Qazırgı qazaq älıpbiınıŋ tızbegınde töl taŋbalarmen qatar kırme taŋbalar aralasyp jür. Törkını bölek kırme taŋbalardyŋ jasalym-estılım (artikuliasiia-persepsiiasy) bögde bolǧandyqtan, olar qazaq sözınıŋ ündesım äuezın, morfem qūramyn, buyn tūrqy men tasymal retın, sondai-aq söileu yrǧaǧyn tügel būzyp bıttı. Közımız üirenıp, qolymyz jattyǧyp alǧan soŋ töl-kırme jazudy da ögeisınbeitın boldyq. Ruhani sananyŋ jaŋǧyruy ūlttyŋ tılınen bastalatynyn eskersek, onda aldymen töl älıpbidı qalyptastyryp alu kerek bolady. Töl älıpbiden töl söz qalyptasady, töl sözden ūlt tılı qalyptasady. Būl – älemdık jazu täjıribesı körsetıp otyrǧan fonetika-grammatikalyq ūstanym.
Qazırgı qazaq älıpbiınıŋ qūramyndaǧy kırme taŋbalardyŋ dybys qūramy (mazmūny) akademiialyq orfoepiialyq sözdıkterde taratylyp körsetılıp keledı. Alaida akademiialyq orfoepiianyŋ nätijesıne eşkım män bermei otyr. Sözdıkterdıŋ, mümkın, taralym tapşylyǧy bolar nemese oqu-ädısteme baǧdarlamalary men oqulyqtarda jetkılıktı män berılmei kele jatqandyqtan bolar, älde orys älıpbiımen tūmşalanyp qalǧandyǧymyzdan bolar, äiteuır kırme taŋbalardyŋ tıl būzar maşaqatynan aryla almai-aq kelemız.
Ädette, älemdık älıpbi tüzu täjıribesınde bır dybysty bırneşe (ekı-üş) taŋbamen belgıleu dästürı jiı kezdesedı. Al bırneşe dybysty bır taŋbamen belgıleu dästürı joq syqyldy. «Joq syqyldy» dep ekıūşty söilep otyrǧanymyzdyŋ sebebı bar. Öitkenı älemde joq älıpbi ülgısı qazaq jazuynda ǧana bar: bır taŋbamen ekı-üş dybystyŋ tırkesın bız ǧana belgılep kelemız. Belgılep qana qoimai, arnaiy emle-erejemen būljymastai etıp bekıtıp te qoidyq. Jarty ǧasyr boiy ūrpaqtan-ūrpaq sol emle-erejemen auyzdanyp, sol emle-erejemen er jetıp, sol emle-erejemen qartaiyp, sol emle-erejemen «ūzap» ketıp jatyr. Tıl būzar emle-erejenıŋ bastau sätı de belgılı – 1957 jyl, belsendılerı de belgılı – sol kezdegı aty äigılı tıl mamandary.
Endıgı şeşım ne bolmaq? Qazırgı estiiar ūrpaqty «olai emes, bylai» dep sendıru qiyn bolyp otyr. Būryn bır eskertkenımızdei, qazaqtyŋ özıne «qazaqtyŋ bar dybysyn bar dep, joq dybysyn joq dep» sendıre almaityn kezeŋde tūrmyz. Bız, qazırgı ūrpaq, şamasy, sol «i-u-ia-iulap» ötetın tärızdımız. Amal joq, küiınesıŋ-küiesıŋ, ıs önbesın bılesıŋ…
«Älıpbi jaŋǧyrudy» mektepten, tıpten, bırınşı synyptan bastamasa bolmaityn türı bar. Sol ūrpaq ösıp jetılgende ǧana qazaq sözınıŋ qazaqy jazylymy men aitylymy kırme taŋbalardyŋ maşaqatynan tazaratyn bolady. Bıraq ūrpaq daiyndyǧyn bügınnen bastau kerek. Mūndai daiyndyq, eŋ aldymen, sauat aşudyŋ bastau közınde tūratyn mūǧalım-ūstazdarǧa kerek. Közı aşyq sauatty qauymnyŋ da igerıp alǧany artyq bolmaidy. Öitkenı bolaşaq qabyldanatyn latyn älıpbiınıŋ qūramy men emle-erejesı bügıngı kemşılıkterden arylyp jaŋaratyn bolady.
