Jalaly aryz, ǧaibat pen ötırık, aiaqtan şalmaq bylǧanyş nauqannyŋ kesırınen talai jaqsylardyŋ atyna kır kelıp, tıptı bır zamandarda jazyqsyz atylyp ta ketuıne sebep boldy. Aty ozǧandardy ışten şalatyn jaman ädet bügınde örşımese tiylǧan joq. Masqarasy, domalaq aryz jazǧyştardyŋ tasy örge domalap tūr. Äleumettık jelılerdıŋ damuymen qatar kısınıŋ jaqsy atyn qaralau asa qiyn şarua bolmai qaldy.
Būl ıske blogerler bılegın türe kırısıp, «feisvuk qaharmandaryna» ainaldy. Demokratiianyŋ belgısı dep des bermeitınderdı tüsınuge tyryssaq ta, mūnyŋ belgılı toptardyŋ öz bäsekelesterı men opponentterın omaqata qūlatuǧa taptyrmaityn qūral bolǧanyn moiyndau kerek. Būl «bäle» aitylǧan jerınde qalmai, tüsken jerınde tauqymetke ainalady. Tiıstı oryndardan tekseru kelıp, jalǧan derekterdı terıp qanşama adam älek. Osynşama jūrtty dürbeleŋge salsa da jauapsyz qaldyratyn bolǧan soŋ, jaman ädet süiegımızge sıŋıstı bolyp ketkendei. Qazaqtyŋ domalaq aryz jazudan aldyna jan salmauynyŋ sebebın qalai tüsındıruge bolady?
Osy sūraqtardyŋ jauabyn Şoqan Uälihanov atyndaǧy tarih jäne etnologiia institutynyŋ direktory Ziiabek QABYLDİNOVTEN sūrap, onyŋ tamyry ärıde jatqanyna köz jetkızdık.
-Aryzqoilardyŋ qazaqtar arasynda örşuıne ne sebep dep, studenttık jyldary men de zertteu jürgızgenmın. Sonda qolyma 1902 jyly İ.V. Seleskii jazǧan «Kirgizskie kliauzy» degen eŋbegı tap boldy. Onda bylai deidı: «Kirgizy (kazaqtar-avt.) davno i ne naprasno zaslujili sebe reputasiiu zavziatyh kliauznikov, tak je v bolşinstve ih jalob, podavşih v prisutstvennye mesta i doljnostnym lisam, to i delo usmatrivaetsia vrane, loj (utriuk), kleveta i izvety (jala)». («Kirgizskie kliauzy». Omsk, 1902, s.1). Ärı qarai būl ädettıŋ tabiǧaty men qoldanu aiasyn bylai tarqatady:«Jala jabu» ili jalakylu (oklevetat, obnesti) daje svoego rodovicha, ili byvşego druga, stavşih v kakom-libo lichnom, ili obşestvennom dele poperek dorogi, dlia kirgiza nichego ne stoit. V osobennosti eto praktikuetsia po otnoşeniiu k doljnostnym lisam».
Taŋ qalarlyǧy, ol jalaqorlyqtyŋ örşuın patşa ükımetı men onyŋ jaŋaşa basqaru qūrylymynan köredı. «Mnogie iz znaiuşih kirgizskii byt vidiat glavnuiu prichinu vozniknoveniia razdorov i kliauz mejdu kirgizami v vybornom nachale vvedennom v osnovu ustroistva ih obşestvennogo nachala».
Sonymen bırge «jazǧyştardyŋ» jauapqa tartylmauy da «otqa mai qūiǧanyn» moiyndaidy. Ol:«Net somneniia, chto beznakazannost ili skoree, beskonechnaia medlitelnost…po lojnym donosam, podderjivali otchasti razvitie kliauznichestva v stepi». Asqanǧa tosqan retınde orynsyz jala japqandardy jauapqa tartyp jazalau qajettıgın aitady. Ärı qarai tyŋdaŋyz. Ombynyŋ tarihi mūraǧatynda 1876 jylǧy (F.3, op.9, d.14476) Semei äskeri okrugynyŋ keŋsesınıŋ qorynda «Iаbedy kirgizov» dep atalatyn, osy derttı teksergen qūjattar älı saqtauly tūr.
– Osyndai jiırkenşıtı ürdıstıŋ qazaq dalasyna tügel jaiyluyna müddelıler boldy ma?
