Biyl Äzerbaijannyŋ jäne KSRO Halyq artisı, Odaq tūsyndaǧy opera jäne estrada tarlanbozy, bas-bariton ündı änşı, akter, kompozitor, muzykant Müsılım Magomaevtyŋ tuǧanyna 70 jyl toldy. Repertuaryndaǧy alty jüzden astam ännıŋ ärqaisysy sahnadan aitylyp, efirden taralǧan künnıŋ ertesıne-aq eldıŋ auzynda, änşı köptıŋ alaqanynda boldy. Jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ ortasy aua, jiyrma jasar Müsılım Mäskeudıŋ sahnasyn anda-sanda ǧana bır bülk etkızıp, mülgıp tūrǧan estrada janryn janartaudai jaryp, jai tüskendei jasyn oinatty. Jarq etıp maidanǧa şyǧa kelgenınde tūiaǧy qyzǧan tūlpardai, süiemeldeuşı orkestrdı dirijerımen qosa üiırıp äketetın. Ol – ännıŋ özın de, sözın de oinatudyŋ has şeberı. Qanynda qūiyn köterılgen kümıs kömei, jeztaŋdai daryn däuırdıŋ estradasyn akademiialyq deŋgeige köterıp, än men änşınıŋ qadırın asqaqtatyp edı…
Müsılım Magomaev 1942 jyly tamyzdyŋ 17-sınde Bakude düniege keldı. Tuasy käsıbi öner äuletınen. Atasy (Abdul-)Muslim Magomaev – kompozitor. Säbidıŋ esımın atasynyŋ qūrmetıne Muslim dep qoidy. Bakudegı Memlekettık filarmoniia sol kısınıŋ atynda. Äkesı – Magomet Magomaev teatr suretşısı. Anasy Aişet Magomaeva (Kinj a l o v a ) – drama akterı.
Küieuı soǧysta mert bolǧan soŋ, Aişet bırjolata öner jolyna tüsıp , Tver oblysyndaǧy Vyşnii Volochek qalasyna kettı. Bala Magomettıŋ tuǧan aǧasy Djamal men onyŋ jary poliak qyzy Mariianyŋ qolynda östı. Djamal Äzerbaijan ükımetınde lauazymdy qyzmet atqardy. Ziialylar otbasy klassikalyq änder küitabaǧyn köptep jinaǧan. Besıkten belı şyqpai jatyp beldı änşılerdı tyŋdap ösken, tegı tegın emes būl bala bes jasynda küisandyqta küi şalyp, muzyka jazdy. Et pen terınıŋ arasyndaǧy jelık emes eken, sol saz keiın «Solovinyi chas» degen än bolyp qaita türlendı. Ömırı de, sertı de muzyka bolatynyn bılgen ülkender balany Baku konservatoriiasy janyndaǧy fortepiano jäne kompozisiia klasyna berdı.
Bıraq, būl mektepte vokal bölımı bolmaǧandyqtan, ol 1956 jyly Asaf Zeinally atyndaǧy muzyka mektebıne auysty. 1962 jylǧy Mäskeudegı Äzerbaijan dekadasynda än salǧan Müsılım Magometogly «Sevil şaştarazynda» Figaronyŋ partiiasyn qūbylta şyrqaǧanda zal dür sılkındı. Solaişa, 1962 jyly nauryzdyŋ 30-y künı Äzerbaijannyŋ Mäskeudegı öner festivalınıŋ Kremldıŋ Sezder saraiynda ötken qorytyndy konsertınde Figarony äueletken jiyrma jasar Müsılım Magomaev sahnaǧa san qyrly saŋlaqtyŋ kelgenın paş ettı.