Sonymen, kırme taŋbalardyŋ dybys qūramyn taratyp, körnekı «älıpbi» modelın qūrastyryp şyǧamyz. Qazaq grammatikasynda buyn türlerınıŋ ataulary bar. Sol ülgını dybys tırkesterınıŋ taldanymyna da paidalanuǧa äbden bolady. Buyn türlerı men tırkes türlerınıŋ dybys qūramy bırın-bırı qaitalaidy.
Alǧaşqy tırkes türın «aşyq tırkes» dep atadyq: dauyssyzdan (şartty türde – Dz) bastalyp dauystyǧa (şartty türde – Dt) bıtedı: Dz+Dt.
Tırkestıŋ bırınşı syŋary dauyssyz i dybysy bolyp tabylady (orys ülgısımen qysqa i dep jürgenımız dūrys emes, qazaq tılınde qysqa/sozylyŋqy dybys joq). Tırkestıŋ ekınşı syŋary bırde dauysty a bolsa, bırde dauysty ä bolady. Endeşe oqulyqtarymyzdaǧy dauysty ia dep jürgenımız derbes-derbes ekı tırkestıŋ taŋbasy eken, basqaşa aitqanda dybys emes taŋba (ärıp) eken. Sonda qazaq tılınde ekı dybys tırkesın bır taŋbamen (ärıppen) belgılep jür ekenbız.
Kelesı tırkes türın «tūiyq tırkes» dep atadyq: dauystydan bastalyp dauyssyzǧa bıtedı: Dt+Dz.
Tūiyq tırkes ekı türlı bolyp keledı.
Bırınşı tūiyq tırkes. Tırkestıŋ bırınşı syŋary bırde dauysty y bolsa, bırde dauysty ı bolady. Tırkestıŋ ekınşı syŋary dauyssyz i dybysy bolyp tabylady (orys ülgısımen qysqa i dep jürgenımız dūrys emes, qazaq tılınde qysqa/sozylyŋqy dybys joq).
Endeşe oqulyqtarymyzdaǧy dauysty i dep jürgenımız derbes-derbes ekı tırkestıŋ taŋbasy eken, basqaşa aitqanda dybys emes taŋba (ärıp) eken. Sonda qazaq tılınde ekı dybys tırkesın bır taŋbamen (ärıppen) belgılep jür ekenbız.
Ekınşı tūiyq tırkes. Tırkestıŋ bırınşı syŋary bırde dauysty ū bolsa, bırde dauysty ü bolady. Tırkestıŋ ekınşı syŋary dauyssyz u dybysy bolyp tabylady (orys ülgısımen dauysty u dep jürgenımız dūrys emes, qazaq tılınde dauysty u dybysy joq).
Endeşe oqulyqtarymyzdaǧy dauysty u dep jürgenımız derbes-derbes ekı dybys tırkesınıŋ taŋbasy eken, basqaşa aitqanda dybys emes taŋba (ärıp) eken. Sonda qazaq tılınde ekı dybys tırkesın taǧy da bır taŋbamen (ärıppen) belgılep jür ekenbız.
Soŋǧy tırkes türın bıteu tırkes dep ataimyz: dauyssyzdan bastalyp, dauystymen jalǧasyp, dauyssyzben aiaqtalady: D3+Dt +D3.
Tırkestıŋ bırınşı syŋary dauyssyz i dybysy bolyp tabylady (taǧy da, orys ülgısımen qysqa i deuge bolmaidy, qazaq tılınde qysqa/sozylyŋqy degen dybys joq). Ekınşı syŋary bırde dauysty ū bolsa, bırde dauysty ü bolady. Tırkestıŋ üşınşı syŋary dauyssyz u dybysy bolyp tabylady (taǧy da qaitalaimyz, orys ülgısımen dauysty u dep jürgenımız dūrys emes, qazaq tılınde dauysty u dybysy joq).
