Abaidyŋ qara sözderı – ömır süru qaǧidasy

(Jalǧasy. Basy gazetımızdıŋ №85, 86, 90-91, 92 sandarynda)Otyzynşy sözdıŋ astary

«Ūialmas betke talmas jaq beredı dep, köp byljyraǧan arsyz, ūiat­syz­dyŋ bırı-daǧy» degen tūjyrymmen aiaqtapty, Abai otyzynşy sözın.
Bız osy sözderdı oqyp otyryp, jalpy adam balasy köp özgere qoimaidy eken-au degen oiǧa keldık.
Bar ǧūmyrynda qolyna balǧa alyp, bır şege qaqpaǧan, köp paidasyna asar bır auyz sözı bolmaǧan, köpşılık basyn qosar bır önerı bolmaǧan, bıraq jūrt jinalsa boldy, qaiyrtpai söilep, aiyrtpai töbelesıp jüretınder älı bar.
Bar kemşılıkten aqtala, bar qasietımen maqtana bösedı deisıŋ.
Älemdı ūstap tūrǧan sonyŋ aqyly, bilep tūrǧan sonyŋ jaqyny, özı bar adamnyŋ batyry, ruy men jūrty eldıŋ taqyly.
Abaidy kem tūtqan Abai zamandastary ölmei, osy zamanǧa şetınen tırı jetkendei. Älde Abai solar mınezı men bolmysyn däl surettep bergesın, öz zamandastarymyz ben Abai zamandastaryn aiyra almai qalamyz ba eken? Özderı köp sekıldı.
Tıptı köbeie tüspesın…

Otyz bırınşı sözdıŋ astary

…Estıgen närsenı ūmytpastyqqa tört türlı sebep bar: äuelı – kökıregı bailauly berık bolmaq kerek; ekınşı – sol närsenı estıgende, ia körgende, ǧibrätlanu kerek, köŋıldenıp, tūşynyp, yntamen ūǧu kerek; üşınşı – sol närsenı ışınen bırneşe uaqyt qaitaryp oilanyp, köŋılge bekıtu kerek; törtınşı – oi keseldı närselerden qaşyq bolu kerek.
Bız Abaidyŋ otyz bırınşı sözın bır ärpın qaldyrmai köşırıp almaqqa niettendık.
Oi keselderı: uaiymsyz salǧyrt­tyq, oiynşy-külkışıldık, ia bır qaiǧyǧa salynu, ia bır närsege qūmarlyq paida bolu sekıldı. Būl tört närse – küllı aqyl men ǧylymdy tozdyratūǧyn närseler.
«Qūima qūlaq» bolu Abai talaby boiynşa oŋai şarua emes sekıldı. Kökıregı bailauly berık bolu degen söz – özıŋdı ne bır talapqa, ne bır ǧylymǧa, ne bır önerge baǧyttauyŋ kerek degen söz bolar. Özıŋdı bailai alsaŋ, özıŋe qajettı derektı, älgı özıŋdı-özıŋ bailaǧan närsege qajettı derektı ūmytam deseŋ de ūmyta almaityn bolarsyŋ. Sebebı sen ony ızdep jürdıŋ ǧoi. Sodan baryp estıgen boida «apyrym-ai būl solai eken-au» dep sezımdene qaldyŋ. Abai sol kezde sol derektı oişa ekı-üş ret qaitalap qoi, sodan soŋ (törtınşısı) – sol mezette oi keselderınen aulaq bol deidı.
Oi keselderın Abai tızıp jazyp ketıptı. Būlar aqyl men ǧylymdy ılgerı bastyrmaityn, baryn tozdyratyn qylyqtar eken.
Uaiymsyz salǧyrttyq degen ne?
Oiynşyl-külkışıl dep kımderdı aitamyz?
Qaiǧyǧa berılgen jan qandai bolady?
Qūmarpazdar kımder?
Būl Abai aityp ketken keselder qūpiiasyn tüsınu üşın künde estıp jürgen bırneşe tūrmystyq maqal, mätelderdı, qiamporys söz tızbekterınıŋ bırlı-jarymyn eske sala ketelık, qalǧandaryn özderıŋız jalǧastyryp ala salarsyzdar…
…Qūdaidyŋ künı köp qoi, nesıne jantalasasyŋ..
…Erteŋ de kün bar emes pe…

