Aqmola öŋırındegı aşarşylyq

Aşarşylyqtyŋ alǧyşarty jäne sebepterı

1921-1922 jyldary Qazaqstandy jappai aşarşylyq şarpyp öttı. Ol – Azamat soǧysynan keiın şaruaşylyqtyŋ küireuı saldarynan bolǧan jaǧdai. Jaǧdaidy azyq-tülık salyǧy men tabiǧi apat, qolaisyz aua raiy saldarynan oryn alǧan jūt odan sa­iyn uşyqtyrdy. Aqmola öŋırı Reseidıŋ jaŋa astyq ölkesı retın­de qarastyrylyp, jergılıktı ha­lyqtyŋ astyǧyn Reseige jönel­tıp otyruy aşttyqqa ūşy­rauynyŋ bır sebebı boldy.
Būl jerde patşa ökımetı qūla­ǧa­nymen jäne eskı qūrylys joiyl­ǧanymen, Reseidıŋ ışkı ölkelerınen Qazaqstanǧa şarualardy qonys audarudyŋ jalǧasqanyn da eskeru kerek. Jerdıŋ jetıspeuşılıgı baiqaldy. Uezge jersız myŋdaǧan kelımsekterdıŋ jinaluy azyq-tülık jaǧdaiyn odan beter qiyndatty. Jaǧdai qonys audaruşy şarua­lar üşın uezdıŋ jabylǧany turaly qaulynyŋ şyǧuyn da tüzei qoimady. Uezge köşıp keluge ty­iym salu turaly arnaiy nūsqau da, qarulanǧan bögeuşı otriadtyŋ boluy da jaǧdaidy jaqsarta almady.
Tūqymdyq dännıŋ az boluy, jū­mys kölıgınıŋ bolmauy jäne şyqqan astyqtaryn bärıbır tartyp alatynyn bılgen köptegen şarualar egıstıkterın tastap ketıp otyrdy. Būl egıs alqabynyŋ qysqaruyna sebepşı boldy. Mysaly, 1923 jyly Aqmola uezınde egıstık jerler 1917 jylmen salystyrǧanda 2 esege deiın qysqarǧan.
Eger 1921 jyly uezde 74 myŋ adam aşarşylyqqa ūşyraǧan bolsa, 1922 jyly Aqmola guberniiasynda olardyŋ sany 472 myŋ adamǧa jetken, basym bölıgı Aqmola uezınıŋ enşısınde edı.

Küres qalai jürdı?

