Şyǧarma jäne ony öŋdeu

Osy künderı 95-tıŋ törıne köterıletın jer–jihanǧa mäşhür ūlt suretkerı Äbdıjämıl Nūrpeiısov romanşylyq önerdıŋ şyrqau biıgınen körıngen has şeber. Söz zergerınıŋ äigılı “Qan men ter” atty el taǧdyry men tarih, zaman talqysyn qopara tolǧaǧan trilogiiasynda onyŋ suretkerlık közqarasy, şyǧarmaşylyq qoltaŋbasy, äleumettık-psihologiialyq taldau önegesı, tarihi-qoǧamdyq qūbylystar älemı, halyqtyŋ qaharmandyq ruhy, adamgerşılık qaǧidattary jarqyn körınıs tabady.

 Osynau bır zamanaui körkem mülıktıŋ janrlyq, kompozisiialyq, stildık erekşelıkterı, körkemdık-estetikalyq şarttylyqtar jüiesı qandai deseŋızşı. Keiıpkerler sanynyŋ özı ekı jüzdei. Barşasyn şaşau şyǧarmai, körkemdık maqsatqa baǧyndarǧan. Äbeŋnıŋ körkemdıktı qabyldauy da, söz qasietın tüsınuı de, adam janynyŋ tūŋǧiyq syrlaryna tereŋdep üŋıluı de airyqşa. Būl oraida portret jasau jäne psihologiialyq küilerın beruı de özgeşe. Mysaly, Aqbalanyŋ 1) syrtqy tür kelbetı 2) kiım kiısı 3) jürıs, tūrys mädenietı 4) şaşy jäne t.s.s. sūlulyq sipattary jaŋaşa jaǧdaiattar negızderımen orailasyp otyrady. Bū da Äbeŋnıŋ şeberlık, körkemdık önegesı deuımız abzal.

Ǧasyr jyrşysynyŋ “Soŋǧy paryz” roman dilogiiasy (1999) ūlttyq ruhani-adamgerşılık mūrattaryn barynşa dıttegen äleumettık-psihologiialyq şyǧarma. Eger de osyndai körkemdık, tarihi därejesı joǧary, ūlttyq, jalpyadamzattyq qūndylyqtarǧa kemel, bai trilogiia, dilogiia tuyndatqan Äbeŋnıŋ tūlpar şabysty ekendıgı 1950 jylǧy jariialanǧan “Kurliandiia” romanynyŋ jetılgen nūsqasy “Kütken künde” qanşalyqty üdep öskenı, körkemdık oljalarǧa kenelgenı, jazuşylyq şeberlıgınıŋ talyqqany ataqty synşy, Ūly Äuezovtyŋ şäkırtı Aiqyn Nūrqatovtyŋ (1930-1965) “Jūldyz” jurnalynyŋ 1959 jylǧy №6 nömırınde (118-124 better) jaryq körgen “Şyǧarma jäne ony öŋdeu” maqalasynda Äbeŋnıŋ şyǧarmaşylyq täjıribesı men talǧampazdyǧyn, “alǧyr aŋǧarympazdyǧy” men psihologiialyq sipattaularyn, “körkemdık boiau-naqyştarynyŋ surettılıgı men aiqyndyǧyn”, taktika jäne äskeri öner jönınen bılıktılıgın, dara, jandy obrazdar müsındei bılu qabıletın “tuǧan halqynyŋ tıl bailyǧyn mol bauraǧan suretker” ekendıgın “kürdelı sintaksiske, qūrmalas söilemderge ūmtyluşylyǧyn, bıregei suretkerlık talantyn däiektılıkpen däleldep, jıpke tızgen meruerttei etıp, ǧylymi-teoriialyq tūrǧydan bajailap paiymdaidy. HHI ǧasyrdyŋ biıgınen oi közımen barlasaq, şyn mänısınde romandy taldap tekseru qandai bolu kerek dep oilasaq, Aiqyn Nūrqatovtyŋ osy materialy naqty aiǧaq bolary haq.

 Serık NEGİMOV,
 Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı,
Halyqaralyq «Alaş» ädebi  syilyǧynyŋ iegerı,
filologiia ǧylymdarynyn doktory, professor

***

«Kurliandiia» romanynda Ä.Nūrpeiısov öz talantynyŋ quatyn, äraluan qyrlaryn bırsydyrǧy jaqsy baiqatty. Bıraq ol şyǧarmaşylyq mümkınşılıkterın emın-erkın baurai da, sarqa paidalana da alǧan joq bolatyn. Qalamynyŋ balaŋdyǧy men täjıribesınıŋ kemdıgınen, talantynyŋ älı de bolsa tolysyp jetılmegendıgınen jas avtor köptegen körkemdık olqylyqtarǧa boi aldyrǧan edı. Sondyqtan da ol arada talai jyl ötkennen keiın sol tuyndysyna qaitalap oraldy. Būl – jazuşynyŋ öz önerıne zer sala, mūqiiat qarauynyŋ, aldyna jauapty da zor talap qoia alatyndyǧynyŋ ǧana belgısı emes. Sonymen bırge myna bır jäitterdı de qosa aŋǧarta ketu qajet.

Eŋ aldymen, «Kurliandiiadan» keiın avtor ūzaq jyldar boiyna   töl şyǧarma jazǧan joq. Tek Chehovtan, Gorkiiden jäne orystyŋ basqa da keibır klassikterınen bırtalai audarma jasady. Söitse de, sol jyldar jas jazuşy üşın ıştei ızdenıp ösu, şyǧarmaşylyq jaǧynan tülep jetılu kezeŋı bolǧany kümänsyz. Sondai-aq, ırı jazuşymyz Ǧ.Müsırepovtyŋ «Qazaq soldaty» romanyn bylai qoiǧanda, Ä.Nūrpeiısovtyŋ «Kurliandiiasy» jazyl­ǧan şaqta qazaq keŋes prozasynda Ūly Otan soǧysy taqyrybyna arnalǧan kesek te körkem şyǧarma joqtyŋ qasy edı. Al keiıngı jyldarda bızdıŋ jazuşylarymyz būl taqyrypqa molynan ärı tereŋdep bardy. T.Ahtanovtyŋ «Qaharly künder» romany, B.Momyşūlynyŋ povesterı jäne basqa da bırsypyra şyǧarmalar tudy. Söitıp, qazaq keŋes prozasy Ūly Otan soǧysynyŋ otty oqiǧalaryn, sol bır jyldardyŋ qatal da qaisar şyndyǧyn beineleude köp ūltty keŋes ädebietınıŋ eŋ ırgelı, alǧy legıne qosyldy. Ä.Nūrpeiısov prozamyzdyŋ osy salada jiǧan şyǧarmaşylyq täjıribesıne, söz joq, üŋılmei de, üirenbei de kete alǧan joq.

Söitıp, jazuşy būrynǧy «Kurliandiia» romanyn öŋdep qaita jazyp, «Kütken kün» degen atpen bastyryp şyǧardy. Ärine, öŋdeudıŋ de öŋdeuı bar. Şyǧarmasynyŋ atyn nemese keiıpkerlerınıŋ esımderın özgertıp, bıraz qysqartyp, iaki tam-tūm qosyp baspaǧa qaita ūsyna salatyn avtorlar da bolady. Ä.Nūrpeiısov mūndai jürdım-bardym jazuşylardyŋ qataryna qosylmaidy. «Kütken kün» romany bızdı eŋ aldymen osy oiǧa ūialatady.

Jazuşy, negızınen, būrynǧy romanynyŋ materialdaryn alǧanmen, solardy qaita qaraǧan, sūryptap ekşei tüsken. Bırsypyra keiıpkerler mülde alynyp qalyp, tyŋnan köptegen keiıpkerler engızılgen. Al būrynǧy ırılı-uaqty bırsypyra qaharmandardyŋ ıs-äreketı, harakterlerı jaŋa qyrlarymen, sony sipattarymen aşyla, tolyǧa tüsken. Sondai-aq, romanǧa tyŋnan engızılgen siujettık jelıler, tūtas taraular da sonşalyqty mol. Mūnyŋ özı «Kütken kün» romanyn belgılı därejede jaŋa şyǧarma retınde taldap baǧalaudy qajet etedı. Asyly, būrynǧy tuyndysyna ıştei köŋılı tolmai, oǧan sanaly türde qaitalap oraluy, ony jetıldıre, ūstarta tüsuı – avtordyŋ şyǧarmaşylyq talǧampazdyǧynyŋ da, sol siiaqty onyŋ suretkerlık şeberlıgı ösuınıŋ de belgısı.