1963 jyly qaraşanyŋ 10-ynda Chaikovskii atyndaǧy zalda jeke konsertı boldy. Közkörgenderdıŋ aituynşa, Mäskeude būryn-soŋdy ondai anşlag bolmapty. Sahnada şamdy söndırıp, roialdy äketse de, 1,5 myŋ adam tarqamai, toqtausyz qol soǧyp, Müsılımnen taǧy da än sūrap, ketpei tūryp aldy. Köpke qarsy kele almaǧan Zaldyŋ äkımşılıgı amalsyz rūqsat etken. Mıne, Müsılımnıŋ sol kezden bastap janǧan jūldyzy jarqyrai berdı, jarqyrai berdı. «Goluboi ogonektıŋ» Müsılımsız mänı bolmaityn boldy. Keŋes kezınde köp änşınıŋ tüsıne kırmegen «La Skalaǧa» 1964 jyly täjıribeden ötuge şaqyryldy.
«La Skala» – bala künnen bergı armany edı. Kereuetınıŋ bas jaǧyna teatrdyŋ türlı-tüstı suretın ılıp qoiatyn. Sonda on ekı-aq jasta… Parijdegı «Olimpiia» zaly Müsılımge täntı bolǧan körermennıŋ şapalaǧynan tıgısınen sögılerdei boldy. «Olimpiianyŋ» direktory Briuno Kokatriks Magomaevqa «bızben bır jylǧa kelısım-şartqa otyrsaŋ, älemge tanymal etemız» dedı. Bıraq, erteŋın häm elın oilaǧan Müsılım elp etken joq. Süzılgen arǧymaqtai sūlu jıgıt sahnaǧa oinaqtai basyp şyǧa kelgende qyz-kelınşek ataulynyŋ basy ainalyp qalatyn. «Al, mahabbat esuas», qyzdar ızın aŋdyp, adasty. Sol kezde ol on segız jasynda üilengen äielınen tuǧan Marina degen kışkentai qyzy bar saqa jıgıt. Bıraq, oǧan qarap jatqan olar joq. Aitpaqşy, Alla Pugacheva Müsılımnıŋ 65 jasqa kelgen mereitoiynda, janynda Filipı bar, köptıŋ közınşe, «…men sızdıŋ talantyŋyzǧa yntyzar bolǧanym sonşa, gazdy su avtomatynan sız su ışken qyrly stakandy üige aparyp saqtap qoiǧanmyn» degenı bar. Al, änşınıŋ tırşılıgınde NTV tüsırgen «Jivaia legenda» derektı filmınde A. Pugacheva tılşıge «… menıŋ bır qūrbym Ermitaj aralap jürıp, gazdy su avtomatynan Müsılımnıŋ su ışkenın körıp qalyp, avtomatty aimalap, ol su ışken qyrly stakandy aqyry, jymqyryp kettı» dep qarap otyr…
Magomaevtyŋ aşyq, keŋ tynysty zor dausy baritonǧa laiyqty änderden asyp, bas-bariton deŋgeiıne şyrqady. Bas-bariton orystyŋ «Vdol po Piterskoi» atty halyq änın jaŋǧyrtty. Oǧan deiın Fedor Şaliapinnen basqaǧa baǧynyp körmegen būl än Müsılımnıŋ kömeiıne bek qondy. Şarl Fransua Gunonyŋ «Faust» operasyndaǧy Mefistofeldıŋ şumaq-şumaq öleŋı, negızı, bas ündı änşıge laiyq. Müsılım osy partiiany alaulata oryndaǧanda opera tyŋdarmanynyŋ jüregın jūlyp ala jazdady.Qoŋyraudai kümbırlegen ünı sopranoǧa auysqanda Figarony, Aliabevtıŋ «Būlbūly» men Fedor Razzakovtyŋ «Karmenın» avtordyŋ özı tanymastai qūbyltty!
Müsılım Magomaevtyŋ äzerbaijannyŋ da, orystyŋ da, nemıstıŋ de, fransuz jäne italiian tılderınde mültıksız şyrqai alatyny eldı taŋ- tamaşa qaldyrdy. «Būl ne degen ǧajap dauys? Būl nenıŋ qūdıretı?»