Otyz ekınşı sözdıŋ astary

Otyz ekınşı sözde Abai abzal oilarynyŋ üşeuın, Abai öleŋderınde kezdeser asyl oilar üşeuın osy özımız «talap» dep at qoiǧan osy sözımızde keltırmek boldyq.
Adamnyŋ köŋılı şyn meiırlense, bılım-ǧylymnyŋ özı de adamǧa meiır­lenıp, tezırek qolǧa tüsedı.
Ǧylymdy üirengende, aqiqat maqsatpen bılmek üşın üirenbek kerek.
Aqyldy saqtaitūǧyn mınez degen sauyty bolady. Sol mınez būzylmasyn!
Özı bılgısı kelıp, saǧyna jürıp kezdesıp, şyn meiırlene oqyp
üirenbese adam osyndai sözdı jaza alar ma edı!
Abai ne üşın ızdendı? Izdep tap­qanyn kım paidasyna asyrmaq boldy? Abai osyndai adal eŋbegın, asyl oilaryn qairan jūrty qazaǧyna arnamai kımge arnai alady…
Bala künımızde örısten qaitqan «Qaramaia» deitın tüiemızdıŋ aldynan şyǧatynbyz. Künı boiy dala närın jinaǧan jaryqtyq botasyn saǧynyp, meiırlene boz­dap kele jatuşy edı. Botasy bauyryna jaqyndamai-aq balasyna degen saǧynyş mahabbatyna iıp jüre beruşı edı. Tört emşekten süt tamşylai bastaityn.
Abai da sol. Qairan jūrty qazaǧyn bıraz synap-mınep alyp, bo­iyndaǧy bar mahabbatyn, sezımın osylaişa aqtarady.
Abaidyŋ özıne janynan jaqyn köretın qazaǧy bolmasa, osy sözderdıŋ bırı de jazylmaǧan bolar edı.
Abai boiyndaǧy barlyq quatty, barlyq bılımdı, barlyq qasiettı oilar men sezımderdı idırıp asyl sözderge ainaldyratyn Abaidyŋ öz jūrtyna, adam balasyna degen mahabbaty bolatyn.
Edinisa – jaqsysy,
Ergen elı beine nöl.
Edinisa nölsız-aq,
Öz basyndyq bolar sol.
Edinisa ketkende,
Ne bolady öŋkei nöl?
Öldı deuge syia ma, oilaŋdarşy,
Ölmeitūǧyn artyna söz
qaldyr­ǧan.
Äsempaz bolma är nege,
Önerpaz bolsaŋ, arqalan.
Sen de – bır kırpış, düniege,
Ketıgın tap ta, bar qalan!

