QORǦALJYN QORYǦY IýNESKO-NYŊ BİOSFERALYQ QORYQTARYNYŊ BÜKIL ÄLEMDIK JELISINE QOSYLDY
Qazaqstannyŋ ışkı jäne syrtqy saiasatynda IýNESKO-nyŋ orny airyqşa. Mädeni mūralar men tabiǧi nysandardy qorǧau jönınde bızdıŋ elımız ben osynau halyqaralyq ūiym arasynda yntymaqtastyq şirap keledı. 2003 jylǧy mausym-şıldede Parijde ötken IýNESKO Älemdık Mūra Komitetınıŋ 27-sessiiasynda, QR ūsynysyna orai, ärı Tarihi eskertkışter men mekenderdı qorǧau turaly halyqaralyq keŋestıŋ kepıldemesı boiynşa Qoja Ahmet Iаssaui kesenesı Älemdık mädeni mūralar tızımıne engen bolatyn. 2004 jyly Qytaida ötken IýNESKO Älemdık Mūra Komitetınıŋ 28-sessiiasynda «Tamǧaly arheologiialyq landşafty petroglifterı» osy tızımge ılıktı. 2008 jyly şıldede Kvebekte ötken IýNESKO Älemdık Mūra Komitetınıŋ 32-sessiiasynda «Saryarqa–Soltüstık Qazaqstannyŋ dalasy men kölderı» tabiǧi nysany Ortalyq Aziiadaǧy eŋ alǧaş bolyp Älemdık mūralar tızımıne qosyldy. Al, künı keşe, qyrküiektıŋ 13-ı künı Astanada ötken TÜRKSOI-ǧa müşe memleketterdıŋ IýNESKO ısterı jönındegı ūlttyq komissiialar men komitetterdıŋ III keŋesınde Qorǧaljyn qoryǧy resmi türde IýNESKO-nyŋ biosferalyq qory bolyp bekıtıldı. IýNESKO-nyŋ Almatydaǧy Klasterlık biurosynyŋ töraǧasy Sergei Lazarev qoryqtyŋ direktory Mūrat Aitjanovqa Ūiymnyŋ arnaiy diplomyn tabys ettı.
Jiynǧa Halyqaralyq instituttardyŋ ökılderı men TÜRKSOI-ǧa müşe memleketterdıŋ ökılderı keldı. Qazaqstannyŋ IýNESKO-daǧy tūraqty ökılı Oljas Süleimenov, TÜRKSOI-dyŋ Bas hatşysy Düisen Qaseiınov, Türkı elderı yntamaqtastyǧy keŋesınıŋ Bas hatşysy Halil Akyndjy jäne Qazaqstannyŋ Syrtqy ıster ministrı Erjan Qazyhanov pen Mädeniet jäne aqparat ministrı Darhan Myŋbai qatysty. Jiynda türkı älemınıŋ mädeni, tabiǧi jäne tarihi mūralaryna älemdık deŋgeide män berıp, olardy tızımge alu jönındegı özektı mäseleler köterıldı. Sondai-aq, ärbır memleket öz elınıŋ mädeni-ruhani qūndylyǧy sipatynda tanystyru baiandama jasady.
Märtebelı basqosudy Qazaqstannyŋ IýNESKO jäne İSESKO ısterı jönındegı Ūlttyq komissiianyŋ basşysy İmanǧali Tasmaǧambetov qūttyqtau sözben aşty. Ol barşa türkı elderınıŋ basşylary, Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ TÜRKSOI-dyŋ elaralyq qyzmetıne airyqşa män berıp otyrǧanyn atap öttı.
Ol Qorǧaljyn qoryǧynyŋ IýNESKO-nyŋ biosferalyq qoryqtarynyŋ bükılälemdık jelısıne qosyluynyŋ Qazaqstan üşın maŋyzy zor ekendıgın aita kelıp, osy ūiymnyŋ «Adam jäne biosfera» salasymen aradaǧy yntymaqtastyqqa nazar audartty.
– Atap aitqanda, Bükılälemdık biosfera tızımıne nysandardy daiyndau jönındegı şaralar tūrǧysynda özara qarym-qatynas jolǧa qoiylmaq.
