Abai zamanynda fotoǧa tüsıru önerı ömırge endı ǧana enıp jatqan bolatyn. Semei qalasynda Karimovtardyŋ, Kuznesovtardyŋ, Belosliudovtardyŋ fotoüilerı jūmys ıstedı. Būlar ärtürlı tapsyrmamen qyr dalasyna kelıp, qajettı mekenjailardy, aituly adamdardy, qazaq tūrmys-saltyn tüsırıp alyp, öz qajetıne jūmsady. Reseidıŋ ırı qalalaryna aparyp körmeler ūiymdastyryp, albom jasap satty.
Abai auylynyŋ adamdary da suretke tüsıp, özderıne jinap, saqtaudy ädetke ainaldyrdy. Auyldan qalaǧa qatynaǧanda elge aparar syilyǧy fotosuret boldy. Elge baryp, fotoǧa tüsıruşılerdı kezekpen qonaq etıp, fotoǧa tüsuge barynşa äuestengen. Zaman aǧymyna qarai baidyŋ tūqymy, molda, t. b. dep qudalau bastalǧan jyldary qolda bar suretterdıŋ barlyǧyn jyrtyp, örtep, jasyryp äure bolǧan. Tek keibır jürektı adamdar ǧana Abai, Şäkärımnıŋ bırdı-ekılı fotosuretın jasyryp saqtap, bızdıŋ zamanymyzǧa zorǧa jetkızgen. Abai auylyndaǧy fotosuretterdıŋ köptıgı sondai, 1940 jyly Abai mūrajaiy ūiymdastyrylǧanda, Käkıtai Ysqaqov pen Ärham Käkıtaiūly Qūnanbai, Abai tuystarynyŋ 44 fotosuretın ekı jyldyŋ ışınde jinap bergen. Onda 78 adamnyŋ beinesı bolypty. Amal qanşa, sonyŋ ışınde danyşpan aqynnyŋ ekı fotosuretı ǧana saqtalǧan. Būl suretterdıŋ de saqtalu tarihy öte kürdelı. Auyr jaǧdaidy bastan keşırgen būl suretter qudalauǧa ūşyrap, Şymkent maŋyna jer audarylǧan Qūnanbaidyŋ, Küntudyŋ, Orazbaidyŋ ūrpaqtary özderımen bırge jasyryp, tyǧyp ala ketıp saqtaǧan. Keiın Almatyda tūrǧan Mūhtar Äuezovke tabys etken. Onyŋ özınde öz esımın aitpai, belgısız bıreuler bürkenşık atpen ötkızuge tura kelgen. Sonyŋ bırı özımız kuä bolyp jürgen danyşpan aqynnyŋ ekı suretınıŋ alǧaşqysy – 1896 jyly Semei qalasynda tüsırılgen Abai, Aqylbai, Maǧauiia fotosuretterı. Tüpnūsqa. Ūzyndyǧy men enı – 8-13 sm. Abai mūrajaiyna 1941 jyly 6 aqpanda №40 qabyldau aktısı boiynşa ötkızılgen. Fotony tauyp, saqtap, mūrajaiǧa ötkızuşı – Mūhtar Äuezov.
Mūrajai qorynyŋ negızgı bır kıtapşasynda «Abai s synoviami Akylbaem i Turagulom (podlinnik), sniato v 1896 godu v Semipalatinske fotografom N.G.Kuznesovym. V dar muzeiu Abai ot Muhtar Omarhanovicha Auezova» dep jazyp, qol qoiǧan.
Abaidyŋ ekınşı fotosuretı 1903 jyly ömırden öterınen bır jyl būryn 58 jasynda Jidebai auylynda, üi ışı, otbasymen bırge köktem uaqyty, mamyr aiynyŋ bas kezınde, kiız üidıŋ ışınde tüsırılgen.
Soldan oŋǧa qarai: bırınşı qatarda börık kiıp otyrǧan qyz bala – Päkizat. Päkizattyŋ basyna kiıp otyrǧan börkı būl künde Jidebaidaǧy Abai muzei-üiınde ekspozisiiada tūr. Odan keiıngı otyrǧandar – Tūraǧūl men Äubäkır. Päkizat pen Äubäkır – ekeuı de Aqylbaidyŋ balalary. Abaidyŋ kenje ınısı Ospan özınde bala bolmaǧandyqtan, būl ekeuın de bauyryna salyp alǧan. Tūraǧūldyŋ esımı ükımet qudalauyna ūşyraǧandyqtan keiıngı jyldarǧa deiın atalmai, fotodaǧy beinesı aitylmai qalys qalyp keldı. Tek soŋǧy jyldardan bastap qana anyq aitylyp jür.
Ekınşı qatardaǧylar – Abai, Erkejan jäne Qamaliia. Qamaliia – Äubäkırdıŋ äielı. Būl kısınıŋ Abai turaly aitqan estelıkterı mūrajai qorynda saqtauly tūr. Al Erkejan – Ospannyŋ bäibışesı. Ony Ospan qaitys bolǧannan keiın, ämeŋgerlık jolmen 1894 jyly Abai özı alyp, ömırınıŋ soŋǧy on jylyn Jidebaida osy Erkejanmen bırge ötkızgen. Üşınşı qatarda tūrǧan – Maǧauiia.
Fotosurettı tüpnūsqadan 1959 jyly qaita köşırıp, Abai muzeiıne ötkızgen – jazuşy Mūhtar Äuezov. Tüpnūsqasy Almatydaǧy M.Äuezov muzeiınde saqtalǧan. Surettıŋ kölemı – 13h23 sm, qor kıtabynda 461/542 inventarǧa tırkeulı tūr.
Būl fotosuret köptegen basylymǧa şyǧyp tanymal boldy. Qazırdıŋ özınde surettıŋ köşırmesı Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq muzeiınıŋ «Qazaqstan tarihy» zalynyŋ «HIH ǧasyrdaǧy ūlylar» ekspozisiiasynda körmede tūr.
Almahan MŪHAMETQALİQYZY,
abaitanuşy