Otyz üşınşı sözdıŋ astary

…Eger de mal kerek bolsa, qol­öner üirenbek kerek. Mal jūtaidy, öner jūtamaidy. Aldau qospai, adal eŋbegın satqan qolönerlı – qazaqtyŋ äuliesı – sol.
Özımız qolönerge süiengen jan bolǧandyqtan ba, Abaidyŋ būl sözı bızdıŋ janymyzǧa bal bolyp jaǧyp, mai bolyp jūǧyp tūr. Ärine, bız äulielıkke talasa qoimaspyz, bıraq Abaidyŋ qolönerlı kısını qoǧamnyŋ eŋ bır paidaly adam ekendıgıne jūrt közın jetkızıp ketkenı qandai ǧanibet bolǧan. Äit­pese bırneşe jyldar boiy alaqanyŋnyŋ qanymenen, maŋdaiyŋnyŋ terımenen salyp şyqqan, ömırge keltırgen närselerıŋdı köldeneŋ kök atty kie jaryp: «Men saldym, men salǧyzdym» dep tūratynyn qaitersıŋ.
Bıraq «Qūdai taǧala qolyna az-maz öner bergen qazaqtardyŋ keselderı bolady» deptı Abai.
Qolönerlı jandarǧa Abai bırneşe aqyl-keŋes jazyp qaldyrady:
Äuelı qolönerlı jan boiynda barǧa qanaǧat etıp qalmai ızdenıp, üirenıp, ūdaiy özın-özı jetıldıruge tyrysqanynyŋ dūrystyǧyn;
Ekınşı erınbei eŋbek etıp, önerı men tapqanyna bola kerbezdıkke salynyp ketpeudı;
Qulardyŋ maqtaǧanyna boi aldyrmaudy;
Önerlı janyna tamyrşyl bop jinala bastaityn şaitandardan boidy aulaq ūstaudy tapsyrady.
Abai osy saqtandyrǧyş keŋes­terın jaza otyryp, önerlı jan qadırın, önerın jetıldıre tüsuge kömek körsetkısı kelgen sekıldı.
Qolönerlı jan öz önerıne meiırlı bolyp jaqsy körmek kerek eken. Özıŋ jaqsy körmei, özıŋ süimei, basqaǧa jaqsy körsete almaisyŋ, süidıre almaisyŋ deidı.
Qaruyŋnyŋ barynda qairat qylmai,
Qaŋǧyp ötken ömırdıŋ bärı de – jel.
Abaidyŋ öleŋderınen alynǧan osy bır auyz söz qölönerlı jandar ömırınıŋ naǧyz ömır ekenıne köz jetkıze tüsetındei.

Otyz törtınşı sözdıŋ astary

…Kımde-kım ahirette de, dünie­de de qor bolmaiyn dese, bılmek kerek: eş adamnyŋ köŋılınde ekı quanyş bırdei bolmaidy, ekı yntyq qūmarlyq bırdei bolmaidy, ekı qorqynyş, ekı qaiǧy – olar da bırdei bolmaidy…
…Qai adamnyŋ köŋılınde dünie qaiǧysy, dünie quanyşy ahiret qaiǧysynan, ahiret quanyşynan artyq bolsa – mūsylman emes.
Adam balasyna adam balasynyŋ bärı – dos.
Būl sözderdı, Abai oilaryn Abai sözınen köşırıp aldyq. Köşırıp aldyq ta, köŋılımızge küdık ūialattyq.
Şynymenen bız (jeke basymdy söz etıp otyrmyn) bū dünie quanyşyn o dünie quanyşynan artyq qadırlep jürgen joqpyz ba?
Bızdıŋ qai qylyǧymyz sauapqa, qai qylyǧymyz künaǧa jazylyp jatyr? Ony kım bılmek?
Bıreumen qastasyp, bıreumen öştesıp, adamnyŋ bärın özımdei etıp alamyn dep, Alla taǧalanyŋ, Ūly Jaratqannyŋ jarlyǧyna qarsy bolyp jürgen joq pa ekenbız?
Bärı özıŋdei bolǧanda, ömırdıŋ tüzelıp ketetınıne kım kepıl?
Özıŋdı-özıŋ tüsınıp boldyŋ ba?
Abai barlyq adamdarǧa dos boludy uaǧyzdaidy, al qazaqtarǧa «bırıŋdı qazaq bırıŋ dos, körmeseŋ, ıstıŋ bärı – bos» dep eskertedı.
Eger adamdar, Abai oilaǧandai därejede adamdarǧa degen süiıspenşılık sezımge ielık ete almasa, adam ömırındegı, būl düniiadaǧy basty qatesı de sol bolatyn bolar…
Qamşy sabyndai qysqa ömırdegı az ǧana läzzät üşın, säl ǧana maqtanyş üşın, jūrt közınşe täuır atanu üşın mäŋgılık atty mekendı ūmytyp jürgen joqpyz ba? Solai bolsa, qandai qorqynyş…

