Abylai — ūltymyzdyŋ ar-namysy

BÜGIN ASTANADA «ABYLAI HAN JÄNE QAZAQ MEMLEKETTILIGINIŊ STRATEGİIаLYQ MÜDDELERI» TAQYRYBYNDA ǦYLYMİ-TÄJIRİBELIK KONFERENSİIа ÖTEDI

Biyl elımızde qazaqtyŋ ūly ha­ny, asa körnektı saiasi qairatkerı jäne qolbasşysy Abylai hannyŋ 300 jyldyǧy keŋ kölemde atap ötı­lude.
Abylai han – Qazaq handyǧyn nyǧaityp, üş jüzdıŋ basyn bı­rık­tırgen, soltüstık-batysynda Re­sei­dıŋ, şyǧysynda Qytaidyŋ tyr­na­ǧynan elımızdı aman saqtap, joŋ­ǧar men qalmaqtyŋ, Hiua men Qoqan­nyŋ şapqynşylyǧyn toitar­ǧan köregen saiasatker ärı da­ryn­dy qolbasşy.

Bügıngı künı Abylaidyŋ üş jüz­dıŋ hany bolyp taqqa otyrǧan jy­lyn naqtylaudan bastap, onyŋ ömırı, tegı, tuǧandary, saia­si qyz­metı aiasynda bırşama pıkırta­las­­tar bar. Būl oraida tarihi aqi­qatty zerdelep, qoǧamǧa tanytu jolynda tarihşy-ǧalymdar ız­de­nısınıŋ maŋyzy zor.

Osy oraida, Astana qalasynyŋ äkımdıgı elımızdegı tanymal tarihşy ǧalymdardyŋ basyn qosyp, konferensiia ūiymdastyruda.

Konferensiianyŋ maqsaty – Aby­lai hannyŋ saiasi qairatker­lıgın, tūlǧalyq bolmysyn, mūra­syn därıpteu; Abylai hannyŋ ömır jolyn, Qazaqstan tarihynyŋ mejelı sätterın zerdelei otyryp, täuelsızdıgımız ben ūlttyq qūn­dy­lyqtarymyzdy zerdeleu; Abylai hannyŋ qazaq halqynyŋ tari­hyndaǧy rölın zerdelei otyryp, qoǧamnyŋ bırlıgı men tūtastyǧyn nasihattau bolyp tabylady.

Şaraǧa Qazaqstan Respublikasy Parlamentı jäne qalalyq mäs­lihat deputattary, jergılıktı atqa­ruşy organ ökılderı, qoǧam qai­ratkerlerı, ǧalymdar, tarihşylar, ziialy qauym ökılderı, jo­ǧary oqu oryndarynyŋ oqy­tuşylary jäne jastar qaty­sady.

Konferensiia barysynda Abylai han tūsyndaǧy Qazaq handyǧynyŋ damuyna qatysty jaŋa oilar or­taǧa salynady.

Avtory: A. Düzelhanov

ABYLAI HAN JÄNE TÄUELSIZDIK MŪRATY

Abylai zamany men bügıngı täuelsızdık arasyn üş ǧasyrǧa juyq uaqyt bölıp jatyr. Bır-bırınen özgeşelıgı de, ūqsastyǧy da barşylyq. XVIII ǧasyrdyŋ ūly tūlǧasy Qazaq elın ekonomikalyq äleuetı şekteulı, halqynyŋ sany az bolǧanyna qara­mas­tan Resei men Qytai siiaqty alpauyt körşı­le­rı­nıŋ­ otarlauynan saqtauǧa, ırgeles ortaaziialyq bileuşılerdıŋ basynuynan qorǧauǧa, ata jauy joŋǧarlardy talqandauǧa baǧa jetpes üles qosty. Elbasymyz N.Ä. Nazarbaev aitqandai, Abylaidyŋ tūsynda Qazaqstan jerınde özge ūlttyŋ 10 million ökılı otyrǧan joq edı. Ras, jan-jaǧynan, qos ökpeden qysyp tūrǧan imperiialar bar edı. Solarmen tıl tabysyp, qiynnan qiystyryp, qiiadan jol tabu Abylaidai aibyn­dy­nyŋ ǧana qolynan keldı.

HH ǧasyr aiaǧynda memlekettık täuelsızdıgın jariialaǧan Qazaqstan Respublikasynyŋ aldynda, syrttan jau kelmese de, «Aqtaban şūby­ryndy, alqaköl sūlamadan» aiyrma­şy­ly­ǧy şamaly şyrǧalaŋnan şyǧu mındetı tūrdy. Qazaqstanda öndırılgen jalpy ışkı önım Odaq tarauynyŋ qarsaŋyndaǧy 1990 jylmen salystyrǧanda 1995 jyly 52,6% kemıgen edı. İnfliasiia şaryqtap tūrdy. Adamdardyŋ tūrmysy kürt tömendedı. Elbasynyŋ sözımen aitsaq, «äsırese 1992-1994 jyldardyŋ arasynda jaǧdai öte-möte qiyn boldy. Būrynnan kele jatqan ekonomikalyq bailanystardyŋ byt-şyty şyǧyp, är el öz künın özı köruge köştı, käsıporyndar satatyn zatyn sata almai, alatyn zatyn ala almai qaldy… Būl bır adam aitqysyz auyr kezeŋ edı».

