Qazırgı taŋda destruktivtı dıni aǧymdardyŋ taraluy düniejüzınde ortaq özektı mäselege ainaldy. Älem boiynşa soŋǧy on jyldyqta destruktivtı dıni aǧymdy ūstanuşy adamdardyŋ sany artuda. Ol tek dıni – psihologiialyq mäsele emes, äleumettık jäne saiasi mäselelerge ainalǧany belgılı. 
Destruktivtı dıni aǧymdar, oladyŋ ıs-äreketı, qoǧamǧa jäne onyŋ tūlǧaǧa tıkelei äserın zertteuşıler älı zerttep kelude. Äsırese, destruktivtı dıni ūiymnyŋ ökılderınıŋ tūlǧalyq erekşelıkterı men olardyŋ dıni ūiymǧa kıruge äser etuşı psihologiialyq sebepterın zertteu qazırgı taŋǧa deiın jetkılıksız deŋgeide. Kez-kelgen destruktivtı dıni ūiymnyŋ ökılderın oŋaltu, beiımdeu jäne profilaktikalyq jūmystaryn jürgızerden būryn, olardyŋ tūlǧalyq faktorlarynyŋ negızderın zertteu maŋyzdy. Onsyz kez-kelgen oŋaltu, olardy äleumettık qoǧamǧa qaita beiımdeu jūmystary tiımsız bolyp tabylady.
F.Makhovek, M.Singer jäne S.Eş dıni manipuliasiialyq arbauǧa äkelıp soǧatyn tūlǧanyŋ mynadai osal tūstarynan mysal keltıredı: zardap şeguge beiımdılıgı joǧary, mädeni tüŋılu, dıni sauattylyǧy men qūndylyqtarynyŋ şynaiy jüiesınıŋ älsızdıgı men joqtyǧy, tūlǧanyŋ täueldılıkke joǧary beiımdılıgı, onyŋ barlyǧynan tūlǧanyŋ özınıŋ ışkı jaǧdaiyn baqylau men basqara almaityndyǧy aiqyn körınedı, adekvatty özın-özı baqylai almaidy (mysaly, qatty ūialşaqtyq), tözımdılık deŋgeiı tömen, trans jaǧdaiynda öte sezımtal keledı.
R. Enrottyŋ pıkırı boiynşa, tūlǧanyŋ destruktivtı dıni aǧymǧa kırıp ketuınıŋ negızgı faktorlary bolyp, bırınşıden, disfunksionaldy otbasydan şyqqan adamdar, ol ata-ana men balalar arasyndaǧy qarym-qatynas pen meiırımdılıgınıŋ jetıspeuşılıgınen tuyndaidy, nätijesınde ondai otbasydan şyqqan balalar mahabbat pen qoldauǧa qajettılıkterı jetıspeidı. Ekınşıden, ruhani qajettılıktıŋ jetıspeuşılıgı, ruhani tūrǧydan şyndyq aqiqatty ızdeitın adamdardy destruktivtı dıni aǧymnyŋ ökılderı özderıne tarta bastaidy.
A.Kotliarovtyŋ pıkırıne süienetın bolsaq, destruktivtı dıni aǧym ökılderı bırınşıden, ataq-daŋqqa, bilıkke qyzyǧatyn tūlǧalardy özıne tarta bastaidy. Onyŋ aituynşa, äsırese osyndai tiptegı tūlǧalar destruktivtı dıni aǧymnyŋ äserıne ūşyrauǧa beiım keledı. Bilık qūmar, ataq, mansap qūmar tūlǧalar osy ierarhiialyq toptan öz ambisiiasyna jetedı dep körsetedı. Eger, olar sol dıni ūiymnan özın-özı özektındıre almasa, iaǧni bilıkke qol jetkıze almaityn bolsa, olar özderı-aq sol dıni ūiymdy tastap ketedı. A.Kotliarovtyŋ pıkırıne säikes, tömendegıdei mınez-qūlyq erekşelıkterındegı tūlǧalar destruktivtı dıni aǧymnyŋ äserıne ūşyrauǧa beiım keledı.