«Kütken kün» romanynyŋ özektı jelısın, siujettık arqauyn qūraǧan Ūly Otan soǧysynyŋ oqiǧalary– avtordyŋ özıne de ıştei jaqyn, tanys taqyryp. Būl taqyrypqa bükıl keŋes ädebietınde de, onyŋ ışınde qazaq keŋes prozasynda da köptegen kesek şyǧarmalar tuǧanyn joǧaryda aittyq. Olarda sol bır aibarly jyldardyŋ batyrlyq şyndyǧy, qajyrly pafosy bar. Bıraq Ūly Otan soǧysy taqyryby ädebietımızde özınıŋ jan-jaqty qyrymen, zor epopeialarǧa ǧana syiymdy şyndyǧymen sarqyla suretteldı, tūtas körındı dep aitu qiyn.

Keŋes jazuşylarynyŋ bükılodaqtyq ekınşı sezınde körkem proza turaly jasaǧan baiandamasynda K.Simonov Ūly Otan soǧysy taqyrybyna arnalǧan şyǧarmalardyŋ bärın bır qalypqa salyp baǧalamaq bolǧan, olardyŋ avtorlarynyŋ şyǧarmaşylyq daralyǧyna jıtı üŋılmegen synşylardy kınälaǧan bolatyn. «Keibır synşylarǧa,– deidı K. Simonov, – B.Gorbatovtyŋ «Bas imegenderı» beinebır publisistika türınde, V.Nekrasovtyŋ «Volgograd okoptaryndasy» tym qaradürsın küide, A.Bektıŋ «Arpalysy» tym oinaqy türde, O.Gonchardyŋ «Tu ūstauşylary» tym köterıŋkı sazda jazylǧan tärızdı körındı… Al şyndyǧynda, būl kıtaptar ärtürlı tört suretkerge has äraluan stilmen jazylǧan edı».

Rasynda da, Ūly Otan soǧysy turaly taqyryptyŋ qamtu şeŋberınıŋ, aiasynyŋ keŋdıgı tek onyŋ ǧajaiyp oqiǧalarǧa bai ekendıgıne ǧana bailanysty emes. Osy bai material özınıŋ sipatyna, ışkı tabiǧatyna orai äraluan körkemdık beineleu de talap etedı. Soǧys turaly ärbır kesek şyǧarmanyŋ özındık erekşelıgı onyŋ avtorynyŋ eŋ aldymen sol talapqa qanşalyqty därejede jauap bere alǧandyǧyna, taqyryptyŋ körkemdık şeşımın öz tūrǧysynan taba bılgendıgıne bailanysty. Ülken suretkerlerdıŋ özındık stilderı men mänerlerınıŋ, ideialyq-körkemdık konsepsiialarynyŋ, şyǧarmaşylyq täsılderınıŋ   ärtürlılıgı belgılı därejede şyndyqtyŋ özı­nen, onyŋ qaişylyqtary men aluandyǧynan kelıp tuady. Onyŋ üstıne, ädebiettegı ärbır ülken şyǧarmaşylyq tūlǧa–būl stil. Körnektı orys keŋes jazuşylaryn bylai qoiǧanda, Ǧ.Müsırepov, T.Ahtanov, B.Momyşūlynyŋ şyǧarmalary belgılı bır taqyrypqa arnalǧanmen, olardyŋ ärqaisysynan avtorynyŋ şyndyqqa degen özındık qatynasyn, stil aluandyǧyn sezetındıgımız de osydan. Ä.Nūrpeiısov romany jaiynda da osyny aituǧa äbden bolady.

«Kütken kün» romanynyŋ epikalyq tynysy keŋ, şyndyqty qamtu şeŋberı mol. Şyǧarma keiıpkerlerınıŋ taǧdyry men talaiy, ıs-äreketterı jan-jaqty, tereŋ surettelgen. Sonymen bırge onda keiıpkerlerdıŋ psihologiialyq sipattaulary da sonşalyqty näzık ärı şynaiy türde berılgen. Jalpy alǧanda, psihologiialyq sipattauǧa şeberlık–Ä.Nūrpeiısovtyŋ        jazuşylyq     ta­lan­tynyŋ eŋ bır jarqyn qyry, onyŋ şyǧarmaşylyǧynyŋ naǧyz erekşe belgı-bederlerınıŋ bırı. Būl tūsta ol özınıŋ de alǧyr aŋǧarympazdyǧyn, sondai-aq oqiǧanyŋ syrttai qyzyqtylyǧyn, jalaŋ oinaqylyǧyn köp qualamai, ömırlık qūbylystar men faktlerdıŋ ışkı tereŋıne üŋılıp, uaqyt ruhyn, ömır şyndyǧyn äraluan adam taǧdyry arqyly, şynaiy da kesek beineler arqyly suretteuge qarai barǧan saiyn köbırek oiysyp, jemıstı şyǧarmaşylyq arnada damyp kele jatqan ūlttyq körkem prozamyzdyŋ ülken şeberlerınen jaqsy taǧlym alǧandyǧyn da anyq sezdıredı. Ä.Nūrpeiısov avtorlyq baiandaularynyŋ özınde de ärbır qūbylystyŋ nemese oqiǧanyŋ sipatyn, äserın keiıpkerlerınıŋ sezım elegınen ötkızıp beredı. Bırer mysal keltırıp qaralyq: «… Joǧary qaraǧanda Baiannyŋ zäresı ūşty. Qap-qara tūŋǧiyq aspannan tūmsyǧymen şanşylyp, sorǧalai aǧyp şyǧa-şyǧa kelgen onnan astam «iunkers» asa qorqynyşty edı. Äsırese tömendep tönıp kelıp, töŋkerılıp, şalqasynan aunai qūlaǧany bır sūmdyq. Sol betınde bırınıŋ artynan bırı şüilıgıp stansiiaǧa tönıp qalǧan (oǧan däl özıne şüilıkkendei bop körıngen) älgı bäleden bır keremettei bajyl qūlaqty jara, yşqyna şyqty. Şüilıkken bombardirovşik te, basqa eşteŋe de emes, myna tünergen qap-qara aspannyŋ däl özı qarap bop, boiyndaǧy bar jūldyzy, bar būltymen būlardyŋ üstıne qūlap kele jatqandai. Baiannyŋ töbe qūiqasy şymyr ettı. Ol basyn būǧa qap eŋkeiıp, alasa būta arasymen jügıre jöneldı. Joǧary qarauǧa jüregı daualar emes. Osy qazır düniedegı bar qauıptı öz boiynan tapty; atylǧan oq özıne ūşyp, bomba da bır özıne tüsetındei. Ol bas sauǧalap jürıp, nemısterdıŋ temırjol boiyn qalai bombalaǧanyn körgen joq. Qarsylyqtyŋ küşeiıp baratqanyn da tek soŋǧy jaǧynan baiqap edı. Şūbyra jarysqan qyzyldy-jasyldy jaltyrauyq oqtar keŋ äueden quys oryn tastamai, şūrq-şūrq tesıp jatqandai. Äuede jarylǧan snariadtar qaraŋǧy tünnıŋ qabaǧyn bır japtyrmai, naizaǧaidai oinap jarq-jūrq etedı. Myna bır bastan projektorlar jaryǧy tüstı. Qūs jolyndai eken. Ūzyn, aqşyl säule qaratünek aspandy keulep kırıp, arly-berlı bylǧaŋdap, keŋ biıktı tynymsyz kezıp, şar qylady» (32–33-bb). Ömır men ölım arpalysqan, ajal aranyn aşqan auyr da qysylşaŋ bır sättı avtor osylaişa beredı. Mūnda alapatty maidannyŋ jan qorqytyp, jürek tıtıreterlık qaupın alǧaş ret körıp, bastan keşırgen adamnyŋ üreilı sezım dauyldary da, sūrapyl soǧystyŋ sūsty suretterı de bar. Jazuşy solardy özara ūlastyra, astastyra şeber surettei alǧan. Romannyŋ soŋǧy betterındegı İvanovtyŋ jauyngerlerdı şabuylǧa bastardaǧy jäne qaitys bolar aldyndaǧy jan tolqulary suretteletın jerler de osyndai sezım şyndyǧymen erekşelenıp körınedı. Keiıpkerlerınıŋ äraluan köŋıl-küilerın, qat-qat syrlaryn aqtaryp aşqanda jazuşynyŋ «adam psihikasyna» (Lunacharskii) osylaişa tereŋdep üŋılıp, äserlı surettei alatyndyǧyn, anyq şeberlıgın aiqyn tanytatyn mūndai mysaldardy romannyŋ kez-kelgen tarauynan, ärbır epizodynan da aluǧa bolady. Romannyŋ negızgı siujettık jelısı 1944 jyldyŋ küzınen bastap soǧys bıtkenge deiıngı uaqytta Kurliandiia maidanynda bolǧan oqiǧalardyŋ aŋǧarynda örıstep damidy. Ärine, qandai kürdelı, kesek şyǧarma bolsa da öz aiasyna bükıl maidannyŋ jauyngerlık ömırın tūtas siǧyza almaq emes. Ä.Nūrpeiısov ta köbıne polk, batalon, diviziia ömırın suretteidı. Söitse de, ol bükıl maidan ömırınıŋ tynysyn, soǧystyŋ sipaty men psihologiiasyn dūrys ta şynaiy sezdıre alǧan. Romannyŋ alǧaşqy variantynda jazuşy şyǧarmasynyŋ denın Djukste ūrysyn suretteuge arnap şūbalaŋqylyqqa ūrynǧan bolatyn. Romannyŋ maidan ömırın tıkelei beineleitın taraularynda bırın-bırı qaitalaityn, özara ūqsas situasiialar da barşylyq edı. «Kütken kün» romanynda avtor oqiǧa  jelısın basqaşa qūrǧan. Mūnda keŋes jauyngerlerınıŋ Tukums, Djukste qalalaryn, tıptı keibır jekelegen qystaqtardy azat etu jolyndaǧy erlık küresterı de, teŋız jaǧalauyndaǧy ūrystar da, sondai-aq olardyŋ şabuylǧa şyqqandaǧy, keiın şegıngendegı nemese bekınıske tūraqtaǧandaǧy jai-küilerı de keŋınen surettelgen. Romanǧa marşal Govorovtyŋ, general Razumovtyŋ beinelerın engızu arqyly jäne äskeri ūrystar men qimyldardy sondai ülken qolbasylardyŋ oiy, därejesı tūrǧysynan qarap baǧalau arqyly avtor bükıl Kurliandiia maidanynyŋ jalpy sipatyn, tynysyn jaqsy aŋǧartady.

