Qazaqstan Respublikasy Ükımetınıŋ qaulysymen 10 tamyz Abai künı bolyp belgılendı. Osy qaulyǧa barşa qazaq balaşa quandy. Būl, bır jaǧynan ūly aqynnyŋ 175 jyldyq mereitoiyna ülken syi boldy. Abai – ūlt ruhaniiatynyŋ temırqazyǧy. Bız soǧan qarap boiymyzdy ǧana emes, oiymyzdy da tüzeimız. Endı būl mereke – el tarihyndaǧy aituly künderdıŋ bırıne ainalmaq.
«Qazaqtyŋ Bas aqyny» – (A.Baitūrsynūly) Abai-İbrahim turaly oi aitu, söz qozǧau oŋai-ospaq şaruaǧa jatpaidy. Bügınge deiın hakım Abai haqynda aitylǧan, tasqa basylyp taŋbalanǧan söz älı tausylǧan emes. Öitkenı, Abaidy, ǧalym bolsyn, aqyn-jazuşy bolsyn, kım bolsa da öz tanym-tüsınıgı tūrǧysynda saralaidy, boiyna sıŋıredı, baǧa beredı.
Danyşpan oişyl qamtymaǧan taqyryp, aitpaǧan oi soraby bar ma eken, sırä?! Alaş arystarynan berı tartqanda, sanaly ǧūmyrynyŋ köptegen jyldaryn ūly aqyndy jan-jaqty zerttep äuelı maqalalar şoǧyryn jazǧan, sodan soŋ ǧana qazaqtyŋ jarty ǧasyrlyq ömırın keŋınen qamtyǧan «Abai joly» syndy ǧajap roman-epopeiany düniege äkelgen Mūhtar Äuezovten keiın de qanşama ǧalymdar men abaitanuşylardyŋ eŋbegın közı aşyq, kökıregı oiau qazaq oqyrmany jaqsy bıledı.
Abai taǧylymy – aidyn-şalqar mūhit! Ūly oişyl öleŋderı men qara sözderındegı qadau-qadau aitylǧan oi ormany, keşegı Abai ǧūmyr keşken zaman adamdaryna ǧana emes, HHI ǧasyr adamdaryna da arnap aitylǧanyna taŋ qalmasqa äddıŋız joq. Öitkenı, Abai şyǧarmalaryndaǧy orman oilar aşylmaǧan aral siiaqty. Jäi ǧana üstırt oqyǧanmen tereŋıne boilai almaimyz. Abai ūlylyǧy, Abai taǧylymy da sonda jatsa kerek.
Abai öleŋderın bügıngı oqyrman tüsıne me? Tüsınse qai därejede?!
«Abai sözderı jalpy adamnyŋ tüsınuıne auyr ekenı ras. Bıraq ol auyrlyq Abaidyŋ aita almaǧanynan bolǧan kemşılık emes, oquşylardyŋ tüsınerlık därejege jete almaǧanynan bolatyn kemşılık. Olai bolǧanda aiyp jazuşyda emes, oquşyda» deidı ūly ūstaz Ahmet Baitūrsynūly.
«Ne närse jaiynan jazsa da Abai tübırın, tamyryn, ışkı syryn, qasietın qaramai jazady. Närsenıŋ syryn, qasietın bılıp jazǧan soŋ, sözınıŋ bärı de halyqqa tırelıp, oquşylardyŋ bılımıne syn bolyp, emtihan bolyp tabylady. Oquşy sözdı synasa, söz oquşylardy da synaidy…».
Abai öleŋderı men qara sözderın tüsınu bır basqa. Ony myna almaǧaiyp, alasapyran uaqytta, kädımgı kündelıktı ömır-tırşılıgımızde paidaǧa asyryp jürmız be?! Abai aitqan «tolyq adam» boluǧa talpynamyz ba?! Bılım-bılıgımız, qarym-qabıletımız, sana-sezımımız, adamşylyq ainamyz jete me?! Şyntuaityna kelgende, adam bop düniege kelgen soŋ, as ışıp, aiaq bosatu, ūiyqtau, «köppen körgen – ūly toi» dep qūr änşeiın tırşılık etu, söitıp ǧūmyr ötkızu üşın keldık pe?! Sonda, adamnyŋ būl fäni jalǧandaǧy maqsat-mūraty ne?!
Özı süigen qazaǧy, onyŋ keskın-kelbetı, bolaşaǧy jaily sonşama tolǧanǧan, ūltynyŋ tabiǧatyn, jaratylysyn, oiyn-soiyn, anyq qazaqtyŋ qatelık-kemşılıgın jerıne jetkızıp aşyq aitqan, aşyna aitqan Abaidan asqan kısı bar ma?!