1. Beimaza jäne kümänşıl adamdar. Mūndai adamdardyŋ ömırı qaşanda küdık, kümänǧa, senımsızdıkke toly bolady. Olar özınen köp mın ızdeidı, sonymen qatar, qorşaǧan ortada külkılı nemese kereksız bolyp qaludan qorqady, sol adamdardan ony baǧalauyn kütedı, syrtqy ortanyŋ pıkırıne täueldı bolyp keledı.
2. Perfeksionizmge beiım tūlǧalar. Özın syrtqy ortaǧa şynaiy qūbylysyn emes, ideal retınde körsetuge beiım tūlǧalardyŋ negızgı erekşelıgı osy adamdar destruktivtı dıni aǧymnyŋ äserıne tez ūşyraidy dep Kotliarov aityp ötedı.
3. Özınıŋ ışkı älemıne tereŋ üŋılgen adamdar. Mūndai adamdar köbınese, özınıŋ erekşe qyzyǧuşylyqtarymen jüredı jäne ol belgılı-bır okkultizm men mistisizmge jaqyn boluy mümkın. Būlar, basqa adamdarmen qarym-qatynas barysynda, qysym men yŋǧaisyzdyq sezıne bastaidy.
4. İnfantildı adamdar. Būl mınez-qūlyq erekşelıgı tek balalar men jasöspırımderge qatysty emes, eresek adamdardyŋ boiynan da köptep kezdesedı. Nätijesınde, olar sosiumda joǧary idealdy adamdar joq dep eseptep, şynaiy ömırge janaspaityn özındık illiuziialaryn qūryp, ömır süre bastaidy.
Al E.Emelianovanyŋ pıkırı boiynşa destruktivtı dıni aǧymnyŋ adeptılerınıŋ negızgı tūlǧalyq erekşelıkterı retınde olar qarym-qatynasta ortaq täueldılık beiım (sklonnyh sozavimye otnoşeniiam) bolyp tabylady. Sonymen qatar, onyŋ baqylauyna säikes, destruktivtı dıni ūiymnyŋ adeptılerı tömendegıdei erekşelıkterge ie:
1. «Men» konsepsiiasyn tolyq qūrylmaǧan, özındık «Men» beinesın dūrys tanymaidy, sanalai almaidy. Onyŋ tüpkı sebebın aityp ötetın bolsaq, olar kışkentai bala kezınde tūlǧa bolyp qalyptasu barysynda onyŋ ıs-äreketterı men mınez-qūlqyna säikes, terıs baǧalar estıp ösken. Balanyŋ kışkentai kezınde «Men» konsepsiiasynyŋ qūryluyna jaqyn adamdary, otbasy müşelerı jäne olardyŋ pıkırlerı tıkelei äser etedı. Eger, tūlǧa bala kezınen osy jaqyn adamdarynan dūrys pıkır estımese, ösken kezınde destruktivtı dıni ūiymnyŋ müşelerı osy mümkındıktı paidalanyp, özderınıŋ qarmaǧyna tüsıredı.
2. Ömırde özındık qūndylyqtyq baǧdarlary, qyzyǧuşylyqtary, maqsaty, qalauy joq adamdar.
3. Özınıŋ aldynda kütıp tūrǧan ömırlık jauapkerşılıkterden qorqu, nätijesınde destruktivtı dıni ūiymnyŋ adeptı bolatyn bolsa, sol ūiymnyŋ köşbasşysyna bükıl jauapkerşılıkterın artyp qoiady, soǧan tıkelei baǧynyşty bolady.
4. Özın müsäpır sezınedı. Destruktivtı dıni ūiymnyŋ mūndai tūlǧalardy özderıne tartu sebepterı, būl adamdar sol ūiymda özderın kerektı adam retınde sezınedı.