Aşarşylyqpen küres jaŋa ükımetke syn boldy. 1921 jyly 21 şıldede Bükılreseilık ortalyq atqaru komitetınıŋ aştyqpen küres jönındegı komissiiasy qūrylady, töraǧasy bolyp M.Kalinin ta­ǧa­iyn­dalady, Qazaqstanda mūn­dai komissiiany S.Meŋdeşev basqarady.
1921 jyly 1 qyrküiekte Ka­­za­kov­tyŋ töraǧalyǧymen aşarşylyqqa ūşyraǧandarǧa kömek körsetu Aqmola uezdık komissiiasy qūry­lady. Arnaiy qor qūrylady. Bıraq qor dūrys jinaqtalmady. Öitkenı būl uaqytta ölkede azyq-tülık salyǧyn salu nauqany belsendı türde jürıp jatqan bolatyn. Ha­lyqta azyq-tülık qory tausyluǧa jaqyn qal­ǧan bolatyn. Komissiia qalada 150 adamǧa arnalǧan ashana aşty.
1922 jyly şıldede bırqatar müşelerın Aqmola oblysynyŋ basqa uezderıne jıbergendıgınen komissiianyŋ alǧaşqy qūramy özgertıledı. Komissiia qūramyna uezd basqarmasynyŋ ärtürlı bölımşelerınen Suhomlinov, Kogutenko, Aleev, Demihov, Abubakirov, Teljanov, Bolǧanbaev sekıldı jauapty qyzmetkerler kıredı. Osy qūramdaǧy komissiia tez arada Aqmolada – 8, Aqmola uezı bo­iynşa 2 balalar üiın aşady.
Üi-jaisyz qalǧan eresek balalardy şarualar üiıne, auru kelımsekterdı qala auruhanalaryna ornalastyrdy. Būl uaqytta Aqmola uezındegı aşarşylyqqa ūşyraǧandar sany 121880 adamǧa jetken. Aş adamdar uezden qalaǧa qarai şūbyryp, qaladaǧy jaǧdaidy odan ärı şielenıstırdı.
Ortalyqtan, tıptı, şırkeudegı altyn jäne kümıs zattardy aluǧa rūqsat etılgen nūsqaular keldı. Olardan tüsken qarjyǧa basqa aimaqtardan nan satyp alyndy.
Resei men Qazaqstannyŋ ärtürlı aimaqtarynan aş adamdardyŋ aǧylyp keluıne bailanysty uezd ben guberniiada aşarşylyqqa ūşyraǧandardyŋ sany artty.
Sol uaqyttaǧy ügıt-nasihat ün­deuhatynyŋ bırınde mynandai mälımet bar: «Aştyqqa ūşyraǧan halyqtyŋ sany künnen-künge artyp barady. Aştyqqa ūşyraǧan bosqyn balalar, jetımder men jergılıktı halyqtyŋ sany köbeiude. Aş adamdardy qūtqaru üşın mol qarjy, bükıl halyqtan jylu jinau qajet. Aştyqpen kürestı bır komissiianyŋ moinyna arta saluǧa bolmaidy. Tek barlyǧymyz bırıgıp, jappai kömekteskende ǧana aş adamdardy qūtqara alamyz» degen.
Därmenı ketken jūrt aman qalu­dyŋ jolyn oilastyrdy. Aqmola uezınde malsyz qalǧan qazaq auy­lyndaǧy aşarşylyq öte qorqynyşty bolatyn. S.Meŋ­deşev: «dalalardaǧy qystaqtarda qazaqtar otbasylarmen bırge ün-tünsız köz jūmyp jatyr» dep jazdy. Aşarşylyqqa ūşyraǧan adamdar qalaǧa toptap aǧylyp jatty. Aqmola aş balalar men jetımderge tolyp kettı. Halyq jemıs aǧaştarynyŋ tamyryn, aǧaş japyraqtaryn, öŋdelgen mal men jabaiy aŋ terılerın qainatyp jep jatty. Jer-jerde mysyqtar men itterdı, adamdardy jeu oqiǧalary da kezdestı.
Aştyqpen küres maqsatynda Aqmola guberniiasynyŋ tötenşe komissiiasy salyqtardyŋ bırneşe türın engızdı. Bırınşıden, ai saiyn qyzmetkerler men jūmysşylarǧa nan önımderın ötkızu mındetteldı (kımde-kım 60 qadaq ūn alsa, onyŋ 2 qadaǧyn, al 80 qadaq alsa, 3 qada­ǧyn berıp otyrdy). Ekınşıden, bar­lyq käsıporyndar ai saiyn eŋbekaqynyŋ 5 paiyz mölşerınde salyq tölep otyrdy. Üşınşıden, qaladaǧy barlyq monşalarǧa salyq salyndy. Törtınşıden, «ty­iym salynǧan jerlerde temekı tartu jäne şekıldeuık şaǧu aiy­by 25000 somǧa deiın köterıldı». Besınşıden, «Biks» jäne «Loto» oiyndaryn oinau salyǧy 15000000 somǧa deiın artty. Salyqtan qaşqandar men ony uaqytynda ötemegenderge edäuır aiyppūl salyndy.
1922 jyly 15 säuırde uezd ben qalada «adam etın jeuge deiın jetken aşarşylyq» oryn alǧan soŋ, aşyqqan halyqqa kömek körsetu maqsatynda üş aptalyq şaralar ūiymdastyryldy. Aşarşylyqqa ūşyraǧan audandardy jaǧdaiy anaǧūrlym oŋdy audandarǧa bekıtu ūsynyldy.
Panasyz balalar üşın balalar üiı men jetımder üiı aşyldy. Mysaly, 1922 jyly qazanda Aqmolada künıne 500 adamǧa tüskı as daiyndaityn ashana aşyldy. 1923 jyly auqatty adam­dardyŋ qarjysyna 70 balaǧa arnalǧan jetımder üiı aşyldy. Aş balalarǧa kiım tıguge matalar bölındı.

