(Soŋy. Basy gazetımızdıŋ №121 (3936) sanynda)
Älihan eş aiyp-qylmyssyz Tūzqala-Omby abaqtylarynda 4 ai otyryp, 1906 jyly özınıŋ tuǧan elı – Toqyrauyn bolysynda sailauşy (vyborşik) bolyp sailanǧany mälım bolǧan soŋ, 30 säuırde bostandyqqa şyǧady. Abaitanuşylardyŋ keibırı ūlt köşbasşysy Tūzqaladan Omby abaqtysyna auystyrylǧanda, Abaidyŋ qoljazbasy «joǧalypty» degen eşbır aiǧaq-dälelsız jaŋsaq boljam aitatyn körınedı. 1905 jyldan Ä.Bökeihandy bükıl Dala ölkesı halqynyŋ «dıni-saiasi qozǧalysynyŋ bırden-bır dem beruşısı ärı jetekşısı» dep tanyǧan general-gubernatordyŋ äkımşılıgı ony abaqtydan bosatar aldynda onyŋ pasportyn «joǧaltqan» bolyp bırneşe kün ūstaǧany ras. Abaidyŋ qoljazba öleŋderı men qara sözderınıŋ bırazyn orysşaǧa audartyp, «saiasi astar» ızdep taba almaǧany taǧy bar. Bıraq qoljazbany «joǧaltuǧa» dätı barmady. Nege deseŋız, Älihan Bökeihan abaqtydan aiyby ne qylmysy bolmaǧany üşın emes, sailauşy bolyp sailanǧany üşın bosatyldy. Eger Älihan Bökeihan sailauşy bolyp ülgermegende, ony naqaqtan-naqaq 4 ai türmede ūstaǧan Dala general-gubernatory «äkımşılık tärtıp» degen qūitūrqy bappen (Batys Sıbır general-gubernatorlyǧy Dala general-gubernatorlyǧy bolyp qaita qūrylǧan 1882 jyly onyŋ alǧaşqy general-gubernatory bolǧan Gerasim Kolpakovskii eşbır zaŋǧa syimaityn, tek qazaqtardy kemsıtudı közdegen osyndai «ereje» engızıp, ol boiynşa myŋdaǧan qazaq balasy, olardyŋ ışınde äigılı Nauan qazyret Talasūly men onyŋ şäkırtı, I jäne II Dumanyŋ bolaşaq deputaty Şaimerden Qosşyǧūlūly da bar, tergeusız-sotsyz «itjekkenge» aidaldy. Älihan Bökeihan ol erejenıŋ zaŋsyzdyǧyn äşkerelep, Sankt-Peterburg basylymdaryna köp jazdy jäne ony būzdyruǧa köp küş jūmsady) jer audarudy josparlap qoiǧan-dy. Al Memlekettık duma sailauy turaly 1905 jyly şyqqan erejede Dumaǧa sailanǧan deputattarmen qatar, sailauşylardy da kısı öltıruden basqa jeŋıl qylmystary üşın sottyŋ ükımınsız tūtqyndauǧa bolmaityn.
Älihan Bökeihan tūtqyndalǧan 1906 jyldyŋ qaŋtarynan bastap Dala ölkesı oblystarynda Alaş qozǧalysy jetekşılerımen qatar, Geografiialyq qoǧamnyŋ Semei bölımşesı müşelerın de qudalau bastaldy. Nätijesınde Abai şyǧarmalarynyŋ tūŋǧyş jinaǧy şyqpai qaldy. Qazaqtan 12 deputat sailanǧan Memlekettık dumanyŋ I jäne II şaqyrylymdary küştep taratylyp, II Duma quylǧan 1907 jyldyŋ 3 mausymynda II Nikolai patşa qol qoiǧan sailau turaly jaŋa zaŋ şyǧyp, 5,5 mln qazaq halqy sailau qūqynan aiyrylysymen Alaş jetekşılerın qudalau örşi tüstı. Onyŋ ışınde Älihan I Dumany taratuǧa narazylyq bıldırıp «Vyborg ündeuıne» qol qoiǧany üşın 3 ai türme jazasyna