Otyz besınşı sözdıŋ astary

Otyz besınşı sözın jazyp otyryp, Abaidyŋ qandai oida bolǧanyn, qandai küi keşkenın kım bılsın?
Abai da öz ömırın bırden bılıktı bolyp bastaǧan joq bolar. Äuelı bala boldy. Balalyq qylyqtaryn bastan ötkızdı. Soŋynan aǧalary men äke sözıne ilandy, solardyŋ ıstetkenın ıstedı. Söiletkenın söiledı. Ol kezde ıstegen şarualarynyŋ bärı Abai basyna sauap bolyp qūiylyp jatty desek, onda bız ömırdı tanymaityndar, zerdelei almaityndar qataryna qosylar edık.
Bilık basynda jürgen adamǧa ary men adamşylyǧyn ömır boiy taza saqtap jüru qiynǧa soǧatyn sekıldı. Abai da Qūnanbaidyŋ, Yrǧyzbai ūrpaqtarynyŋ şyndyǧymen, közqarasymen tırşılık talqysyna talai ret tüstı. Ömırdıŋ sauabyn da jinaǧan bolar, künäsın de arqalaǧan bolar.
Erjetkende, Abai aty şyǧyp, tanymal bolǧan şaqta, «qolymdy mezgılınen keş sermedım» dep ökıngen şaqta öz bılımımen, ömırge öz tanymymen aralasty. Ärine, būl sözder sol şaqta jazylǧan bolar.
Abai osy sözdı jazǧaly otyrǧanda, jäne būl sözı bū dünielık emes o dünielık, adam pendesıne jūmbaq närse bolsa, «Allanyŋ özı de ras, sözı de ras» dep, Allanyŋ aqiqattyǧyna sengen kısı ötken ömırın eske ala, özınen de esep ala otyr­ǧan bolar.
Köz aldynan qandai jaǧdaida qandai şeşım qabyldady, bärı sairap ötpedı deisıŋ be…
Sol kezde, danalyq, kemeŋgerlık jasqa jetkende, özıne qai ısı qalai körındı eken?
Ökınışı köp boldy ma, şükırşılıgı köp boldy ma?
Bū kün bır künderde bärımızdıŋ de basymyzǧa tüsedı.
Sol künı, özıŋe özıŋ esep bergen sätte, o düniege onşa qoryqpai attana alsaq, şırkın…

Otyz altynşy sözdıŋ astary

Abaidyŋ: «kımnıŋ ūiaty joq bolsa, onyŋ imany da joq» degen sözın oqyǧan kezde qatty şoşynyp qaldym.
Ärine, aldymen özıŋdı oilaisyŋ. Ūiatsyzdar qataryna özıŋdı qosa almaisyŋ. Sosyn öz zamandastaryŋnyŋ bırazyn eske alady ekensıŋ. Solardyŋ keibıreuı turaly oilanyp, tap sol adamda ūiat bar ma edı, joq pa edı dep, jauap taba almai sasady ekensıŋ.
Abai ūiat degen sezımdı ekı türlı bolady deidı.
Dūrys adam, ūiatty adam, mysaly, Abaidyŋ tolyq adamy bıreudıŋ ne şariǧatqa, ne adamşylyqqa, ne aqylǧa terıs ısın körıp dalada tūryp älgınıŋ qylyǧyna basqalardan ūialyp tūrady eken.
Ekınşı ūiat türı de sondai qy­lyqtardy özıŋ ıstep alyp, özıŋdı-özıŋ jerlep, özıŋe-özıŋ jaza tart­qyzatyn bolsaŋ kerek..
Abai: «Ūiat degen – adamnyŋ öz boiyndaǧy adamşyldyǧy, ittıgıŋdı öz moinyŋa salyp, sögıs qylǧan qysymnyŋ aty» deptı.
Ūiat degen sezım oianyp ketıp, öz qateŋ tügıl özgenıŋ kemşılıgı üşın ūialatyn bolsaŋ sen kımsıŋ?
Jetım men jesırdıŋ qaqyn jep, auru men älsızdıŋ ülesın ūrlap, bailyǧyn arttyryp jatsa, ol kım? Olar jüregınde tua bıtken ūiat sezımı boldy ma eken? Bolsa, qaida kettı?
Būl sūraqtarǧa ömır boiy jauap ızdep ötu qajet bolar.

