŋ 19 paiyzy Qytaidan kelse, qalǧany Resei, Özbekstan, Qyrǧyzstan, Täjıkstan elderıne tiesılı. Bylaişa aitqanda, Qazaqstandaǧy tūşy sudyŋ 45 paiyzyn basqa elderden keletın özender qūraidy. Būl nenı aŋǧartady? Būl bızde su tapşylyǧy men sudan keletın qaterdıŋ asa ülken ekenın tüsındıredı.
Elımızdegı ırı özender sanalatyn Ertıs, Ile, Tobyl, Talas, Syrdariia, Jaiyq özenderınıŋ bärınıŋ joǧarǧy aǧysyna ırı damba, su qoimalary salynǧan. Mäselen, Ertıstı būrǧan Qytai 365 bögeuın aǧytsa, Qazaqstannyŋ şyǧys öŋırın şaiyp ketedı. Jaiyq özenıne salynǧan tospa jarylsa, qazaq elı topan sudyŋ astynda qalady. Bıraq sodan saqtanyp, memlekettıŋ strategiialyq qorǧanysy retınde qarap, jasalǧan daiyndyq bar ma? Joq! Atyrau qalasyn su alyp ketuı mümkın degen qauıp te osy jaidy aŋǧartady. Özbek elındegı Sardoba su qoimasy jarylǧanda, Türkıstan oblysy Maqtaaral audanynyŋ ortalyǧy suǧa ketkenın jaqsy bılemız. Osydan ne qorytyndy şyǧaryp, qandai saqtyq şarasy jasaldy?! Syrdariiany joǧary aǧystan buyp aludan quaŋşylyqtyŋ taqsıretın tartyp, köktemde su köp, jazda su joq dep oibailap jürgelı qanşama jyl boldy! Demek, şetelden keletın özenderdıŋ qaterı köp. Oǧan da memlekettık qorǧanys tūrǧysynan män beretın kez keldı. Körşınıŋ dambasy eldıŋ qaiǧysyna ainalmasyn!