kesılıp, Semei türmesınde 3 aidyŋ ornyna 8 ai otyryp, 1908 jyldyŋ jeltoqsanynda bostandyqqa şyqty. Ahmet Baitūrsynūly men Mırjaqyp Dulatūlynyŋ 1917 jylǧy bır maqalasynda atap körsetılgendei (Baitursunov A., sotrudnik gaz. «Kazak» i chlen Turgaiskoi oblastnoi grajdanskoi upravy, Dulatov M., sotrudnik gaz. «Kazak» i chlen Turgaiskoi oblastnoi grajdanskoi upravy. Naş otvet dokladnoi zapiske [Alibiia Jangeldina], napechatannoi v №123 «Zaria» ot 5 sentiabria s.g./ «Iýjnyi Ural», 14.09.1917 g., №10. – Ss. 3-4.), Alty Alaş kösemı özıne äbden öşıkken Dala general-gubernatory älgı atam zamanǧy «äkımşılık tärtıp» babymen «itjekkenge» aidaitynyn sezıp, öz yqtiiarymen aldymen Sankt-Peterburgke, odan Samaraǧa «emigrasiiaǧa» kettı. Älihan «qazaqtyŋ bas aqyny» Abai şyǧarmalarynyŋ tūŋǧyş jinaǧyn eşbır qiyndyqsyz Qazan ne Ufa qalalarynda basyp şyǧarar edı. Bıraq tuǧan Ūly dala elınıŋ otarşyl äkımşılıgıne endı özı äbden öşıkken Alaş köşbasşysy da ūly aqynnyŋ tūŋǧyş jinaǧyn otarşyl imperiianyŋ töl astanasynda jaryqqa şyǧardy. Kıtaptyŋ özınde jazylmasa da, jinaq Älihannyŋ «yjdahatymen» şyqqanyn Abaidyŋ «opatyna däl on jyl toluyna» orai jazǧan «Abai» (Opat 23 iun 1904 jyl) atty maqalasynda Mırjaqyp Dulatūly (maqalaǧa M.D. dep qol qoiǧan. – S.A.): «1909 jyly Abaidyŋ balalary men ınılerınıŋ rizalyǧy häm Ǧali hannyŋ yjdahatymen Abai kıtaby Peterburgte Buraganski baspahanasynda basylyp şyqty» dep atap körsetken-dı. Odan bır jyl būryn, taǧy sol «Qazaq» gazetınde jaryq körgen «Qazaqtyŋ bas aqyny» atty maqalasynda Ahmet Baitūrsynūly Älihan Bökeihannyŋ «Semipalatinskii listok» gazetı men «Zapiski Semipalatinskogo podotdela Zapadno-Sibirskogo otdela» jinaǧyndaǧy maqalasyndaǧy tömendegıdei pıkırın keltıredı: «Haqiqatty tabuǧa, tereŋnen söileuge boiyna bıtken zerektıktıŋ üstıne Abai häm türlı Europa bılım iesılerınıŋ kıtaptaryn oqyǧan. Tärjıme halın jazuşy Ǧali han Bökeihanovtyŋ aituyna qaraǧanda, Abai Spenser, Luis, Dreiper degen Europanyŋ tereŋ pıkırlı adamdarynyŋ kıtaptaryn oqyǧan» Älihan «qazaqtyŋ jalǧyz aqyny» Abaidyŋ özıne ǧana emes, közı tırısınde «ūstazym» deitın Evgenii Mihaeliske de dünie salǧanda azanama maqalasyn arnady. «1880 jyldarda köp orys jūrtyn ılgerı bastyru, özge süireu jolynda qyzmet etken jastan şet jerge jer audarylǧanda, – dep jazdy Q.B. (Qyr balasy) azanamasynda, – Mihaelis bızdıŋ Semeige aidalyp kelıp, sodan berı bızdıŋ qazaq jerınde qalǧan edı. Qazaqtyŋ jalǧyzy, aqyny Abaidy tūra jolǧa salǧan osy Mihaelis edı. Abai öle-ölgenşe menıŋ közımdı aşqan, maǧan janaşyrlyq qylǧan Mihaelis edı dep aityp otyruşy edı».
