(Jalǧasy. Basy gazetımızdıŋ №85,86 sandarynda )
On törtınşı sözdıŋ astary
Abai būl sözındegı oi tolǧauyn jürek degen adam denesınıŋ eŋ qadır tūtatyn müşesı men jürektı kısı, batyr kısı degen adamzat ardaqtysynyŋ ıs äreketın şendestıredı.
Adamdar bır-bırımen amal-aila arqyly qarym-qatynas jasasa, onda jürek dalada qalady. Ondai kısı jürek qasietterın paidalanbaq emes. Olarǧa jürek sezım şattyǧyn sezınuge emes, tek qana qan aidap tūratyn, däret şyǧaryp tūratyn bır dene müşesıne ainalyp ketedı.
Jürek sezımıne boi aldyra almaityn jandar: ǧaşyqtyq, meiırbandyq, keşırımşıldık, bauyrmaldyq sekıldı adamdy adam türıne keltırer, aǧaiyndy aǧaiyn türıne engızer qasietterden ada bolmaq.
«Jürekke baǧynbai amal-ailaǧa baǧynyp ketkender sol qasietterden airylady, olar basqalardyŋ azǧyruy men marapattauyna köngış bolmaq» deidı Abai.
Būndai adamdardyŋ jalpy adam pendelerınde kezdesıp tūratynyn Abai bılmegen joq. Bıldı. Sondyqtan da Eskendır dastanyndaǧy Eskendır patşa obrazyn älgı qasietterden ada etıp somdaǧan. Eskendır basqalar sezımımen sanaspaidy. Ol tūqymdastar tek qana öz basyna abyroi, öz atyna ataq ızdeidı.
Abai sondailar üşın tömendegı joldardy jazǧan bolar.
Dämı qaitpas, būzylmas tättı bar ma?
Bır bes künnıŋ orny joq aptyǧarǧa.
Qai qyzyǧy tatidy qu ömırdıŋ
Tatudy araz, jaqyndy jat qylarǧa?
Abai osylaişa tolǧana baryp: «…Äitpese Qūdaiǧa terıstıkten, ne ar men ūiatqa terıstıkten sılkınıp, boiyn jiyp ala almaǧan kısı, ünemı jamanşylyqqa, maqtanǧa salynyp, öz boiyn özı bır teksermei ketken kısı, täuır jıgıt tügıl, äuelı, adam ba özı?» deidı.
On besınşı sözdıŋ astary
Abaidyŋ osy sözın, dälırek aitsaq osy danalyq aqylyn är oşaq basy şaŋyraq astyndaǧy bar balaǧa jattatyp, är künı keşke qarai balanyŋ ata-anasy «Abaidyŋ on besınşı qara sözı ne deuşı edı?» dep sūrap otyrsa ǧoi, şırkın. Sonda jetı jasar jetkınşek: «Egerde estı kısınıŋ qatarynda bolǧyŋ kelse, künınde bır märtebe, bolmasa jūmasyna bır, eŋ bolmasa aiyna bır, özıŋnen esep al! Sol aldyŋǧy esep alǧannan bergı ömırdı qalai ötkızdıŋ eken, ne bılımge, ne ahiretke, ne düniege jaramdy, künınde özıŋ ökınbestei qylyqpen ötkızıppısıŋ? Joq, bolmasa, ne qylyp ötkızgenıŋdı özıŋ de bılmei qalyppysyŋ?» dep taqyldap tūrsa!..
Ärine, ömırdıŋ qyzyǧy köp. Talai adam basqalarǧa öz qyzyǧyn ūsynyp jatady. Ömırdı qyzyqtau barlyq adamǧa tän qasiet. Bıraq bū tırlıkte ylǧi basqa bıreudıŋ qyzyǧyn qyzyqtasqannan görı öz tyndyrǧan şaruaŋdy qyzyqtaǧan qyzyqtyraq ekenın eskertkımız keledı. Eger sız bır şaruany öte jaqsy tyndyra alatyn bolsaŋyz, onda sız tek qana sol şaruamen ainalysqanyŋyz jön. Sızdıŋ şeberlıkpen, mahabbatpen tyndyrǧan sol şaruaŋyz özıŋızge de, basqalarǧa da quanyş syilaityn bolady.
«Ömırden öz ornyn tabu» dep osyny aitady.
Ömırge qyzyǧu, öz qyzyǧyŋdy basqalarǧa ūsynu, osylardy ıstei jürıp özıŋnen-özıŋ esep alyp otyru, mıne Abai dananyŋ bızge qaldyryp otyrǧan mūrasy, «özı ölse de, öldı dep eseptetpeitın» sözı. Abai:
Ömırdıŋ aldy – ystyq, arty – suyq,
Aldy – oiyn, art jaǧy – mūŋǧa juyq.
Būl ömırdıŋ qyzyǧy mahabbatpen,
Körge kırseŋ, ülgılı jaqsy ataqpen.