Aqiqatynda, Jaratqan Müsılımge türkı tektı şyǧys jūrtyna ǧana tän ör ün, jalyn dauys pen salqar keŋdıktı qatar syidyrǧan. Mūny keŋes muzykatanuşylary men önertanuşylardyŋ ışı bıldı. Bıraq, aşyp aitqan emes. Äitpese, Kavkaz ben Orta Aziia aimaǧy ūl-qyzdarynyŋ talanty tas jarsa da, tıs jarmauǧa peiıl bırmoiyn ideologtar Müsılım Magomaevqa 31 jasynda KSRO Halyq artisı ataǧy berılgende de, berıde de «osy daŋqqa ie bolǧan eŋ jas artist» deumen keledı. Al, olar mūsylman jūrtynda Müsılımnen tūp-tura 35 jyl būryn, 1936 jyly qazaq änşısı Küläş Baiseiıtovanyŋ bar-joǧy 24 jasynda KSRO ataǧyn alǧanyn, keŋes däuırı ketılgenşe Küläştan jas KSRO Halyq artisı bolmaǧanyn bılse de, bılmegen bolady…
Kavkaz näsıldını tek gruzin dep bıletın mäskeulıkter «anasy – italiian, äkesı – ispan» dep jürgende, äzerbaijan ūltynyŋ daŋqyn az künde älemge jaidy. Ol turaly on şaqty film tüsırıldı. Özı de kinoǧa tüstı.
Şyǧys şaiyry turaly qoiylǧan «Nizami» filmınde basty rolde oinady. Şyǧys demekşı, 29 jastaǧy Müsılımdı İran şahy qonaqqa şaqyrdy. «Jan tartpasa, qan tartady», hanymy äzerbaijan qyzy eken…
Sol joly şah änşıge qalyŋdyǧy kereqarys konvert ūsyndy. «Men meimandyqta aqşa almaimyn» dep bas tartqanyn estıgen keŋes şeneunıkterı jaryla jazdap jazǧyrdy. Esesıne, Bakudegıler «Aqşaǧa aldanbaǧan azamatsyŋ» dedı. Ne kerek, äzerbaijannyŋ «tusaŋ, tu» ūly tuǧan elınıŋ daŋqyn änımen de, ädebımen de asyrdy… Ol Jer şarynyŋ eŋ ırı şaharlaryn şarlap än şyrqady. Bıraq, eşbırın Bakuge
teŋ körgen emes häm äzerbaijannan artyq el bar dep bılgen emes. Onyŋ «Azerbaijan» jäne «Proşai, Baku» änderı tuǧan elınıŋ tuyna adaldyǧyn aŋdatty.
Ol komsomolǧa da, kompartiiaǧa da müşe bolmaǧan. Burjuaziialyq stil sanalatyn «köbelek-galstuktı» özgege taǧuǧa rūqsat etpegende, Müsılımge kelgende qarsy bola almaityn.
Änşını E.Furseva qatty jaqsy kördı. Esesıne, onyŋ orynbasarlary Müsılım dese, mūryndaryn tyrjityp, mūnyŋ konsertte opera men estradany aralastyryp jürgenın betıne basqanda Furseva «nelerıŋ bar? Balanyŋ önerıne qoǧadai japyrylyp jatqan jūrtty qaida qoiasyŋ?» degen. Keŋestık ideologiianyŋ qūrsauynda jürıp tanylǧan talanttyŋ qai-qaisysy da saiasatty, saiasattyŋ serkelerın şyǧarmasyna qospauy eş mümkın emes-tı.