Būl  tūsta   da    Ä.Nūrpeiısovtyŋ  taktika jönınen, negızı­nen sauatty ekenı, onyŋ äskeri önerdı, maidan ömırın köp baqylap zerttegenı baiqalady. Jalpy alǧanda, romandaǧy bataldyq körınıster oqiǧalar tızbegınıŋ qyzyqtylyǧymen de, keiıpkerlerdıŋ sol bır qysylşaŋ şaqtaǧy tolqyǧan köŋıl-küilerınıŋ, psihologiialyq sätterınıŋ tereŋdep aşyluymen de oquşyny ilandyryp,elıktırıp otyrady. Romandy oqyp otyrǧanda ony qandy maidannyŋ qiian-qily oqiǧalaryn öz basynan keşırgen, sūrapyl soǧystyŋ şyndyǧyn öz janymen sezıngen adamnyŋ jazǧanyna eş şübälanbaisyŋ. Būl, ärine, avtordyŋ öz şyǧarmasyna arqau etıp alǧan ömır şyndyǧyn tereŋ zerttegenın, ol jaiynda köp tolǧanǧanyn jäne sony suretkerlık alǧyrlyqpen aiqyn elestete alǧanyn körsetedı.

Tūtastai alǧanda roman sol bır otty kezeŋnıŋ şyndyǧyna, halqymyzdyŋ qairat-qajyrynyŋ ruhyna toly. Marşal Govorovtan bastap latyş şaly Piige deiın öz elın, jer mekenın emırene süiıp qana qoimai, ony azat etuge, qorǧauǧa da öz ülesın qosady. Jazuşy keŋes adamdarynyŋ osyndai tereŋ patriotizmın, olardyŋ batyrlyq qimyldaryn köptegen jandy obrazdar arqyly beineleidı.

Romanda qiian-qily adam taǧdyrlary, äraluan harakterler mol. Būl zaŋdy da. Öitkenı bızdıŋ keŋ tynysty, mol syrly ülken ömırımızdı, äsırese aiasyna san-san adamdardy tartyp, qabyldap örbitın oqiǧalarǧa, daǧdyly ömır aǧysynda ūşyrasa bermeitın tūtqiyl situasiialarǧa  toly  maidan  şyndyǧyn  beinelegen de bızdıŋ jazu­şy­larymyz köp plandy roman janryna, tıptı epopeiaǧa qarai oiyspai kete almaq emes. Ä.Nūrpeiısov romanynan da osy qasiet mol sezıledı. Onda siujettık jelıler, oqiǧa örbuı qalyŋ, keiıpkerler de köp. Avtor bır keiıpkerın basa surettep, ony oquşynyŋ köz aldynda köldeneŋdete beruden, sondai-aq ekınşı bır keiıpkerın odan qasaqana kölegeilep qaludan aulaq. Keibır jazuşylarymyz tärızdı ol öz keiıpkerlerıne degen avtorlyq qatynasyn da tıkelei tanyta bermeidı. Bıraq būl onyŋ osaldyǧy emes, qaita özıne has şyǧarmaşylyq erekşelıgı. Jazuşy öz keiıpkerlerınıŋ psihologiialyq sipattaularyn tereŋ de näzık beruge, olardyŋ harakterlerın ıs-äreket, oqiǧalar tızbegı  barysynda aşyp körsetuge äsırese oŋtaily. Roman­da jazuşynyŋ alǧy lekte alyp beinelegen keiıpkerlerınıŋ özderı de köp ärı aluan türlı. Solardyŋ bırı – Esei.

«Kurliandiia» romanynda da Esei özınıŋ kesek qimyl­darymen bırtoǧa jaqsy körınetın. Bıraq avtor onyŋ «jan  dialektikasyn»  tereŋ  aşa   almaǧan edı. Obraz­dyŋ ösu, jetılu joly da däiektılıkpen, körkem türde surettelmegen bolatyn. «Kütken künde» avtor būl keiıpkerınıŋ beinesın tolyqtyra tüsken, onyŋ harakterın tereŋdep aşqan.

Oquşy romannyŋ eŋ alǧaşqy betterınen bastap-aq Eseimen tanysady. Şyǧarma ekspozisiiasynyŋ özı osy Eseidıŋ oqys bır qimylyna qūrylǧan: Podpolkovnik Bobrovtyŋ polky teŋız jaǧalauynda jürgızgen ūtymdy ūrystardan keiın maidannyŋ jaŋa bır şebıne qarai auysady. «Sondyqtan da būl aradaǧy jau syrynyŋ köp jaiy jūmbaq; köp närse būlardyŋ közınen qaǧas, tasa. Tıptı, keibır nemıs batareialarynyŋ tūrǧan jerın däl anyqtai almai, qūr dolbarmen belgıge alyp jür edı. Osyny eskergen Esei jau tükpırın bır süzıp qaitqysy kep, talai rūqsat sūraǧan; bıraq saqtyq oilaǧan Skorikov ony ırke tüsetın-dı» (22-b.). Esei aqyry qasyna bır top barlauşylardy ertıp jau tylyna ketedı. Romannyŋ oqiǧalyq jelısı däl osydan bastalady da.

Osy barlau saparynda Eseiler köp qiyndyqtarǧa ūşyraidy. Bıraq olar aqyry nemısterdıŋ kontrrazvedka jūmysyn basqaratyn bır polkovnigın tūtqynǧa tüsırıp qaitady. Qauıptı saparǧa rūqsatsyz ketkenı üşın Esei äskeri jaza da tartady. Mūnyŋ bärı de ony şiryqtyra, şyŋdai tüsedı.