Arttaǧyǧa sözıŋ men ısıŋ qalsa,
Ölseŋ de, ölmegenmen bolasyŋ teŋ.
Abaidyŋ osy sözderı, öleŋ sözderı osy qara söz jalǧasy ıspettı. Jas şaǧyŋda ömır degenımız qyzyq pen oiyn, sauyq pen sairan sekıldı. Senı ylyqtyrady. Eger aqyl jetıp özıŋdı-özıŋ tejemeseŋ, esep almasaŋ onda ömırdıŋ arty – suyqqa, mūŋǧa ainalady eken.
«Būl ömırdıŋ qyzyǧy mahabbatpen» deidı Abai. Abaidyŋ aityp otyrǧan mahabbaty qai mahabbat? Bızdıŋşe özıŋnıŋ ömır maqsatyŋdy anyqtap alyp, sol jolda elge ıstemek qyzmetıŋe degen mahabbat. Sol ısıŋe jaqsy mahabbatpen süisıne kırıskende ǧana sen «körge jaqsy ataqpen kıre alasyŋ». Sonda ǧana artyŋda ısıŋ menen sözıŋ qalmaq, sondai kısı ölse de ölmegendei…
Abai mahabbaty jönınde oi salarlyq taǧy bır şumaǧyn keltıreiık:
Keşe bala eŋ, keldıŋ ǧoi talai jasqa,
Köz jettı bır qalypta tūra almasqa.
Adamdy süi, Allanyŋ hikmetın sez,
Ne qyzyq bar ömırde onan basqa?!
On altynşy sözdıŋ astary
On altynşy söz, Abai qara sözderınıŋ ışındegı eŋ qysqasy eken. Būl söz är pendenıŋ Alla taǧala aldyndaǧy mındetı jönınde. Adamdardyŋ öz dını aldynda (basqa tıldı bolǧan jaǧdaida) tılın jattyqtyruy qajettıgın, köp dındı ortada jürse dının taza ūstauy, oilanuy, üirenuı qajettıgın esterıne tüsıredı.
Abaidyŋ öz oquşylaryna meŋzep otyrǧan tıl jattyqtyru, üirenu atty tapsyrmalary bırden-aq tüsınıktı sekıldı. Qūran sözderın dūrys aitu üşın, tıl jattyqtyru, tüsınıksız sözder maǧynasyn dūrys tüsınu üşın, arnaiy jattyǧulardy qajet eterı sözsız.
Al dının taza ūstau, ol turaly oilanu tapsyrmasynyŋ astarynda ne jatyr? Bız köp jaǧdaida būl sözderge män bermei, Abai sözderın köŋılmen emes, közben oqyp öte beretın sekıldımız. Abai solai bolaryn erte baiqaǧan. Dındı taza ūstau – būl künde barlyq dındar adamdardyŋ bas auruyna ainalatyn mäsele bolǧaly tūr. Arabstanda qanşa memleket bar, bızder üşın dın tanu jolynda sonşama jol bar bolyp şyqty.
Älem boiynşa, mūsylman dınınıŋ bır ortaq instituty aşylyp, sol ortalyq barlyq mūsylman elderınıŋ erekşelıkterın eskere otyryp, barlyq sūraqtar boiynşa bır ortaq şeşımder men tezister şyǧaryp, dınımızdı, sol arqyly bärımızdı bır tūtas küşke ainaldyrar kez de tuar. Ümıt te aqtalar.
Bızder, qazaqstandyq mūsylmandar, sol künge deiın, barlyq talas tudyryp jatatyn dın tazalyǧy turaly sūraqtar boiynşa şeşımdı elımızdıŋ dıni basqarmasynyŋ yŋǧaiynda şeşkenımız dūrys bolar edı dep oilaimyz.
Naǧyz dındarlar, qai dınde bolǧanyna qaramai, kısı qyzyqqandai taza jandar dep oilaimyz. Adamǧa solar sanasyndai sanamen, sondailar senımımen Jaratqanǧa qūlşylyq etuden asqan läzzatty närse joq ta bolar.
Sanasy mūsylman jannyŋ Qūdaiǧa qūlşylyq etu sätı, bes uaqyt namazy – ömırden erekşe öz ülesın alatyn kezı.
Abaidyŋ Qūdaiǧa qūlşylyq degen sözın oqi otyryp, menıŋ öz sanama erekşe äser etken bır oqiǧa tüsıp otyr. Jasy toqsan bestegı bır nauqas qart kısınıŋ köŋılın sūrauǧa bardym. Älgı qart: «Bügın täuırmın. Saiyn, menı süiemeldep tūrǧyzyp jıberşı. Üş kün oqi almadym, namazymdy oqiyn, saǧynyp qaldym ǧoi!» degen edı.
Abaidyŋ jalpy adam balalarynan Jaratqanǧa senımı, qandastary men qaryndastary qazaǧynan talap etıp otyrǧany osyndai qūlşylyq.