– Aq patşaǧa bodan bolǧanǧa deiın Ūly dalanyŋ özındık idealdy qoǧamy boldy. Onda bıregei ūlttyq qūndylyqtarǧa bekıtılgen salt-dästürler men ädet-ǧūryptary bar, hanafit mashabynyŋ sünnet baǧytyndaǧy islam dını ornaǧan sosium däuırledı. Qazaqtar qonaqjailylyq, özara kömek, bır-bırıne qūrmetpen qaraityn, märttık qasietımen erekşelendı. Bır taipa el qatar otyryp, bıreuınıŋ basyna qiyndyq tüsse, köp bolyp jūmylyp qol ūşyn beretın. Ölkenıŋ biler soty kez kelgen ädıletsızdıktı, sonyŋ ışınde auyzşa tıl tigızudı jäne kısınıŋ syrtynan söz tasudy joqqa şyǧardy.
Aldymen patşa, keiın keŋes zamanynda dästürlı qoǧamnyŋ barlyq instituttaryn sanaly türde qiratu bastaldy. Dala halqyn liumpenizasiialau bastaldy. Şoqyndyru üderısınıŋ ornyna köp ūzamai, bolşevikter alyp kelgen ateizm qoǧamy ornyqty. «Arym – janym sadaǧasy» deitınderdı tasada tūryp tas atatyndardyŋ qatary auystyrdy, keşegı esıkte jürgen teksızder üstemdık aldy. Marginaldardyŋ tūtas qabaty qalyptasty.
-Osylaişa jalaqorlar men aryzqoilar üşın taptyrmaityn orta paida boldy ma?
– Dūrys aitasyz. Qazaqtardyŋ bır bölıgı bodandyqty qabyldaǧannan keiın Resei imperiiasy 600 jyl dalany bilegen (1224-1822\1824 j.j), neǧūrlym bedeldı degen han-sūltandardy kezeŋ-kezeŋmen joiuǧa jäne beitaraptandyruǧa kırıstı. Aldymen törelerdıŋ neǧūrlym bedeldı, aq patşanyŋ aidauyna köngısı kelmegenderın bır-bırıne qarsy qoiuda aryzqoilyqty üdetıp, jala jabudyŋ arqasynda ışten ırıtkı saldy.
Mysaly 1795 jyly Orta jüzdıŋ 100 myŋǧa juyq qazaqtary Sıbır bilıgınıŋ deldaldyǧymen, II Ekaterinaǧa tıkelei baǧynuǧa ötınış bıldıru üşın imperiialyq bilıkke şaǧymdanǧan kezde Uäli handy qaralau nauqany oryn aldy.
Däl osy jyly, Abylaidyŋ üzeŋgıles dosy yqpaldy sūltannyŋ bırı Sūltanmamet dünieden ozǧanda, patşa ökımetı onyŋ ūrpaqtaryn bır bırıne aidap saldy. Nätijesınde, osy oqiǧanyŋ «ädıl şeşımı» dep 1798 jyly ondaǧan myŋ qazaqtarǧa Ertıstıŋ oŋ jaǧalauyna qonystanuyna rūqsat etıldı.
Aq patşa bolsa Uäli hannyŋ Resei imperiiasy men sindık Qytaidyŋ üzeŋgısın qatar ūstamaq bolǧan saiasatyn keşırmedı. Bırkezdergı köp qaraly, bırtūtas Orta jüz ekı handyqqa bölınıp, özennıŋ ekı jaǧyna aiyryla köşıp, emen-jaqyn aralasuyna tiym salynady. Osyǧan ūqsas jymysqy äreket kışı jüz qazaqtaryna qoldandy. 1801 jyly kışı jüz taipasynyŋ bır toby Bökei handyǧyn qūryp, ekınşı toby oraldyŋ arǧy jaǧyna auysyp, dalalyq bolyp ekıge jaryldy.
–Uäli handy patşa omaqata qūlatyp, orta jüzdıŋ ekınşı hany bolyp Bökei Baraqhan keldı ma? Jalaqorlyqtyŋ qanşalyqty küştı ekenın endı tüsınıp jatyrmyn.
-Būl patşa ökımetınıŋ jymysqy oiyn jüzege asyrudaǧy qūraly ǧana ǧoi. Patşa ökımetıne qazaq handyǧyn ekıge jaryp älsıretu qajet boldy. Ekı hannyŋ ölımınen keiın qazaq dalasyndaǧy handyq bilıktı joiyp, 1822 jyly qazaq tarihynan müldem öşedı. Tarihşy retınde handardy qaralaǧan aryz-şaǧymdarmen tanysyp şyqtym. Mazmūny qazırgı domalaq aryzdardan aiyrmaşylyǧy şamaly. Alaida osy jalaqorlardyŋ qolymen jazylǧan aryz-şaǧymdar türtkı bolyp, tarih döŋgelegı basqa jolǧa tüstı.
– Babalarynyŋ ızımen han bolmasa da aǧa sūltandyqqa ūmtylǧan Şoqan Uälihanovtyŋ joly da aryzqoilardyŋ qolymen kesılgenı turaly aityp edıŋız.