Jazuşy Eseidıŋ qarulas joldastarymen bırge jau qorşauynda qalǧan şaqtaǧy ǧajaiyp erlıgın jäne onyŋ nemıs faşisterınıŋ qolyna tūtqynǧa tüskendegı qaisar şydamdylyǧyn, qisapsyz ruhani quatyn sonşalyqty keŋınen tolǧap, nanymdy surettegen. Romanda Eseidıŋ joldastaryna degen qaltqysyz dostyq köŋılın, taza da päk süiıspendık aŋsarlaryn, şynaiy adamgerşılık qasietterın jaqsy aŋǧartatyn epizodtar az emes. Avtor būl aitylǧandardy keiıpkerınıŋ boiyna jasandy türde, qoldan telımeidı, qaita onyŋ tabiǧi sipattary retınde suretteidı. Eseidıŋ Zaǧipamen, latyş qyzy Erikamen qarym-qatynastary, mahabbat dramasy da şynaiy, nanymdy beinelengen. Jalpy alǧanda, romannyŋ soŋǧy nūsqasynda jazuşy Esei obrazyn ıştei öspeitın, semıp qalǧan küide emes, qaita jan-jaqty tolysu, tereŋdei tüsu türınde   körsete  alǧan. Eseidıŋ Petr Denisov, Qo­jaq, Samed, Gogoedze, Ǧizzatullin siiaqty jauynger joldas­tarynyŋ, qarulas dostarynyŋ beinelerı de romannyŋ tynysyn keŋıtıp, ajaryn keltırıp tūr. Jazuşy olardy äraluan ūlttyŋ ökılderı retınde änşeiın ala salmaǧan. Romanda olar halyqtar dostyǧy ideiasynyŋ qūr sülderı, rupory retınde emes, kerısınşe ömır şyndyǧynan alynǧan, özındık bıtım-tūlǧalary, tabiǧi daralyǧy bar jandy beineler türınde surettelgen.

Osylardyŋ ışınen jazuşynyŋ äsırese meiırlene, berıle suretteitını–Petr Denisov. Özınıŋ aqjarqyn, adal mınezımen, kırbeŋsız köŋıl-küilerımen, jan sergıter jaidary qaljyŋymen ol şyǧarmaǧa ärdaiym bır jarqyndyq, moiymauşylyq ruhyn darytyp jüredı. «Kütken kün» romanynda būrynǧydan äldeqaida biıktep, jarqyrap körıngen tūlǧalardyŋ bırı–Skorikov. Onyŋ qasyna üş jauynger ertıp, jau tylyna ötuı, rasiia arqyly bızdıŋ artilleriiany jaudyŋ eŋ maŋyzdy soǧys obektılerıne turalauy, aqyry faşisterdıŋ qorşauynda qalǧanda tırıdei qolǧa tüsuden erlıkpen qaza tabudy artyq sanap, artilleristerımızden özderıne oq atudy ötınuı –naǧyz batyrlyq qimyl, Otanyn, halqyn emırene süigen eŋıregen erdıŋ ǧana qolynan keletın kesek äreket.

Jazuşy Skorikovtyŋ otbasylyq ömırın, onyŋ äkelık meiırımın de sonşalyqty şynşyldyqpen, tebırene suretteidı. Alys tylda qalǧan äielın, ekı balasyn äruaqyt saǧynyşpen eske alyp oilaǧan saiyn Skorikov özınıŋ de jan iırımderın, jürek tükpırın solǧūrlym aqtara aşyp, tereŋdep tanyta tüsedı. Sūrapyl soǧystyŋ ot-jalynyn keşıp, qauıp-qaterdıŋ ötınde jürıp ol beibıt künde, der şaǧynda özı qadırın bılmegen, baǧalai almaǧan ūiaŋ mınezdı abzal jaryn äsırese tebırene eske alady, sol bır aǧat qylyqtaryna ökıne ūialady. Äielınıŋ auyr nauqasqa şaldyǧyp qaitys bolǧan habaryn estıgennen keiın onyŋ būl ökınış-nalasy būrynǧydan da beter auyrlap, küşeiıp ketedı. Romandaǧy Skorikovtyŋ osy ruhani dramasy suretteletın better özderınıŋ psihologiialyq mezetterınıŋ ǧajaiyp tereŋdıgı, tatausyz şynşyldyǧy jaǧynan, körkemdık boiau-naqyştarynyŋ surettılıgı men aiqyndyǧy jaǧynan jas jazuşynyŋ emes, tıptı maitalman şeberdıŋ, şyn mänısındegı alǧyr da sezımtal, kemel suretkerdıŋ qalam sıltesıne orailas kelıp qalady.

Skorikovpen bırge köbırek körınetın ofiserlerdıŋ bırı – Tainov. Bıraq Tainov – jerıne jetken, tolysyp şyqqan obraz emes. Onda daralyq sipat, özındık erekşelık joq. Ol köbınese Skorikovtyŋ tasasynda, basqa keiıpkerlerdıŋ köleŋkesınde qalyŋqyrap qoiǧan. «Kütken kün» romanynyŋ ūtymdy bır jaǧy – onyŋ avtory keŋes ofiserlerı men qatardaǧy jauyngerlerdıŋ ruhani tūtastyǧyn, berık ūjymdastyǧyn şynaiy surettei alǧan. Būl rette ol bızdıŋ äskeri romandarymyzdaǧy eleulı bır olqylyqtyŋ esesın edäuır ötegen tärızdı. General Razumovtyŋ, polkovnik Sidlerdıŋ beinelerı osy pıkırdı rastai tüsedı.

General Razumov soǧys strategiiasyna, äskeri önerge jetık köregen qolbasy retınde beinelengen. Ol beldesken jauynyŋ   ışke    bükken   syryn, onyŋ küştı ärı osal jaqta­ryn alystan aŋdap, aldyn-ala sezıp otyrady. Romanda general Razumovtyŋ adamgerşılık qasietın sipattaityn epizodtar da az emes. Ol, ärine, jauyngerlerge oryn­syz eljırep, arqaǧa qaǧa beruden aulaq. Bıraq ol jauyngerlerımen ärdaiym tıl tauyp söilese bıledı, olardyŋ taǧdyry jaiynda äkelık qamqorlyqpen tebırene oilaidy. Özgesın bylai qoiǧanda, Razumovtyŋ nebır qiyndyqtardy bastan keşırıp, jau qorşauyn būzyp oralǧan ärı äielınıŋ qaitys bolǧan habaryn estıp qatty ruhani küizelıske ūşyraǧan Skorikovty qabyldaǧany surettelgen epizodta qanşalyqty jylylyq, abzal meiırbandyq bar. Romannyŋ soŋynda general Razumovtyŋ nemıs generaly Begemen kelıssöz jürgızgenı baiandalady. Razumov özınıŋ sözınen de, keskın-keipınen de, közqarasynan da jeŋgen adamǧa tän astamşylyq sezdırmeidı. Razumov harakterınıŋ küştı bır qyryn, mınez ırılıgın avtor osy tūsta äsırese äserlı surettei alǧan.

«General Bege oǧan syrtyn berıp tūrǧan. Osy tūsta ol şūǧyl ainalyp, jalt qarady. Onyŋ qansyz qūp-qu keskınınde ürei bar eken. Qūty ūşqan ürei onyŋ Razumovqa qaraǧan kezınen airyqşa aiqyn körınedı.

– Osy jaidy eskertem. Oilan, general! Soŋyra ne bolady,– dedı Razumov. Bege mundirınıŋ tüimesın aǧytty. Dırıldegen qolymen maŋdaiynyŋ terın sürttı. Onyŋ közınde jas tūrǧan.

– Iа, bız jeŋıldık, – dedı de, alaqanymen betın basyp, eŋırep jylap jıberdı.

Aşyq terezeden Razumovtyŋ betıne samal soqty. Sol samal aq perdenıŋ etegın aqyryn qozǧap, būlaŋdatyp tolqytyp qoiady» (369-b.).