Būl noqtaǧa Müsılımnıŋ maŋdaiy kereqarys ǧaziz basy syimady. «Men änıme partiia-sovet basşylarynyŋ esımın eşqaşan qosqan emespın» degen. Tıptı, bır joly özı asa qūrmet tūtatyn Geidar Äliev şaqyryp, Brejnev turaly än aituyŋ kerek degende, R.Rojdestvenskii sözın jazǧan ändı jalqyǧa emes, elıne mahabbaty retınde jalpyǧa arnap şyrqady. Brejnev «Bella Chao»-syn berıle tyŋdapty ǧoi. Ol «Menıŋ eŋ süiıktı ekı änşım bar. Olar – Liudmila Zykina jäne Müsılım Magomaev» degende de elp etken joq. Müsılımnıŋ estradalyq änderınıŋ äserlılıgı sonşa, Bas hatşy Brejnevten bastap, barşa basşy-qosşy, onyŋ ışınde «qyraǧylardyŋ qyrany» (basy jūmyr pende emes pe) Andropov ta ūnatqan. Bır joly özı ony jazyqsyz jazaly bolǧan jerınen maŋdaiyn jarqyratyp alyp şyqty.
R.Rojdestvenskii Müsılımnıŋ sahnadaǧy önerıne ǧana emes, ömırdegı serıgıne kezdesuge sep bolǧan. Ol 1972 jyly Bakudegı orys mädenietı künderınde konserttegı üzılıs kezınde Tamara Siniavskaia men Müsılımdı jüzdestırdı. «Müsılım» dep qolyn ūsynǧanda Ülken teatrdyŋ tanymal änşısı «Ataqty adamnyŋ atyn aityp tanysqany qyzyq eken, sızdı kım bılmeidı!» dep külımsıregenınde ǧaşyq bolyp qaldy. Ol kezde Tamara 29 jasta, küieuı alaqanynda aialaǧan kelınşek edı. Būl sol kezde soqa basty Müsılımge oŋai tigen joq. Bıraq, jürekke ämır jürmeidı. Ekı ottyŋ ortasynda qalǧan Tamara «bälkım, közden ketsem, köŋılınen ketermın» dep, İtaliiaǧa attandy. Joq, Müsılım kün saiyn telefon şalyp, än salyp beredı. A. Pahmutovanyŋ «Melodiia»-sy tudy. «Ty – moia melodiia, ia – tvoi predannyi Orfei…».
Aqyry, ekeuı qosylyp, 1974 jyly qaraşanyŋ 24-ınde üilenu toiyn jasady. Toi ötıp jatqan meiramhananyŋ janyna 300-dei adam jinalyp, Müsılımnen än sūrady. Jaŋa üilenıp jatqan küieu jıgıt köptıŋ köŋılın qaldyrmai, jarty saǧat än şyrqady. Qaraşanyŋ qarly suyǧy qoisyn ba, bronhitten aryla almai üş ai jürdı. «Bolar eldıŋ balasyn» elınıŋ basşysy Geidar Äliev Bakuge şaqyryp, öz saiajaiynda toiyn taǧy jasap berdı. Aitpaqşy, Müsılımnıŋ 60 jasqa tolu mereitoiynda G.Äliev Bakuge degen qūrmetın aita kelıp, «Sen Tamara ekeuıŋ bır Moskvada qanşa jyl jürıp tabysa almaǧanda, baqyttaryŋdy Bakuge kelıp jandyrdyŋdar» degenı bar.
… Müsılım Magomaev sol kezde änşı ataulynyŋ üş ūiyqtasa, tüsıne kırmegen eŋbekaqy aldy. 130 kündık öner saparynda 140 konsert qoiǧan änşı az jalaqy almasa kerek. Ony qoiǧanda 30-40 myŋ adamdyq stadiondaǧy konsertterı bırneşe jüz myŋdap aqşa tüsırdı. Ol tıptı bır özı emes, bırtalai ūjymnyŋ bırneşe aida taba almaǧan aqşasyn az küngı konsertınde tauyp berdı. Don kazaktarynyŋ ansamblı partiianyŋ kezektı sezındegı konsertke kostium tıktıruge aqşa taba almai, Müsılımdı kömekke şaqyrdy. Sol joly bır emes, üş konsert qoiyp, kesımdı 200 somnyŋ ornyna 600 som tauyp, olardy qaryq qylǧany ne kerek, özı ıstı bola jazdady. Aqyry Andropov aralasyp, Äzerbaijanǧa qaitarylǧan jerınen Moskvaǧa oraltty. Ol aqşany kürep tapty. Bıraq, jalǧyz jegen joq. Kün saiyn dastarqan jaiyp, tapqanyn dostaryna şaşty. Naǧyz Atymtai jomart! «Menıŋ kömeiım tūnǧan qazyna, däulet» deitın ol. Rasynda, eger aqşasyn şyp-şyrǧasyn şyǧarmai, memleketke ötkızse, Bakudıŋ mūnai kenışterınen kem paida bermes edı. Bıraq, sonşama tabysty bola jürse de, bır joly sändı kürtege qol pūly jetpei, qamyǧypty. Kemın toltyrǧan dosyna riza bolyp, Germaniiadan alyp kelgen, sol kezde kez kelgennıŋ qolyna tüspeitın magnitofondy qūşaqtatyp qoia bergen.