Aşarşylyq zardaptary qandai?

1923 jylǧa qarai aşar­şy­lyqtyŋ zardaptarymen kü­res bastaldy. Aş adamdardyŋ temırjoldarda aqysyz jüruıne tyiym salyndy. Al özınıŋ tūrǧy­lyqty mekenıne kerı qaitu üşın uezdık qordan aqşa aluǧa rūqsat berıldı. Öte qysqa merzımde Aqmo­ladan Qazaqstannyŋ basqa uezderıne, oblystary men aimaq­taryna 15000-ǧa juyq adam jıberıldı.
Aşarşylyqqa ūşyraǧan adam­dardyŋ bır guberniiadan ekınşı guberniiaǧa erkın türde jüruıne tyiym salyndy. Būl şara «jūqpaly ındettıŋ taraluynyŋ aldyn aluǧa jäne temırjol beketterınde adamdardyŋ toptasuyna jol bermeuge» bailanysty qabyldanǧan edı.
Jaǧdaiy jaqsyraq guberniia­larǧa aş adamdarǧa bır rettık qana kömek körsetıp qoimai, jüielı türde jaǧdai jasap tūru ūsynyldy. Ärbır qala, selo, auyl Aqmola qalasy men uezındegı aşarşylyqqa ūşyraǧan halyqtyŋ belgılı bır bölıgın qam­qorlyǧyna aluy tiıs boldy.
Bırtındep aştyq bäseŋsi bastady. Jergılıktı ükımet aşarşylyqty toqtata aldy. Bıraq jekelegen aimaqtarda aştyqtyŋ belgılerı kelesı jyldary da baiqalyp jatty. 1923 jyly aqpanda ko­missiianyŋ qarauyna balalar üiın­degı 105 bala, şarualar üiıne tūraqtaǧan 4-70 jas aralyǧyndaǧy 125 adam qarady. Balalar üiı köpes Kozulinnıŋ üiıne, şarualar üiı köpes Qosşyǧūlovtyŋ üiıne ornalasty.
Aqmolaǧa bosqyndar toptarynyŋ jinaluy ärtürlı jūqpaly auru­lardyŋ taraluyna äkelıp, jūmys­syzdyqty küşeitedı dep eseptedı. Odan bölek, Aqmolada memlekettık apparatta jäne zauyt, fabrikalar jūmysşylary qatarynda qysqartular jürıp, jūmyssyzdyq deŋgeiı östı. Jūmyssyzdar sol kezdıŋ tılımen aitqanda, «öz eŋbegın kädege jaratar mümkındıkterı bol­maǧan soŋ şaşyrap, azǧyndap ketude». Olardyŋ köbınıŋ baspanasy da, ışer tamaǧy da, tıptı panalaityn jyly jerlerı de bolmady.
Jergılıktı ükımet jūmys­syz­dardy qoǧamdyq jūmysqa paidalanu arqyly būl jaǧdaidan şyǧudyŋ jolyn tapty, bıraq ol jūmystar mausym­dyq, qysqa merzımdık bolatyn.
1922-1923 jyldary qysta aşyl­ǧan uaqytşa tüneitın baspanalar qar­­jynyŋ joqtyǧynan jabylyp qaldy.
Tyiym salynǧanyna qaramastan, qazaqtardyŋ jinaqy mekendegen audandaryna Reseiden şarua-kelımsekterdıŋ keluı jalǧasa berdı. Sondyqtan oryn auystyrularǧa tyiym salynǧandyqtan, endı eşkımge qaita köşıp ketuge jäne jer telımın beruge kömek körse­tılmeitındıgı turaly tüsındıru jūmystary jürgızıldı.