Romannyŋ jeŋıs ruhyna toly būl soŋǧy tarauynyŋ osylaişa general Razumov beinesı arqyly, onyŋ tynyştyq tynysymen damyldap, saia tapqan köŋıl-küilerın suretteu arqyly aiaqtaluy tegın emes. Osy sättı tabylǧan aiaqtalym Razumov obrazyn būrynǧydan da biıktete, ırılendıre tüsken.

Jalpy alǧanda, şyǧarmaǧa ırı-ırı qolbasylardyŋ bırneşeuınıŋ kesek obrazdaryn engızu arqyly, olardyŋ äskeri önerın keŋınen suretteu arqyly jazuşy maidan şyndyǧyn, onyŋ strategiialyq erekşelıkterın keŋ tūrǧydan beinelei alǧan. Romannyŋ  eŋ  qūndy qasiet­te­rı­nıŋ bırı de osynda.

Ä.Nūrpeiısov şyndyqty bır jaǧynan ǧana köretın suretker emes. Ol ömır aǧysyn bar kürdelı küiınde tūtas qamtyp beineleuge ūmtylady. «Kütken kün» romanyndaǧy podpolkovnik Bobrovtyŋ, maior Dolguşovtyŋ obrazdary būǧan anyq mysal bola alady.

Jazuşy būl ekı keiıpkerın de ūnamsyz planda alǧan. Sonymen bırge özara müldem ūqsamaidy. Bobrov – uaqyt talabynan qalyp qoiǧan, qazırgı zamanǧy äskeri önerdıŋ örısınen tym alasa jatqan keiıpker. Ras, ol Azamat soǧysy kezeŋınde jaqsy komandir bolǧan. Bıraq Bobrov sol jyldardyŋ därejesınde qalyp qoiǧan. Sondyqtan da ol basqalarǧa basşylyq etudıŋ ornyna endı ortaq ıske oralǧy bola bastaǧan. Jazuşy onyŋ äskeri komandir retınde de, adam retınde de ömırden ysyrylyp, ūsaqtap ketkenın körkemdık jaǧynan nanymdy surettei alǧan.

Al Dolguşov obrazy būǧan qarama-qarsy. Ol Bobrovtai boiküiez, salbökse emes. Symbatty tūlǧasymen, sūlu körkımen, oǧan qosa qūbylmaly qyry köp mınezımen Dolguşov synaptai syrǧyp, boiyna oŋailyqpen darytpaidy. Äiel zatyn körse, qyzyl körgen qūzǧyndai qūtyrynyp, qozdanyp, esırıp ketetın, öz tūrǧylastary men lauazymy kışılerdı kelekege ainaldyryp, paŋsyp jüretın Dolguşov ülkenderdıŋ aldynda bäiek bolyp, qūrdai jorǧalaidy.

Jazuşy keiıpkerınıŋ būl harakterın realistık ştrihtar arqyly ärdaiym şeber aşyp tastap otyrady: «Sidlerdı körgende Dolguşov Bobrovtan da qattyraq sasyp qaldy. Airyqşa, ol Sidler kırgendegı özınıŋ otyrǧan türınen qysyldy: polk komandirınıŋ aldynda aiaǧynyŋ üstıne salyp, şalqaiyp joǧary qarap otyrǧannyŋ öz basyna laiyqsyz ekenın kombrig üstıne kırgende ǧana bıldı. Äşeiınde şaŋ jūqtyrmaityn qara hrom etıgınıŋ tym jyltyrlyǧy da oǧan osy arada ersı körındı. Öz ışınen: «köp kiılgen las etıgım, könetozdau şinelım bolar ma edı» dep oilady. Oǧan özınıŋ baǧana, berı şyǧarda ǧana qyrynǧan būǧaqty, tolyq betı de ūnamai, qai tesıkke tyǧylaryn bılmei tūr edı. Sidlerdıŋ otyra berıp, köz qyryn suyqtau tastaǧan türınen şoşyp qaldy. Onyŋ myna qarasynan: «Oh, ty nahal!»–dep jaqtyrmai qalǧandai türın tanyp, maior Dolguşovtyŋ üreiı ūşyp kettı. «Menı, söz joq, jaiau äskerge jıberedı» – dep oilady» (127-128-bb.).

Mıne, osy üzındınıŋ özınde-aq  Dolguşov bükıl ış-tysy­men tūtas tanylady. Ūnamsyz keiıpkerlerdı beineleude de jazuşy realistık mänerden tanbaidy. Keiıpkerlerınıŋ ıs-äreketın olardyŋ   harakterlerınıŋ şyndyǧynan tuynda­typ örbıtu, obraz tabiǧatyn tereŋdep aşu siiaqty körkemdık prinsipıne ol būl tūsta da bekem küiınde qalady.

Romanda jau jaqtyŋ adamdaryn beineleuge de bıraz oryn berılgen. Jazuşy köbınese faşist generaldarynyŋ basşy ofiserlerdıŋ ömırın, ıs-äreketterın suretteidı. Būl onyŋ dūrys ta önımdı täsıl ūstanǧanyn aŋǧartady. Öitkenı jau armiiasynyŋ jinaqty sipatyn, onyŋ strategiialyq jäne taktikalyq täsılderın tek osylai etu arqyly ǧana şynaiy suretteuge bolady. Nemıstıŋ gitlerşıl generaldaryn keibır romandardaǧydai topas küş retınde, saiqymazaq türınde suretteuden Ä.Nūrpeiısov aulaq.

Jazuşy nemıs generaldaryn eŋ aldymen özındık harakterlerı, dara-dara bıtım–tūlǧalary bar jandy beineler retınde körsetedı. Sonymen bırge avtor gitlerşıl generaldar men qolbasylardyŋ qanypezerlıgın, qataldyǧyn, özderınıŋ äskeri jarǧylarynda jazylǧan jalaŋ ūrys ädısterı men jattandy taktikalyq täsılderıne ǧana süiengen jadaǧailyǧyn da şynaiy surettei alǧan. Olar prussaktardyŋ qorqytyp ürkıtuge, taiaq küşıne süiengen qazadan beter qataldyǧyn odan da görı asqyndyryp, uşyqtyryp jıberdı. Bıraq būl da olardy saqtap qala alǧan joq.

«Menıŋ būiryǧymdy oryndadyŋ ba? – dedı Şerker. Būl aityp tūrǧan būiryǧy bügın azanda bar äskerıne: «Tyrnaqtaryŋmen jer bür… Aqyrǧy demderıŋ bıtkenşe qarsylas!» degen būiryq edı. Onymen qaşannan syrmınez Bege būl syltau ekenın, sotqar Şernerdıŋ soqtyǧar aldyndaǧy jönsız süikenuı ekenın bıldı. Būnan ary onyŋ aşu otyn qozdyrmai, yŋǧaiyn alyp, yǧyna jyǧyla beruıŋ kerek. Äitpese, boiyndaǧy u-zärın tısıne jiyp ap, ysqyryp kelgen jylannyŋ özıŋe aqyrǧy, eŋ soŋǧy atyluy ǧana qalǧandai. Solai sezgen general Bege būnymen kezdesken jerdegı özınıŋ maimaqtyǧyna baqty» (83-b.). Özara arbasqan, jantalasa arpalysqan faşist generaldarynyŋ siqy osy. Taǧy da bır suret: «Bıraq fon Rubinşteinnıŋ de, general Begenıŋ de, tıptı är sözınen yzǧar sezılgen Şernerdıŋ de ämırı ştab bosaǧasynan şyqqanşa kärlı bolsa da, ärırek baryp kök-ala tütınge, tarsyl-kürsıldıŋ ışıne kırgen soŋ zärı syndy. Atys ışınde ajaldy är minut saiyn on ret tosyp jürgen adamǧa alysta otyryp «atamyn bärıŋdı de!…» dep telefonnan aiqailaǧan general, şynynda da, aqyl-esı auysqan jyndy sekıldı. Söitıp, qysym körgen motobrigada şegıne berdı» (87-b.). Gitler armiiasynyŋ küirei jeŋıluınıŋ negızgı bır syry faşist generaldary men soldattarynyŋ ruhani müddelerınıŋ özara alşaqtyǧynda, qarama-qarsylyǧynda ekenın avtor osyndai epizodtar arqyly şeber aŋǧartady.