-Būl oqiǧa da osy jaitpen ündesedı. 1862 jyly öz halqyn patşa şeneuıkterı men jergılıktı bileuşılerınıŋ zorlyǧynan qorǧamaq nietımen Atbasar syrtqy okrugynyŋ aǧa sūltany qyzmetıne sailauǧa qatysady da … jeŋıledı. Şoqannyŋ kım ekenın bılesız. Myqty bılımdı. Naǧyz zertteuşı. Abylaihannyŋ şöberesı, Orta jüzdıŋ soŋǧy hany Uälidıŋ nemeresı. Aǧa sūltan Şyŋǧystyŋ ūly. Orys intelligensiiasynyŋ tanymal tūlǧasy.
Säl alǧa ketsek, 1860 jyly Sankt-Peterburgte Şoqan Uälihanovtyŋ äskeri şenın köterıp, ordenmen marapattaidy. Aleksandr II jeke qabyldaidy. Aitqandai osy kezdesude, jaǧdaidy paidalanyp, ǧalym şeneuıkterınıŋ öz halqyna qatynasy jaqsylau bolǧanyn qalaityn aityp jetkızedı.
Alaida patşa şeneuıkterı jergılıktı bileuşılerdıŋ qoldauymen qaralaudyŋ barlyq täsılın basşylyqqa alyp, ūly ǧalymǧa qarsy lap beredı.
Aǧartuşy Ybyrai Altynsarin de talai basy dauǧa qalyp, altyn uaqyty osy jala jabuşylarmen arpalysyp ötkenı ökınıştı. Ol 1857 jyly Orynbor şekaralyq komissiiasynyŋ mektebın bıtıredı. Orys tılımen qatar, arab, tatar jäne parsy tılderın meŋgergen. Bolystyqqa, auyl starşyndyqqa sailauǧa tüsedı, alaida jergılıktı öktemder oblys basqarmasyna, äskeri gubernatorǧa, tıptı ışkı ıster ministrıne deiın aryz berıp, jala japqan. Bıraq, özınıŋ şäksız adaldyǧy men tazalyǧy arqasynda ärqaşan aqtalyp otyrǧan. Qūnanbai Öskenbaevtyŋ da sau basyn saudaǧa tüsırıp, Omby bekınısıne qamauǧa aldyrǧan da aryzqoilardyŋ äreketı ekenı belgılı. Osy küie onyŋ tarihtaǧy oryn aşyp aluǧa älı de zalalyn tigızıp keledı deuge bolady.
-Aqqa küie jaǧu ädısı qazırgı ǧalymdardyŋ arasynda da qoldanysta ma?
– Ärıptesterımdı jalǧan aiyptaular men jala jabudan, aldau men ǧaibattan bas tartuǧa şaqyrar edım. Būl Resei imperiiasynyŋ mūrasy jäne Keŋes ökımetınıŋ üzılmei jatqan dauysynyŋ jaŋǧyryǧy. Erık berse erınbegen keibıreuler bükıl eldı qaralauǧa beiım tūrady. Onyŋ aqyry jaqsylyqqa aparmasy anyq.
Ötken ǧasyrlarda azǧyruşylar taratqan ındettı jeŋe alǧan joqpyz. Kerısınşe özge jūrttyŋ jamanyn boiymyzǧa sıŋırıp, keselımız meŋdep barady. Soŋǧy otyz jylda, özınıŋ qoly jetpegen igılıktı qyzǧanyp, bar aşuyn basqadan alatyndar qatary artty. Olardyŋ qoltyǧyna su bürkıp otyrǧandar da joq emes. Özım bıletın jaitty aitaiyn. Ǧylym salasyndaǧy bır ǧalym aǧamyz bar. Arakıdık ärıptesterın qaralap, jan-jaqqa hat jıberetın jaman ädetı bar. Sol hat adresat boiynşa maǧan da keledı. Alǧaşqy 100 hatyn oqydym, ärı qarai jazuynan tanyp hatty aşpaityn da boldym. Qanǧa sıŋgen ädetke ne dersız?!
Bıraq mūndaidardyŋ zardaby köp. Ömırde bolsyn, ǧylymda bolsyn bolyp jatqan özgerısterge, oŋ bastamalarǧa olar öş keledı. Qoǧam damuyn tejeitın sebeptı aryzqoilar men ǧaibatşylarǧa, domalaq aryz ielerıne toqtam bolyp, betın qaitaratyn zaŋ kerek. Menıŋşe, tarihtyŋ aşy sabaǧynan qortyndy şyǧaratyn kez keldı.
Aigül UAISOVA