Qaraŋyz:
Senbe jūrtqa, tūrsa da qanşa maqtap,
Äure etedı ışıne qulyq saqtap.
Özıŋe sen, özıŋdı alyp şyǧar,
Eŋbegıŋ men aqylyŋ ekı jaqtap…
Būl öleŋ joldaryn täptıştep tüsındıru artyq şyǧar. Aqylyŋdy jūmsap, baryŋdy salyp adal eŋbek et, maqtap-marapattaǧan, aram nietın, qulyǧyn jasyrǧan adamnyŋ sözıne senbe, mastanba, daŋǧoilyqqa salynba, tek özıŋe, öz eŋbegıŋe sen deidı hakım oişyl.
***
…Jasy kışı ülkennen ūialmai jür,
Sūramsaqtar näpsısın tyia almai jür.
Sälem – boryş, söz – qulyq bolǧannan soŋ.
Qandai jan syrttan söz bop, synalmai jür?..
Sūmdyq söz!
***
Sabyrsyz, arsyz, erınşek,
Körse qyzar, jalmauyz,
Sorly qazaq sol üşın,
Alty baqan ala auyz…
Ataq-daŋq, bailyq degende jantalasyp, baryn salatyn, süiekke talasqan itterdei yryldasyp tebısken, odan ärı bırın-bırı körmeitındei, körse qyzar ıştarlyqtan ketısken alty baqan ala auyz qazaq bügın de bar.
Joǧarydaǧy öleŋ joldarynyŋ män-maǧynasyn, dıttegen maqsatyn bıletın, tüsınetın siiaqtymyz. Bıle tūra ıske asyryp jürmız be?! Mäsele sonda.
Jasyratyny joq, bügıngı taŋda ruhani qūndylyqqa, kıtapqa degen qūştarlyq, kıtapqa degen qūmarlyq bäseŋdegenı ras. Onyŋ naqty mysaldaryn är otbasynan körıp jürmız. Keibır mektep kıtaphanasynda balaǧa qajet ruhani şyǧarmalardyŋ az boluyna kım kınälı?!
«Toidyŋ bolǧanynan, boladysy qyzyq» demekşı, Abai toiyna daiyndyq jyl basynan berı qarqyndy jürıp jatqanyn bılemız. Būl rette, bırınşı kezekte ūly aqynnyŋ otany Qarauyldaǧy, «Jidebai-Börılı» memlekettık tarihi-mädeni jäne ädebi-memorialdyq qoryq muzeiı, ūly aqyn kesenesı abattanyp, aiaqsyz qalǧan jūmystardyŋ rettelıp jatqany köŋılge quanyş ūialatady. Alaida, oily oqyrmanǧa keregı – ūly aqynnyŋ 3 tomnan tūratyn akademiialyq jinaǧy. Estuımızşe, atalmyş kıtaptarda, būǧan deiın jaryq körmegen Abaidyŋ saiasattaǧy orny, zäu-zaty, ūrpaqtary, änderı men küilerınıŋ mätını notasymen bırge jariialanuy – ülken jaŋalyq ekendıgı dausyz. Demek, danyşpan häkımnıŋ oqyrman qauym bıle bermeitın jaŋa qyrlary jarqyrai aşylmaq.
«Abaidy qazaq balasy tegıs tanyp, tegıs bılu kerek» deidı Ahmet Baitūrsynūly. Nege olai dedı Ahaŋ?! Älde, ūly ūstaz halqymyzdyŋ öz ruhani bailyǧyn, öz qūndylyqtaryn jetpıs jyldan asa uaqyt solaqai saiasat saldarynan tani almaitynyn boljap, bılıp aitty ma eken?! Allaǧa täuba, bız täuelsızdık alǧan soŋ ǧana Abai älemıne tereŋırek üŋıle bastadyq qoi. Seŋ setınedı, el oiandy.
«Bız eldı, ūltty Abaişa süiudı üirenuımız kerek» dep oi tolǧaidy Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev.
– Ūly aqyn ūltynyŋ kemşılıgın qatty synasa da, tek bır ǧana oidy – qazaǧyn, halqyn törge jeteleudı maqsat tūtty.
Menıŋşe, Abaidy oqu üşın, tanyp bılu üşın, hakım şyǧarmalaryn ömır-tırşılıgımızde kädege jaratu üşın, «adamdy süiıp, Allanyŋ hikmetın sezınu» kerek. Sonda ǧana bır el, tūtas ūlt bolyp ılgerıleuımızge serpın beretın häkım Abai taǧylymynan tälım-tärbie, ülgı-önege alyp, oiymyz ben soiymyz, tynys-tırşılıgımız, kısılık keskın-kelbetımız, ruhani älemımız jarqyrai, jaŋara bermek.
Tolymbek
ÄBDIRAIYM,
jazuşy