Älihan elge Keŋes ökımetı üstemdıgın ornatyp, özın 1922 jyldyŋ jeltoqsanynan bastap OGPU-NKVD-nyŋ qataŋ baqylauynda Mäskeude küştep ūstaǧan kezınde de ūly aqyndy nazarynan tys qaldyrmady. KSRO halyqtarynyŋ kındık baspasynda qazaq bölımınıŋ redaktory qyzmet atqarǧan jyldary ol özınıŋ elde qalǧan üzeŋgılesterıne kım qandai kıtap, qandai tūlǧanyŋ ömırbaiany men şyǧarmaşylyǧyn jazu kerektıgın, onyŋ ışınde Abaidy mektep oqulyǧyna kırgızudı A.Baitūrsynūlyna tapsyryp otyrǧanǧa ūqsaidy. Mysalǧa, 1925 jyldyŋ jazynda Mäskeuden Ahmetke jazǧan bır hatynda ol: «Abai men Altynsarynyŋ balasy jönındegı jazuyŋdy küzge deiın bıtırseŋ de keş emes. Näzır de (Töreqūlūly) Abai turaly jazbaqşy. Meilı jazsyn» dei kelıp, ärı qarai: «Altynsarynyŋ balasy Ybyrai haqynda özıŋ jazsaŋ, jaqsy bolar edı. Ol senıŋ aǧaŋ emes pe?! Eger ol qazır ömır sürse sendei bolar edı, al sen erterek düniege kelgende, onyŋ ısın jasaryŋ haq» dep şäkırtı ärı üzeŋgılesın ruhtandyrady. Alaida A.Baitūrsynūly «qadırlı Äli» aǧasyna jazǧan jauabynda mynadai jaitty baiandaidy: «Qazaq memlekettık baspasymen kelısılgen şartqa säikes, men jaŋa emle boiynşa 3 grammatika jäne qazaq älıppesın qaita jasauym kerek. Aiaqtalu merzımı: bırınşısı – 15 mausym, ekınşısı – 1 şılde, üşınşısı – 1 tamyz, törtınşısı – 20 tamyz. Mıne, sol uaqytqa deiın basqa jūmystarǧa qarauǧa mūrşam joq; onyŋ üstıne qazaq-qyrǧyz institutynda oqu bastalsa, taǧy da bos uaqyt bolmai qalady. Sol sebeptı de 20 tamyzǧa deiın İbrahimnıŋ (Abaidyŋ) ǧūmyrbaianyn jaza almaitynymdy anyq aitamyn. 20 tamyzdan soŋ uaqyt bola ma, joq pa – ony bılmeimın». Al «Altynsary balasynyŋ suretın «Şolpan» jurnalynyŋ №6, 7, 8 kıtap jinaǧynan tabasyŋdar. Odan basqa mende suretı joq» deuıne qaraǧanda, Ahmettıŋ, qanşa degenmen de, Ybyrai Altynsaryūlynyŋ ǧūmyrbaianyn jazyp bergenı anyq. Al Abaidyŋ ǧūmyrbaianyn jazudy ūlt köşbasşysy endı kımge tapsyruy mümkın edı? Älkei Marǧūlannyŋ estelıgı boiynşa Älihan 1925-1927 jyldary Leningrad memlekettık universitetınde professor retınde studentterge därıs oqyǧan. Al Leningradqa därıs oquǧa barǧan künderınde ūlt kösemı 1923-1928 jyldary sol universitettıŋ filologiia fakultetınde oqyǧan Mūhtar Äuezūlynyŋ jaldaǧan päterıne toqtaityn. Eldegı üzeŋgılesterı, onyŋ ışınde Älımhan Ermekūly özınıŋ OGPU-NKVD tergeuşısıne bergen jauabynda mälımdegenındei, Älekeŋe jazǧan hattaryn sol päterge joldaityn: «…Maǧan 58-baptyŋ 10-tarmaǧy boiynşa taǧylǧan aiypqa – menıŋ Mūhtar Äuezovke jazǧan hatymdaǧy jer mäselesı jönındegı pıkırım negız bolypty. Qoltaŋbasyna qaraǧanda, şyndyǧynda da hatty jazǧan menmın. Bıraq ondai maǧynadaǧy hatty Mūhtar Äuezovke emes, Älihan Bökeihanovqa jazǧanmyn. Ol kezde men Ǧylym akademiiasynyŋ Qazaqstandy zertteu bölımınde ısteitınmın jäne Qazaq halyq komissariatynyŋ tapsyrmasy boiynşa qazaqtardy jerge ornalastyru mäselesın negızdeumen ainalystym, sonymen qatar ol (Bökeihanov – S.A.) federaldyq komitettıŋ müşesı bolatyn (eger sol kezde taratylyp ketpese). Osy komissiianyŋ qūramynda jürıp Qazaqstan üşın zertteu jūmystaryn jürgızdı. Özı Mäskeude tūratyn, qyzmet babymen ara-arasynda Leningradqa baratyn. Liza Bökeihanova men Şoqanevanyŋ (?) aituynşa, onda Äuezovtıŋ üiıne toqtaityn. Mıne, Leningrad oquynan keiın Mūhtar öz şyǧarmaşylyǧynda bırjola Abaiǧa den qoidy emes pe? Oǧan dälel: arada tura 5 jyl ötken 1933 jyly M.Äuezūly Qyzylordada latyn ärpınde Abai Qūnanbaiūly şyǧarmalarynyŋ tūŋǧyş tolyq jinaǧyn jaryqqa şyǧaryp, alǧaşqy ǧylymi jinaǧyn äzırleudı qolǧa alǧan joq pa edı? Sonda Mūhtar Äuezūlynyŋ betın bırjola Ūly Abaiǧa būrǧan kım bolyp şyǧady? Jauapty oqyrmannyŋ özı aitar…
Sūltan Han AQQŪLY