On jetınşı sözdıŋ astary
Dämı qaitpas, būzylmas tättı bar ma?
Bır bes künnıŋ orny joq aptyǧarǧa.
Qai qyzyǧy tatidy qu ömırdıŋ
Tatudy araz, jaqyndy jat qylarǧa?
Abai osylai degen eken bır öleŋınde. Tatumen arazdasuǧa, jaqynyŋmen jat bolarǧa bū tırlıktıŋ eş qyzyǧy tatymaitynyn, tırşılık qyzyǧy bırlıkte ekenın mysal arqyly tüsındıredı.
Abai qairat, aqyl, jürek üşeuın aitystyrady. Üşeuınıŋ talasyn tyŋdap: «Qairat, senıŋ adam balasyna tigızer paidaŋ da köp, zalalyŋ da sonşalyq. Aqyl, barlyq adam jaqsylyqty da, jamandyqty da aqylmen ısteidı. Eger taza ūstasa, ızgı qylyqty bolsa, ülkennen ūialtatyn, kışıge rahym etkızetın, jaqsylyqqa süiındıretın – jürek!» deidı, üşeuınıŋ daularyn şeşuge söz alǧan ǧalym.
Bız Abaidyŋ osy mysal aŋyzyn oqyp otyryp tüsıngenımız – är türlı adamdar tügılı, bır adam basyndaǧy qasietterdıŋ de bır-bırımen niettes bola bermeitındıgı.
Ǧalym älgılerge, üşeuıŋ bır bolyp, ızgı niettı jürek aitqanyna baǧyna ömır sürseŋder – özderıŋnıŋ ielerıŋdı baqytty etesıŋder degen tūjyrym jasaidy.
Bızdıŋ qosymşa aita keterımız, sızdıŋ ışkı dünieŋızdı mümkın zamandastaryŋyz tanymas, moiyndamas. Sız ataqty bola almauyŋyz da mümkın. Bıraq sız özıŋız Abaidyŋ adamşylyq standartyna şaqtalyp, qairatyŋyz ben aqylyŋyzdy ızgı jüregıŋızge baǧyndyra ömır sürıp, eŋbek etseŋız, oi oilap, söz söileseŋız, özıŋızdı özıŋız ıştei maqtap, «Men Abai armandaǧan adamdaimyn!» dei alasyz.
Abai adamdardy qandai türde körgısı keledı, mıne, on jetınşı sözdıŋ basty mındetı osyny anyqtap beru bolsa kerek. Oişyl babamyz degenıne jetken sekıldı.
Abai, qairaty men aqylyn ızgı jürekke baǧyndyra jūmys ıstegen adamdy, basqalarǧa ülgı tūta: «Tabanynyŋ topyraǧy közge sürterlık – qasiettı adam!» dep baǧa beredı.
Abaidyŋ osy qara sözındegı asyl oidy aqyl tarazysyna salyp qarasaq «qasiettı kısı» därejesıne jetuge är kımnıŋ de mümkınşılıgı bar sekıldı.
On segızınşı sözdıŋ astary
Abai būl sözın halyq arasynda «kerbez» atyn taratuǧa tyrysatyndarǧa arnapty. Özıne tabiǧat bermegen sändı qoldan jasamaq bolyp älekke tüsetınderdı, kedeilıgın jasyryp, bar bolyp körınuge tyrysatyndardy söz etedı. Būl sözder bar tırlıgın otbasyna, öz basyna paidaly eŋbekke emes, ärkımge elıkteuge tyrysyp, qor bolatyndardy oilai otyryp jazylǧan sekıldı.
…Tegınde, adam balasy adam balasynan aqyl, ǧylym, ar, mınez degen närselermen ozbaq. Onan basqa närsemenen ozdym degennıŋ bärı de – aqymaqtyq.
Būl – Abai sözı. Abai – oiy.
Orynsyz kerbezdıkke qūmarlardy tek qana Abai emes, basqa adamdar da körmei jürgen joq, körıp jür. Bıraq olar «aqymaqsyŋ» dep aita almaidy, öitkenı olar Abai emes.
Abai ǧana aita alǧan. Abai solar üşın jany küigesın aityp otyr. Jany küigen Allasyn qarǧardyŋ kebı ǧoi…
Abai qara sözderı öleŋderımen ündestık tauyp tolyǧyp otyrady:
Bır ǧylymnan basqanyŋ bärı beker asqanǧa,
Öitken adam jolyǧar keşıkpei-aq tosqanǧa, – dep keletın öleŋ joldary joǧarydaǧy sözımen tolyq qabysady.
Abai būl sözınde adamnyŋ ışkı jan düniesın baiytuǧa küş salady.
Saiyn NAZARBEKŪLY,
Qazaqstannyŋ eŋbek
sıŋırgen qairatkerı
(Jalǧasy bar)