Şyǧarmany oqyp şyqqanda san-san adamdardyŋ taǧdyrymen, äraluan talaiymen tanysasyŋ. Ärine, olardyŋ keibırınıŋ ädebi prototipterı bolǧanymen, köpşılıgı – jazuşy qiialynan tuǧan jandy da jinaqty keiıpkerler.

Al şyǧarmada surettelgen maidan ömırı tūtastai alǧanda tarihi şyndyqpen qabysyp, astasyp jatyr. Onda Kurliandiia maidanynyŋ jalpy sipaty, bızdıŋ Armiianyŋ strategiialyq täsılderı, keŋes jauyngerlerı ötken sūrapyl soǧys jolynyŋ qiian-qily ötkelderı şynaiy surettelgen. Oquşy solardyŋ bärın oi közımen körıp te, sezınıp te otyrady. Osy tūrǧydan alǧanda «Kütken kün» romanyn belgılı därejede tarihi roman dep atauǧa da bolady.

Eŋ aldymen, «Kütken kün» romany künı keşe ǧana bükıl dünienı dür sılkındırıp, endı tarihqa ainalyp bara jatqan uaqytty qamtidy. Onda Ūly Otan soǧysynyŋ jeŋıs ruhyna toly sol bır qaharly kezeŋındegı tarihi oqiǧalardyŋ ızderı aiqyn saqtalǧan.

Jazuşy psihologiialyq sipattauǧa äsırese şe­ber ekendıgın atap ötken edık. Romandaǧy köptegen keiıp­kerlerdıŋ jan-düniesınıŋ tereŋdep aşylyp, aqtaryla suretteluı eŋ aldymen onyŋ osy şeberlıgıne bailanysty. Bır mysal keltırıp qaralyq. Äielı qaitys bolǧannan keiın demalys alyp üiıne kelgen Skorikovtyŋ köŋıl-küilerın jazuşy bylai tolǧaidy: «Byltyr kelgende äielı men ekı balasy būny būl aradan da emes, Moskvanyŋ özınen, aerodromnan kütıp alǧan. Maŋdaiynan süigelı eŋkeigen Skorikovty näzık denelı, kışkentai äieldıŋ özı qūşaqtai alyp, ystyq şekesın küieuınıŋ betıne basqan. Sol arada, küieuınıŋ qasy-qabaǧyna köbırek qarap, qaimyǧyp üirengen äielderge tän jasqanşaqtyqpen Nataşa būǧan saǧynyşty   sözderın  sybyrlap jatqanda, ekı balasy etegıne oralmap pa edı? Sol sätte būl düniede menen baqytty adam bar dep pe edı? Qaida sol baqyty? Qaida sol näzık denelı, äp-äljuaz äiel?.. Qaida?.. Skorikovtyŋ qimylsyz közınen ystyq jas mölt-mölt tamyp kettı. Ol qaida bararyn, kımge bararyn älı anyq bılgen joq. Betı auǧan jaǧyna jürıp keledı. Bıraz jürgesın ǧana osy men qaida kele jatyrmyn dep oilap, jan-jaǧyna köz salyp qarasa… öz üiıne kep toqtaǧan eken. Körşısınen kılt alyp, üiıne auyr tartqan sezımmen kırdı. Kışıleu ekı bölmenıŋ dünie-mülıkterı däl bır äielı bardaǧydai, ädemılep, ret-retıne keltırıp jinalǧanyn kördı. Üi ışındegı azǧana mülıktıŋ bärıne ūsynaqty, ısker äieldıŋ qoly tigenı körınıp tūr. Būryn üiınıŋ bır būryşyn qoparyp äketse de köŋıl bölmeitın Skorikov  qazır äielınıŋ üi şaruasyna qanşalyq ūqypty bolǧanyn bır qaraǧannan baiqap öttı. Tozyǧy jetken ştordyŋ setınep, köz-köz oiylǧan jerlerın özı tüstes aq jıppen ädemılep, mın tüsırmei jamaǧanyna şeiın körıp, äielıne degen aianyşy ūlǧaia tüstı. Köŋıl prizmasy ötken ömırınıŋ kırbeŋın onan saiyn ūlǧaityp, auyr ökınışke salady. Al talai ret tözbes mınez körsetkende de tözım tapqan, būny bastapqy ystyq jalynymen bırqalypty süiıp ötken äielı asyl tektı, artyq adam bop, tek adaldyq, ainymastyq jaǧynan tanylyp edı. «Qandai asyl jandy… asyldy qorlaǧanmyn, ä?» dep oilap, auyr tartqan sezımmen äielınıŋ ülkeitken suretıne jaqyndap keldı. Nataşanyŋ öŋınen tırısınde, tıptı eŋ bır köŋıldı kezderınde de baiqalatyn renış pen ūiaŋ narazylyq aiyqpaityn. Sol ūiaŋ narazylyq Nataşanyŋ myna suretınde de bar eken. Ondai  ajar  onyŋ  äjım  ūialaǧan  közınde de bar. Säl tüiılgen jıŋışke qasynyŋ ekı aralyǧyna tüsken qos syzyqşada da köŋıl kırbeŋındei bolmaşy qynjylu bar. Küieuınıŋ ot basyndaǧy salqyn şyraiy Nataşanyŋ myna surettegı bet ajaryna köleŋkesın tüsırıp, küŋgırttep ketkendei. Osyndai sezımmen öz künäsı auyrlap, janyn ökınış pen aianyş qysqan Skorikov äielınıŋ suretıne betın basty da, eŋkıldep jylap jıberdı…» (216–217-bb.).

Bız osy üzındını ädeiı tūtas keltırdık. Skorikovtyŋ ışkı monology   retınde   berılgen    būl    suret-körınıste qan­şa­lyqty tereŋ psihologiialyq şyndyq bar. Avtor romanda Nataşany tıkelei surettemeidı. Bıraq Skorikovtyŋ eske alulary, oi-tolǧanystary, saǧynyş sezımderı arqyly bız Nataşanyŋ da bükıl tūlǧasyn, mınez-qūlqyn qosa tanyp otyrmyz. Sondai sätterde Skorikovtyŋ özınıŋ de ruhani kelbetı anaǧūrlym mol da tereŋ aşylyp otyrady. Söitıp, jazuşy psihologiialyq sipattaudy obraz jasaudaǧy eŋ oŋtaily, oraily täsılderdıŋ bırı retınde qoldanady. Därıger äiel Zinaida Iаkovlevnanyŋ obrazy jaiynda da osyny aituǧa äbden bolady. Avtor būl keiıpkerınıŋ de jürek  jardy syrlaryn, jan iırımderın sonşalyqty näzık sezımtaldyqpen üzıldırıp, jerıne jetkıze surettei alǧan.

Ä.Nūrpeiısovtyŋ obraz jasaudaǧy täsıl-amaldary būl aitylǧandarmen şektelıp, tausylyp qalmaidy. Ol keiıpkerlerınıŋ ıs-äreketterın de, replikalaryn da ornymen, oralymdy paidalana bıledı. Mäselen, böksesın snariad jūlyp äketkende de, telefon symyn tısımen tıstep jalǧastyrǧan küiınde qatyp qalǧan Hmara beinesın endı qaityp ūmytpaisyz.

Sol siiaqty, Eseidıŋ Aralǧa demalysqa keluı surette­le­tın tarauda ara-kıdık qana körınetın qara kempır beinesı jaiynda da osyny aituǧa bolady. Onyŋ ärbır sözınen köp män aŋǧarylyp otyrady. Bır ǧana mysal keltırıp qaralyq:

«  Äje, sız de balyq aulaisyz ba?

 E, aulamai şe… Senıŋ äkeŋ qūrly balyq aulai almas dep pe edıŋ?  Esei tık mınezdı şamşyl kempırdı aşulandyryp aldym ba dep qysylyp qaldy.