Elge sonşa paida äkelse de, bıluımızşe, Mäskeude tūrǧan kezınde zeinetaqy almasa kerek. Bıraq, elınıŋ eŋ süiıktı ūlyna jäne onyŋ jary Tamara Siniavskaiaǧa Äzerbaijan arnaiy zeinetaqy taǧaiyndady. Ol – Äzerbaijanyŋ daŋqyn kötergenı üşın taǧaiyndalǧan ömırlık syiaqy edı…
Änşı öz qadırın ketırgen joq. Jasy kelıp, jarty ǧasyrdan asqan soŋ sahnaǧa şyǧudy doǧardy. Qanşama adam qanşama ötınış aitty. «Joq, «Jaratqan är änşıge laiyq dauys pen sol dauystyŋ igılık merzımın taǧaiyndaǧan. Odan attamau kerek. Älı de bır änşıdei dausym bar. Bıraq, aqsaqal jasyna jetkende qadırımdı qaşyrmaimyn. On segızdegı oinaqtaǧan botadai bozbalamen jaǧalasu jaraspaidy. Ärı men osy künge qaraǧanda jas künımdegı dausym özıme qatty ūnaidy. Menı qūrmettegen eldı men de qadırleuım kerek. Eldıŋ qūlaǧyn sarsyltqym kelmeidı» dedı.
Äkeden jūqqan suretşılıkpen ainalysty. Ǧalamtorda jeke paraq aşyp, özın ızdegendermen internet arqyly tıldesıp otyrdy. Jazǧan kıtaptaryn, özı qatysqan, özı turaly tüsırılgen derektı häm körkem filmderdı internetke qoiyp, özı än jazǧan qoiylymdardy nazarǧa tartty. Özınıŋ ǧana emes, özı qūrmet tūtqan änşılerdıŋ de şyǧarmalaryn jeke saityna ornalastyrdy.
Bedelıne bäs tıkpegen bekzat änşı uädesın ömırınıŋ aqyryna deiın būzǧan joq. Köp jylǧy qadırıne qylau tüsırmegen qalpy, 2008 jylǧy qazannyŋ 25-ı künı 67-ge qaraǧan jasynda dünie saldy. «Ajal eşqaşan keşıkpeidı» deidı islam bılgırlerı.
Bıraq, därıgerdıŋ aituyna qaraǧanda, «eger jastaiynan tartqan temekıden arylǧanda älı on bes jyl ömır sürer edı». Änşınıŋ dünieden köşkenı köpke qatty batty. Tıptı, «Köz jasqa senbeitın Moskva» änşını joqtap jylaǧandarǧa qosyla keterdei bolyp tūrdy. Keşe Keŋes Odaǧy bolyp tanyǧan M.Magomaevty bügın Euraziia keŋıstıgı tūtas qūrmetteidı. Edit Piaf pen Mario Lans sekıldı älem deŋgeiındegı talantty änşılerdıŋ qatarynda sanaǧan ızbasarlary endı Bakudy bes ainalsa da, Müsılımdı endı taba almaidy. Ol Sergei Eseninnıŋ «Proşai, Baku» öleŋıne än jazyp, paryzyn ötep ketken…
Rauşan TÖLENQYZY