1924 jylǧy aştyq

Aştyqtyŋ jaŋa lebı 1924 jyl­dyŋ basynda qaita sezıldı. Aqmola uezdık atqaru komitetı būl jaǧdai turaly bırden Orynbordy habardar ettı. Mysaly, 1924 jyly 1 säuırde Aqmola, oǧan jaqyn aimaqtar men qazaqtar köp tūratyn Qaraǧandy, Nūra, Zaharovsk, Asan qaiǧy, Saryarqa, Sarysu, Qorǧaljyn bolystarynda aşarşylyq oryn aldy. Aşar­şylyqqa ūşyraǧan qazaqtar sany 12 myŋ şamasynda boldy. Jüz şaqty ölgen adam tırkeldı. Sol kezderdegı mälımetterde: «aştyqqa ūşyraǧan kelımsekter top-tobymen Ortalyq atqaru komitetıne kelıp kömek sūrauda» delıngen.
Qazaq auyldaryna aştyqtyŋ naqty deŋgeiın közben körıp kelu üşın Alǧazin, Omarov jä­ne Bolǧanbaev jıberıledı. Olar jergılıktı bailardan aşyqqandarǧa qarajat jinai alatyn bedeldı adamdar boluǧa tiıs boldy. Mysaly, Baǧanaly audanynda qazaqtardyŋ 50 paiyzy aştyqqa ūşyrady. Ol jerge 2000 pūt tūqym jıberıldı.
Alynǧan mälımetter boiynşa Aqmola uezındegı aştyqqa ūşyra­ǧandar sany 1924 jyly 17 mamyrda 30 myŋ adamdy qūrady. Guberniialyq atqaru komitetı ölkelık ortalyqtan bırqatar oŋtüstık audandardy aştyqqa ūşyraǧan aimaqtar dep tanudy sūrady. Petropavlovskıden artyq qalǧan astyq jıberıldı. Onyŋ 70 paiyzy Aqmola qalasy men Aqmola uezıne jıberıldı. Aqmoladan aştyqqa ūşyraǧan audandardaǧy jaǧdaidy anyqtau üşın Filinov pen Janǧazin jıberıldı. Al guberniialyq atqaru komitetınıŋ müşesı Starodubsev Orynbor men Mäskeuden qosymşa kömek sūrau üşın attanady. Ol 15000 som qaitarymdy, paiyzsyz qaryz aqşa men Mäskeuden aş balalarǧa kömek retınde berılgen 6000 som äkele aldy.
Qosymşa tekserıs barysynda anyqtalǧandai, «aşarşylyqqa ūşyraǧandardyŋ negızgı köpşılıgı qazaqtar eken. Qazırgı uaqytta olardyŋ qolynda eşteŋe joq». Ekı jüzge juyq qazaq balalary asyrauǧa alyndy. Osyndai täsılmen keŋes ökımetı 1921-1922 jyldary jäne keiıngı bolǧan aşarşylyqtyŋ betın tez arada qaitaruǧa tyrysty. Osylaişa, keŋes ökımetı 1921-1922 jyldary aşarşylyq pen onyŋ zardaptarymen kürestı.
Aita keter jait, Qazaqstanda da, Aqmola uezınde de tura 10 jyldan keiın jaǧdai qaitalandy. Bıraq būl joly qanışer Goloşekin men onyŋ ortalyqtan kelgen jaqtastarynyŋ qoldan jasaǧan aşarşylyq zūlmatynyŋ betın qaitaru mümkın bolmady. 1931-1932 jyldardaǧy aşarşylyqtan qazaq halqynyŋ 50 paiyzy jäne 200 myŋǧa juyq özge etnos ökılderı qyryldy.

Ziiabek QABYLDİNOV,
Ş.Uälihanov atyndaǧy
tarih jäne etnologiia
institutynyŋ direktory