– Şalym  bolsa, ana  Nasyrdyŋ  qatyny  qūsap jaulyq­ty şekeletıp tartyp, jyly peştıŋ tübınde şaljaiyp otyryp aludy men de bılem. Jan tynyştyqty bılmeitın qara kempır aqymaq emes,– dep ol äŋgımenı üdete tüstı.–Amal qanşa, şal joq… jaman şaldy mensınbei jürıp, jalmap erte jūtyp aldyq. Jalǧyz bala äskerde… Kelın jas. Jalǧyz balanyŋ qoinynda jatqasyn amalyŋ joq. Äitpese, saraŋ qatynnan sūrap alǧan būzauşyq tärızdı sorlynyŋ özı de tūmşadai ǧana bırdeŋe» (288–289-bb). Mıne, būl sözderden qara kempırdıŋ aduyn, omyrau mınezın, tura tıldılıgın jäne soǧan qosa aqköŋıl aşyqtyǧyn, tatausyz peiılın aŋǧarmai, aŋdamai qalmaisyz. Jazuşy köp retterde keiıpkerlerınıŋ harakterın osy täsılmen, iaǧni olardyŋ özderınıŋ sözderı, replikalary arqyly ūtymdy baiqatyp tastaidy.

Portrettık sipattauǧa şeberlıgın Ä.Nūrpeiısov «Kurliandiia» romanynda da jaqsy aŋǧartqan edı. «Kütken künde» öz talantynyŋ osy qyryn ol ūştai, jetıldıre tüsken. Būl rette de ol dästürlı suretteu täsılderıne boi ūrmai, öz tarapynan köp ızdengen, söz azabyn köp keşken. Jazuşy keiıpkerlerınıŋ keskın-kelbetın, müsın-tūlǧasyn bırden üiıp-tögıp bere salmai, syzdyqtatyp, şym-şymdap jetkızedı. Onyŋ qoldanuynda portret keiıpkerdıŋ jan düniesınıŋ, ışkı saraiynyŋ hal-haletterımen, ıs-äreketterımen, mınez-qūlqymen astasyp jatady. Būl rette ülken suretker A.N.Tolstoidyŋ mynadai bır pıkırı tılge oralady: «… Keiıpkerdıŋ portretın tūtas on bet boiyna jazuǧa, onyŋ keipın, boiyn beruge, onyŋ özı qandai ekenın aityp şyǧuǧa, sodan keiın baryp qana būl geroi äreket ete bastasyn deuge bolmaidy. Būl – terıs ädıs. Būl qyzǧylyqsyz ärı sahnalyq sipattan jūrdai, öitkenı bır orynda  qozǧalyssyz tūr. Būl–statika. Keiıpkerdıŋ portretı qozǧalystan, küresten, qaqtyǧystardan, mınez-qūlyqtan körınuge tiıs. Portret jekelegen joldardan, jol-joldyŋ arasynan, söz-sözdıŋ arasynan tuady. Bırte-bırte tuady jäne oquşy eşqandai sipattausyz-aq ony köz aldyna elestete alady. Öitkenı eger keiıpkerdıŋ portretın sız bırınşı bette oqysaŋyz, onda endıgı sız ūmytyp qalasyz jäne onyŋ qaratory nemese jiren ekenın är uaqyt qaita-qaita eske tüsırıp otyruǧa mäjbür bolasyz».

Sonymen bırge jazuşynyŋ jekelegen keibır keiıpkerlerıne portrettık sipattau bergende özın-özı qaitalaityn mezetterı de bar. Būl äsırese Bobrov pen Dolguşov beinelerınen köp baiqalady.

«Kütken kün» romanynyŋ körkemdık quatynyŋ eŋ negızgı tamyry onyŋ tılınde. Ä.Nūrpeiısov jas prozaiktarymyzdyŋ ışındegı tılge meilınşe bai avtorlardyŋ bırı deuge äbden bolady. Joǧaryda keltırılgen mysaldardan da mūny aŋǧaru qiyn emes. Nebır kürdelı qūbylystardy, keiıpkerlerınıŋ aluan türlı syr-sezımderın, jan iırımderın surettegende jazuşy tıl tapşylyǧyna ūrynbai, qalamyn keŋ kösılıp, emın-erkın sılteidı. Ol avtorlyq baiandaularda da, psihologiialyq nemese portrettık sipattaularda da, dialogtar men ışkı monologtarda da öz oiyn, negızgı ideiasyn anyq ta aşyq ärı jetkıze bıldıruge qajettı, jaramdy tıl tabuǧa, sözdı ornymen, oralymdy qoldanuǧa oŋtaily.

Romandy oqyǧanda ony naǧyz qazaq jazuşysy, tuǧan halqynyŋ   tıl bailyǧyn mol bauraǧan suretker jazǧandyǧyn  sezıp te, süisınıp te otyrasyŋ. «Kütken künde» ara-tūra  arhaizmder  ūşyrasatyn siiaqty. Bıraq tek halyq tılın, onyŋ bailyǧyn bılmeitın adam ǧana solai boluy mümkın. Äitpese, köp retterde Ä.Nūrpeiısovtyŋ ädebi nemese söileu tılımızde beker ūmytylyp bara jatqan san-san sözderdı arşyp alyp, tyŋ tynys berıp, jaŋǧyryqtyra qoldanǧanyn aŋdau qiyn emes. Al dialektizmder romanda bırsydyrǧy mol ūşyrasady. Surettelıp otyrǧan ölkenıŋ özındık erekşelıkterın, kolorityn jetkızıp beru üşın dialektizmderdı qoldanuǧa äbden bolady. Mūndai mezetterde olar ädebi tıldı, onyŋ sözdık qoryn molyqtyra, ajarlandyra tüspek. Bıraq Ä.Nūrpeiısov ara-tūra osy şekten şyǧyp ketedı. Jekelegen keiıpkerlerdıŋ sözderın, replikalaryn bylai qoiǧanda, romandaǧy avtorlyq baiandaularda da dialektizmder barşylyq. Būl, ärine, şyǧarmanyŋ tıl tazalyǧyna, avtordyŋ stil syndarlylyǧyna nūqsan keltırmei qoimaǧan. Maqala kölemımen şektelgendıkten bız olarǧa keŋınen toqtalyp jatpaimyz. Bıraq romandy qadaǧalap oqyǧan adamnyŋ közı būǧan anyq jetse kerek.

Qazaq prozasynyŋ M.Äuezov, Ǧ.Müsırepov siiaqty ırı şeberlerınen jemıstı de mol üirenetındıgın Ä.Nūrpeiısov «Kurliandiia» romanynda da tereŋ baiqatqan bolatyn. Al mynau roman avtorynyŋ orys jazuşylarynyŋ suretkerlık täjıribesınen de köp taǧlym alǧanyn qosa aŋdatady. Onda kürdelı sintaksiske, qūrmalas söilemderge ūmtyluşylyq mol sezıledı. Romanda būl körkemdık jaǧynan aqtalǧan da. San-salaly qūbylystardy, keiıpkerlerdıŋ buyrqanǧan köŋıl-küilerın, sezım dauyldaryn, aluan-asyr hal-haletterın üzık-üzık etpei, kürdelı küiınde, bar tereŋımen beineleu üşın osylai etpeske bolmaidy.

Qorytyndyda tek mynadai bır jäidı arnaiy aita keter edık. Ä.Nūrpeiısov tılınıŋ bailyǧy men beinelılıgın, oramdylyǧyn joǧaryda atap öttık. Bıraq sonymen bırge avtordyŋ sol bai tılın ret-retımen mysqaldap paidalanbai, batpandap qoldanatyn, şūbalaŋqylyqqa ūrynatyn, belgılı bır qūbylysty tym qazbalap, orynsyz artyq täptıştep suretteitın mezetterı de bar. Mūndai tūstarda onyŋ realizmı älsız tartyp, bosaŋsyp, küŋgırttenıp ketedı. Tıldı tögıp-şaşpai, tap basyp, oralymdy da jinaqy paidalanu–  naǧyz ūştalǧan şeberlık üşın meilınşe qajet körkemdık ünemdılıktıŋ eŋ bır negızgı belgısı ekenın jazuşy bolaşaqta esten şyǧarmauǧa tiıs.