Otyz jetınşı sözdıŋ astary

1. Adamnyŋ adamşylyǧy ıstı bastaǧanynan bılınedı, qalaişa bıtırgendıgınen emes.
2. Köŋıldegı körıktı oi auyzdan şyqqanda öŋı qaşady.
3. Hikmet sözder özımşıl nadanǧa aitqanda, köŋıl uanǧany da bolady, öşkenı de bolady.
4. Kısıge adamyna qarai bolys­tyq qyl; tatymsyzǧa qylǧan bolys­tyq özı adamdy būzady.
5. Äkesınıŋ balasy – adamnyŋ dūşpany. Adamnyŋ balasy –
bauyryŋ.
6. Er artyq sūrasa da azǧa razy bolady. Ez az sūrar, artyltyp berseŋ de razy bolmas.
7. Özıŋ üşın eŋbek qylsaŋ, özı üşın ottaǧan haiuannyŋ bırı bolasyŋ; adamdyqtyŋ qaryzy üşın eŋbek qylsaŋ, Allanyŋ süigen qūlynyŋ bırı bolasyŋ
8. Sokratqa u ışkızgen, İoanna Arktı otqa örtegen, Ǧaisany darǧa asqan, paiǧambarymyzdy tüienıŋ jemtıgıne kömgen kım? Ol – köp, endeşe köpte aqyl joq. Ebın tap ta, jönge sal.
9. Adam balasyn zaman ösıredı, kımde-kım jaman bolsa, onyŋ zamandasynyŋ bärı vinovat.
10. Men eger zakon quaty qolymda bar kısı bolsam, adam mınezın tüzep bolmaidy degen kısınıŋ tılın keser edım.
11. Düniede jalǧyz qalǧan adam – adamnyŋ ölgenı. Qapaşylyqtyŋ bärı sonyŋ basynda. Düniede bar jaman da köpte, bıraq qyzyq ta, ermek te köpte. Bastapqyǧa kım şyqpaidy? Soŋǧyǧa kım azbaidy?
12. Jamandyqty kım körmeidı? Ümıtın üzbek – qairatsyzdyq. Düniede eşnärsede baian joq ekenı ras, jamandyq ta qaidan baiandap qalady deisıŋ? Qary qalyŋ qatty qystyŋ artynan kögı qalyŋ, kölı mol jaqsy jaz kelmeuşı me edı?
13. Aşuly adamnyŋ sözı az bolsa, yza, quaty artynda bolǧany. Eger de auzynan qan aǧyzsa, dombyt maqtanşaq, ia qorqaq.
14. Quanbaqtyq pen baq – mas­tyqtyŋ ülkenı, myŋnan bır-aq kısı k…n aşpaitūǧyn aqyly boiynda qalady.
15. Eger ısım önsın deseŋ, retın tap.
16. Biık mansap – biık jartas,
Erınbei eŋbektep jylan da şyǧady,
Ekpındep ūşyp qyran da şyǧady.
17. Dünie – ülken köl,
Zaman – soqqan jel,
Aldyŋǧy tolqyn – aǧalar,
Artqy tolqyn – ınıler,
Kezekpenen ölıner,
Baiaǧydai körıner.
18. Baqpen asqan patşadan
Mimen asqan qara artyq.
Saqalyn satqan kärıden
Eŋbegın satqan bala artyq.
19.Toq tılenşı – adam saitany,
Hareketsız – sopy montany.
20. Jaman dos – köleŋke:
Basyŋdy kün şalsa, qaşyp qūtyla almaisyŋ;
Basyŋdy būlt alsa, ızdep taba almaisyŋ.
21. Dosy joqpen syrlas, dosy köppen syilas;
Qaiǧysyzdan saq bol, qaiǧylyǧa jaq bol.
22. Qairatsyz aşu – tūl,
Tūrlausyz ǧaşyq – tūl,
Şäkırtsız ǧalym – tūl.
23. Baǧyŋ öskenşe tıleuıŋdı el de tıleidı, özıŋ de tıleisıŋ, baǧyŋ ösken soŋ – özıŋ ǧana tıleisıŋ.

Saiyn NAZARBEKŪLY,
Qazaqstannyŋ eŋbek
sıŋırgen qairatkerı

(Jalǧasy bar)