Endeşe oqulyqtarymyzdaǧy dauysty iu dep jürgenımız ärqaisysy üş dybystan tūratyn derbes-derbes ekı tırkestıŋ taŋbasy eken, basqaşa aitqanda dybys emes taŋba (ärıp) eken. Sonda qazaq tılınde üş dybys tırkesın de bır taŋbamen (ärıppen) belgılep jür ekenbız.
Qazaq tılınıŋ sözqūrauyş (prosodikalyq) zaŋdylyǧy boiynşa jazu ülgısı «bır dybys – bır taŋba» bolu kerek, sonda ǧana mätınnıŋ ündesım äuezı, morfem qūramy, buyn jıgı, tasymal retı men söileu yrǧaǧy üilesımdı şyǧady. Qazaq (jalpy türık) tılınıŋ özge tılderdıŋ jazu ülgılerınen basty erekşelıgı osy bolyp tabylady.
Qazaq älıpbiınıŋ qūramynda dybys tırkesterın belgıleitın taŋbalardan (ärıpterden) basqa kırme jeke taŋbalar (ärıpter) bar. Ol taŋbalardyŋ da dybys mänın öz aldyna taldauǧa tura keledı.
Bırınşı, qazaq (jalpy türık) tılınde kömei dybys joq. Soǧan qaramai arab dästürınen engen h taŋbasy älıpbi qūramynan şyqpai keledı. Al osy taŋbany jasandy dybystap kelemız. Öitkenı qazaq tılınıŋ artikuliasiialyq bazasynda kömei dybystyŋ jasalymy joq. Sondyqtan h dybysy dep tılşık arqyly dybystalatyn toǧysyŋqy/juysyŋqy qataŋ dauyssyzymyzdy aitqan bolyp jürmız. Ädette töl dybys eş artikuliasiialyq daiyndyqsyz erkın aitylady, al h taŋbasyn arnaiy artikuliasiialyq daiyndyqpen küş jūmsap baryp aitamyz. Osynyŋ özı taŋbanyŋ (ärıptıŋ) bögde (kırme) ekenın körsetedı.
Ekınşı, qazaq älıpbiınıŋ qūramyndaǧy arnaiy toqtala ketetın taǧy bır taŋba – qazaqtyŋ töl sözderınıŋ qūramynda jazylyp jürgen h ärpı. «Töl sözder» degendı bosqa bölektep jazyp otyrǧan joqpyz, būl taŋba halyqaralyq terminderdıŋ jazylymynda köptep kezdesedı. Taŋbanyŋ būl jaǧyna toqtalmaimyz.
Joǧarydaǧy h taŋbasy syqyldy h ärıbı de arab dästürınen engenı belgılı. Qazaq tılınıŋ sanauly töl sözderınıŋ qūramynda ǧana jazylyp jür. Alaida dauyssyz qazaq tılınıŋ dybys qūramynda joq, basqaşa aitqanda derbes singema (fonema) emes.
Eŋ soŋǧy qazaq älıpbiınıŋ qūramynda «adasyp» jürgen taŋba ş, qazaq tılınıŋ artikuliasiialyq bazasynda mūndai dybystyŋ da aitylymy joq.
Sonymen arnaiy fonetika-grammatikalyq taldanym qajet bolyp otyrǧan kırme taŋbalar i, u, ia, iu, h, h, ş. Endı ärqaisysyna jeke-jeke därıs arnap, taldap şyǧamyz.
Qoryta kelgende, latyn älıpbiıne köşkende «bır dybys – bır taŋba» ūstanymyn negızge alatyn bolamyz. Tömende kirill-latyn balamasynyŋ jiyntyq ülgısın berıp otyrmyz.
Latyn älıpbiınıŋ taŋbalary bükıl älem qabyldap otyrǧan Halyqaralyq Fonetikalyq Älıpbi (HFÄ) qūramynan alyndy. Dybystyŋ taŋbasy tek sol dybystyŋ artikuliasiiasynyŋ ǧana körsetkışı bolady. Bır dybystyŋ taŋbasymen özge dybysty belgıleuge bolmaidy. Dybystyŋ ärıp taŋbasy tūraqty.
Älımhan JÜNISBEK,
A.Baitūrsynūly atyndaǧy
Tıl bılımıinstitutynyŋ
bas ǧylymi qyzmetkerı,
filologiia ǧylymdarynyŋ
doktory, professor