Romannyŋ oqiǧalyq örbuınde de avtordyŋ körkemdık şyndyqtan taia soqqan, jaza basqan jäitterı bar. Romannyŋ bas jaǧynda Esei bastaǧan barlauşylardyŋ kontrrazvedka jūmysyn basqaratyn bır nemıs polkovnigın qolǧa tüsırgenı jaiynda aitylady. Iа, tek aitylady. Al jazuşy mūnyŋ ornyna olardyŋ osy erlık qimylyn nanymdy da körkem beineleuge tiıs edı. Onyŋ üstıne mūnyŋ, iaǧni būl epizodtyŋ şyǧarmada būdan ärı örbitın oqiǧalarǧa eşbır qatysy, äserı de joq. Tek oqiǧany syrttai  qyzǧylyqty etu üşın jäne Eseidıŋ oqys qimylyn aqtau üşın ǧana avtor osylai etken tärızdı sezıledı. Sol siiaqty, Skorikov pen onyŋ qasyna ergen üş jauyngerdıŋ adam aitqysyz alapattan, astan-kesten ūrystan, jau qorşauynan dın aman şyǧuy da nanymsyz surettelgen. Būl rette de avtor körkemdık motivirovkany jetkılıktı etıp bere almaǧan. Jazuşynyŋ bolaşaqta mol oilanyp, köp tolǧanatyn mäselelerınıŋ bırı – kompozisiia jaiy. Onyŋ suretkerlık şeberlıgınıŋ älı ūştalyp jetpegen, olqy da tapşy soǧyp jatqan jaǧy eŋ aldymen osynda der edık. «Kütken kün» romanynda kompozisiialyq tūtastyq, bıregeilık bastan-aiaq saqtala bermegen. Köp retterde şyǧarmanyŋ jekelegen epizodtary, äraluan oqiǧalar, situasiialar özara jymdasa bırıkpei, ündese üilespei, olpy-solpy küide qalyptanǧan. Sondyqtan da olar şyǧarmanyŋ negızgı siujettık arqauyna ajyramastai bolyp sıŋısıp tūrǧan joq. Tıptı, mūny romannyŋ keibır siujettık jelılerı, tūtas taraulary jaiynda aituǧa da bolar edı.

Mäselen, İvanov, onyŋ äielı Zinaida Iаkovlevna jäne Dolguşovtardyŋ arasyndaǧy mahabbat dramasyn alyp qaralyq. Osy jelı romannyŋ bükıl ön boiyna derlık qosarlana jürıp otyrady jäne osy tūsta jazuşynyŋ adam janyna üŋılgış te körgış, sezıngış alǧyrlyǧy, şeberlıgı de tamaşa tanylady. Bıraq osynyŋ bärın avtor ne maqsatpen alǧan jäne şyǧarmanyŋ negızgı ideialyq baǧytyn, äleumettık tynysyn anyqtap belgıleuge mūnyŋ qanşalyqty qatysy, qajettılıgı bar? Romannan būl sūraqqa jauap tabu qiyn. Sondai-aq, romannyŋ törtınşı bölımındegı Eseidıŋ Aralǧa qaityp kelgenı jäne keiın oralar saparynda auyryp qalyp, Riga qalasyndaǧy gospitalda jatqany suretteletın taraularda da qosalqy jäitter barşylyq. Qaitken künde de olar şyǧarmanyŋ kompozisiialyq tūtastyǧyna selkeulık keltırıp-aq tūr. Şyntuaittap kelgende, şyǧarmanyŋ siujettık jelılerı de, kompozisiiasy da jazuşynyŋ ömır şyndyǧyn özınşe körıp tanuyna,  harakterlerdı kesek te aiqyn etıp aşuyna qyzmet etuge tiıs.

«Kurliandiia» romanynda partiia jetekşısı İvanovtyŋ obrazy älsız, kömeskı jasalǧandyǧyn kezınde synşylar atap körsetken bolatyn. Soŋǧy romanda būl keiıpkerlerdıŋ öz basy harakterınıŋ keibır qyrlary tolyǧa, aşyla tüsken. Bıraq onyŋ saiasi jetekşı, partiia basşysy retındegı tūlǧasy älı de bolsa öz därejesıne köterılmei, alasa soǧyp jatyr. Osy renıştı kemşılıkke äskeri taqyrypqa jazatyn basqa köptegen avtorlar da boi aldyryp jür.

Romannyŋ alǧaşqy nūsqasyndaǧy oqşau beinelerdıŋ bırı – Saikin edı. Jauǧa satylyp ketken, otansyz būl sūmyraidyŋ opasyzdyǧyn, jeksūryndyǧyn jazuşy ūtymdy surettermen jerıne jetkıze äşkereleitın. Al «Kütken künde» osy obraz müldem tüsıp qalǧan. Ärine, jazuşy būdan tek ūtqyzǧan. Şyǧarmasyna qaita oralyp öŋdegende ol būl jelını būrynǧydan da görı tereŋdete, ötkırlei tüsuge tiıs edı. Ökınışke qarai, avtordyŋ būl özgerısı romannyŋ realistık quatyna, şynaiylyǧyna salqynyn tigızbei qoimaǧan. Körkem şyǧarmada tabiǧat suretterınıŋ erekşe oryn alatyny aian. Peizaj arqyly jazuşy şyǧarmanyŋ oqiǧalary örıstep örbıgen ortany, jaǧdaidy realistık qalypta suretteidı, keiıpkerlerdıŋ köŋıl-küilerın psihologiialyq jaǧynan nanymdy etıp aşady. Bızdıŋşe, Ä.Nūrpeiısov   şyǧarma kompozisiiasynyŋ ūtymdy komponentterınıŋ bırınen sanalatyn osy körkem peizajdyŋ avtorǧa beretın beineleuşılık mol mümkınşılıkterın emın-erkın paidalanbaǧan. Tek Eseidıŋ demalys alyp, saǧynǧan aulyna qaityp kele jatqany suretteletın tarauda ǧana Aral töŋıregı tabiǧatynyŋ jandy körınısterı bar jäne olar keiıpkerdıŋ sol sättegı syr-sezımderıne ūlasa üilesıp te tūr. Bıraq   şyǧarma  oqiǧalary damyp örbitın negızgı aia–Kurliandiia aimaǧynyŋ tabiǧat körınısterı özındık boiau-naqyştarmen jarqyrap aşylmaǧan. Al romanda berılgen küzgı kün körınısterı, teŋız jaǧalauynyŋ keibır suretterı oquşy zerdesınde saqtalyp qalmaidy, oǧan tereŋ äser etpeidı. Ä. Nūrpeiısovtyŋ jazuşylyq stilın tūtas alǧanda odan bır kemşılık aiqyn baiqalady. Ol –sylbyrlyq, bosaŋdyq, şirap jetpeuşılık. Romandaǧy avtorlyq baiandaular soǧys qimyldarynyŋ, äskeri ömır aǧysynyŋ jıtı de jürdek barysyna ara-kıdık ılese almai baiaulap, bögelıp qalady. Şyǧarmanyŋ joǧaryda atalǧan bır körkemdık kemşılıgı, iaǧni kompozisiialyq şūbalaŋqylyǧy da köp retterde osyǧan bailanysty bolsa kerek. «Kütken kün» romanyna berılgen azdy-köptı taldaudy Ǧ.Müsırepovtıŋ Qazaqstan jazuşylarynyŋ törtınşı sezınde aitqan myna bır sözderımen aiaqtauǧa bolar edı: «Būl rette menıŋ Äbdıjämıl Nūrpeiısovtyŋ mazmūny tereŋ, örısı keŋ «Kütken kün» atty romanyn ataǧym keledı. Öŋdelıp, tüzelıp, qaita basylǧannan keiın būl şyǧarma qazaq ädebietınıŋ qūndy qazynasynyŋ qataryna qosyldy. Jas jazuşynyŋ būl romany Keŋes Odaǧyndaǧy halyqtar tılınde de, şetel tılderınde de ötımdı bolatynyna kümän bolmasqa kerek». Ä.Nūrpeiısov qalamaldy şyǧarmasyna arada talai uaqyt ötkennen keiın qaitalap oralyp, ony kemelıne keltıre öŋdep, kesek te körkem tuyndy jasady, özınıŋ suretkerlık talantyn, şeberlıgın tanytty. Al bolaşaqta ol osyndai talantpen jäne şeberlıkpen şyn mänısındegı ırı, keŋ tynysty, tolysyp tuǧan şyǧarmalardy bırden-aq ärı bıregei etıp jasauǧa ūmtyluǧa tiıs.

Aiqyn NŪRQATOV,
“Jūldyz” jurnaly, 1959 jyl