5. Ömırde qandai da bır jaǧdaidan köŋılı qalǧan, senımdılık joǧaltqan adamdar. Sebebı ömırlık daǧdarysta jürgen adamdar baǧyt-baǧdarsyz bolady jäne erık-jıgerın uaqytşa basqara almaidy. Mūndai adamdardy arbau öte jeŋıl bolyp keledı.
6. Özın-özı damytu men jetıldıruge mümkındıgı joq adamdar.
Joǧaryda aitylyp ötken mäselenı tereŋırek tüsınu, ūǧynu üşın sol tūlǧalardyŋ senım fenomenımen bailanysy bar psihikalyq negızderıne üŋılu qajet. 1987 jyly London qalasynda ötken Psihoanalitikter qoǧamdastyǧynyŋ otyrysynda Antonii Surojskii bylai aitady: «Senımdı fenomen retınde qarastyratyn bolsaq, ol tek Qūdaimen nemese sol salamen bailanysty» dep körsetedı. Sodan keiın, on şaqty jyl ötkennen keiın, B.Bratus aitady: «…senım ol tek Qūdaimen bailanysty emes, bıraq ol kez-kelgen adamnyŋ psihikalyq ömırınıŋ mehanikasy men negızıne kıretın jalpy psihologiialyq fenomen. Senım – ol tūlǧa psihikasynyŋ funksionaldy dälelı bolyp tabylady. Senım belgılı-bır därejede ärbır adam balasynda bolatyn qūbylys. B.Bratus tūlǧanyŋ senımge degen qajettılıgın metafizikalyq qajettılık retınde qarastyrady. Mūndaǧy adamnyŋ baǧyt-baǧdary tıkelei senımnıŋ özıne baǧyttalmaǧan, bır maǧynany ızdeuge baǧyttalǧan. V.Frankldyŋ tūjyrymdamasyna säikes, adam belgılı-bır maǧynany ızdegen sätte sol ıstı jaqsy köredı nemese özı qyzmet etetın Qūdaidy dep körsetedı. Sondyqtan Qūdaidy, aqiqatty, absoliutty ızdeu adamdar üşın şynaiy ekzistensialdy qajettelık bolyp keledı, sonymen qatar özındık menınıŋ şekarasynan şyǧuǧa oiatatyn, frustrasiialyq jaǧdaidan aryltady dep aityp ötedı. Adamdardyŋ januarlardan aiyrmaşylyǧy adamnyŋ instinkterı oǧan ne kerektıgın aityp otyrmaidy, al qazırgı künmen salystyratyn bolsaq, dästürler oǧan ne kerektıgın aityp otyrmaidy. Sonyŋ nätijesınde keibır adamdar osy ömırde özıne ne keregın tüsıne bermeidı. Soŋynda adamdar, basqa adamdardyŋ odan qalaityn nemese talap etetın närsesın jaqsy körıp ıstep ketedı. Sondyqtan da dıni qajettılıktı qajet etetın adamdarda destruktivtı qanaǧattanudy qajet etedı, siqyr, yrymǧa senedı, okkultizm, astrologiia, numerologiialarǧa jügıngısı kelıp tūrady, nätijesınde destruktivtı dıni ūiymdarǧa kırıp ketedı.
Osyǧan säikes, destruktivtı dıni ūiymdarǧa täueldılıktıŋ paida bolu negızı adamnyŋ senımge jäne maǧynaǧa ie boluǧa degen bazalyq qajettılıkterınıŋ frustrasiiasy, adamnyŋ boiynda dıni sauattylyǧynyŋ tömendıgınen, nätijesınde adamda dıni senımdegı deviasiia paida bolady. Ärtürlı destruktivtı dıni aǧymdardyŋ qūrbany bolǧan adamdardyŋ negızgı tüpkı sebepterı osylar bolyp tabylady.
Güljan
MYRZAQŪLOVA