Osynau jelıge Qazaqstannan tūŋǧyş ret «Qorǧaljyn» qoryǧy üstımızdegı jylǧy şılde aiynda engızıldı. Endı Qazaqstan–Resei şekarasyndaǧy «Altai» rezervatyn jasaqtau mäselesı kezekte tūr,-dedı ol.
İ. Tasmaǧambetov TÜRKSOI-ǧa müşe memleketterdıŋ mädeni mūralaryn IýNESKO-nyŋ tızımıne engızu ısın keşıktırmeudıŋ dūrystyǧyna toqtaldy. Türkıtıldes memleketterdıŋ materialdyq jäne ruhani qory tızımıne tabiǧi-mädeni mūralardyŋ qataryna qazaq pen qyrǧyz halqynyŋ «Aitysyn», Kökpar, Küres jäne Qyz quu ūlttyq oiyndary – ūlttyq-mädeni qūndylyqtyŋ bır körınısı bolyp tabylady. Sondai-aq, Qazaqstan men Başqūrtstannyŋ atynan kiız üi men onyŋ jabdyqtary tūrmys mädenietınıŋ älemdık jetıstıgı bolyp sanalady. Äsırese, qazaqtyŋ saiatşylyq önerı men «Orteke» jäne «Qara jorǧa» bilerı oryndaluy jönınen dünie jüzı halyqtaryn täntı etetını anyq. Küi – bügınde qazaqtyŋ ǧana emes, älem mädenietınıŋ joǧarǧy şyŋyna ainalyp keledı. IýNESKO-nyŋ Älemdık materialdyq jäne ruhani mūralary qatarynda sybyzǧy, şaŋqobyz, dombyra sekıldı ūlttyq aspaptary men ūlttyq kılem toqu men kiız basu häm zergerlık önerdıŋ de IýNESKO-nyŋ Älemdık mädeni mūralar tızımınde haqysy bar. Osy künde «Nauryz» ben «Bürkıtşılık» märtebelı tızımnıŋ qataryna alyndy.
– Türkı älemı üşın körnektı türkıtanuşy ǧalym Lev Gumlievtıŋ orny bölek. Onyŋ türkı älemı turasynda jazǧan baǧa jetpes eŋbekterınıŋ arqasynda dünie jüzı türkılerdıŋ älemdık qauymdastyqtaǧy ornyn tanydy. Demek, biyl tuǧanyna 100 jyl tolyp otyrǧan ǧalymnyŋ mereitoiyn IýNESKO deŋgeiınde atap ötuge laiyq,-dedı İ. Tasmaǧambetov.
Jiynǧa qatysuşylar türkı älemı mūrasynyŋ saqtaluyn yntaly ekendıgın jäne osyǧan qatysty öz elderı atynan barynşa qoldau jasaitynyn qaperge saldy.
– Bızdıŋ halyqtardyŋ tūrmys-salty men ädep-ǧūrpynyŋ jäne mädeni-tarihi mūralarynyŋ ortaq arqauyn ūstap tūrǧan ülken bır qūndylyq – ol bızdıŋ tılderımızdegı 180 myŋǧa juyq sözderdıŋ mänı de, maǧynasy bırdei,-dedı H. Akyndjy.
QR Beibıtşıldık pen ruhani kelısım syilyǧynyŋ laureaty Alber FİŞLER türkı mädenietı Europa mädenietınıŋ qalyptasuyna da yqpalyn tigızgenın aita kelıp, türkı yntymaǧyna Qazaqstannyŋ eŋbegı erekşe dedı.
P.S. IýNESKO-nyŋ biosferalyq qoryqtarynyŋ bükılälemdık jelısıne qosylǧan Qorǧaljyn memlekettık tabiǧi qoryǧy – IýNESKO-nyŋ «Saryarqa–Soltüstık Qazaqstannyŋ dalasy men kölderı» tabiǧi nysany qataryndaǧy ekı qoryqtyŋ bırı. Ol Astanadan 130 şaqyrym jerde oŋtüstık-batys tūsynda ornalasqan. Mūnda qoqiqaz, bırqazan jäne basqa da sirek te, baǧaly qūstar meken etedı.
Rauşan TÖLENQYZY