Bodandyqty endı qabyldaǧan XVIII ǧasyrda da, bodandyqtan bostandyqqa şyqqan HH ǧasyr soŋynda da yqylas-nietı dūrys ärbır qazaq pen qazaqstandyq üşın aumaqtyq tūtastyqty, elışılık bırlıktı, ūlttyq qauıpsızdıktı saqtau, memlekettık bilıktı, dästür men zaŋdy, azamat­tar­dyŋ egemendıgın nyǧaitu, ekonomikany ärtaraptandyru, Qaruly küşterdı jasaqtau, halyq­aralyq qatynastar men syrtqy saiasatta arandatuǧa ūşyramau, bäsekege qabılettılıktı arttyru täuelsızdık mūratyna ainaldy.

Täuelsızdık – qasiettı ūǧym. Ol – Otannyŋ, onyŋ ärbır azamatynyŋ belgılı bır zaŋdar men erejeler aiasynda, obektivtı qajettılık pen sūranysqa sai, tabiǧi-jüielı yrǧaqpen ömır süruın, jetıluın, osylaişa adamzat örkenietıne olja saluyn qamtamasyz etetın eŋ baǧaly mem­le­ket­tık – qūqyqtyq qūndylyq. 1711 jyly düniege kelgen Abylaidyŋ bır müşelge tolar-tolmas şaǧyn­da Qazaq elıne apat qaupı töndı, derbestıgın saqtau ömır men ölım mäselesıne ainalady. De­mek,­ Abylai Otan, memleket, täuelsızdık tärızdı qūndy­lyq­tar­dyŋ parqy men narqyn bala kezınen bılıp eseidı. Arǧy atalary Şyŋǧys han, Joşy han zamanynan el bilegen aqsüiek ärı ǧasyrlar boiy saiasi elita qatarynda jürgendıkten aqylyna qairaty sai Abylai jastai közge tüstı. Keiınde keŋesşısı Būqar jyraudyŋ: «Sen jiyrma jasqa jetken soŋ, Altyn tūǧyr üstınde Aq sūŋqar qūstai tüledıŋ» degen sözderdı aituy beker emes. Abylaidyŋ batyrlyq, qolbasşylyq, saiasi qairatkerlıgı erte aşylǧanyn Şoqan da quattaidy. «Uchastvuia vo vseh nabegah, snachala kak riadovoi voin, on pokazyvaet podvigi neobyknovennoi hrabrosti i hitrosti. Poleznye sovety ego i strategicheskie soobrajeniia uprochivaiut za nim imia mudrogo, – dep jazypty ol «Abylai» aty zertteuınde. – Kak by to ni bylo, v 1739 godu my nahodim ego samym silnym iz vladelsev Srednei Ordy, i russkoe pravitelstvo po preimuşestvu snositsia s Abylaem…»
HH ǧasyr basynda būl ideia Şäkärım Qūdai­ber­dıūly, Mäşhür Jüsıp zertteulerımen jal­ǧa­syn tapty. «Türık, qyrǧyz-qazaq häm handar şejıresınde» Şäkärım qajy: Äbılmansūr Äbıl­mäm­bet hanǧa baryp, – taqsyr, bata berseŋız, myna­ǧan men baraiyn degende, han bata bergen soŋ, Şaryşqa qarai «Abylai, Abylai» dep ūran salyp baryp, Şaryşty öltırıp, basyn kesıp alyp, jau qaşty dep aiǧai salǧan soŋ, qalmaqtar qaşyp, bır mezgılde bır jerge kelıp han şatyryn qūryp Äbılmämbet Äbılmansūrdy qasyna otyrǧyzyp, şyraǧym, sen kımsıŋ, Abylailap şapqanyŋ qalai dese, …. soǧysta joly bolǧan atamnyŋ atyn ūran qyldym deidı. … Abylaidyŋ han bolǧany 1735 jyldyŋ maŋaiy bolar» degen paiym tüigen.

Ärine, 1735 jyly 24 jasar Abylai han taǧyna otyra qoiǧan joq. Būl qate pıkır älı de qaitalanuda. 2008 jyly jaryq körgen «Ta­ri­hi tūlǧalar» kıtabynda jiyrma jasynda han sailanǧan Abylai jarty ǧasyrǧa juyq handyqty abyroimen basqarǧany aitylady. Degenmen, tanymal tūlǧa ekenıne kümän keltıruge negız joq. Abylaidyŋ yqpaldy saiasi qairatker retındegı märtebesı mūraǧat derekterıne 1738 jyldan engen. Sol jyly tamyzda Resei patşasy Anna İoanovnaǧa jazǧan hatynda Kışı jüzdıŋ hany Äbılqaiyr Orta jüz sūltany Äbılmämbet pen Abylai bodandyqqa ant beru räsımınen ötpegenın aitady. Keler 1739 jyly Orynbor komissiiasynyŋ bastyǧy V. Urusovtyŋ Resei syrtqy ıster alqasyna joldaǧan mälımhatynda da Abylai sūltannyŋ esımı Äbılmämbet hanmen qatar atalǧan.

Otyz jasqa tolar-tolmastan saia­sat pen bilık­ke­ belsene aralasqan Abylai Joŋǧariiamen, Resei­men, Qytaimen, oŋtüstıktegı körşılermen keide soǧys, keide qyrǧi-qabaq, keide beibıt kün­der men qarym-qatynastardy basynan ötkere jürıp, sondai-aq qazaq qoǧamyndaǧy şarua­şy­lyq-äleumettık üderısterdı retteuge,­ rulyq, taipalyq, aimaqtyq müddelerdı üiles­tı­ru­ge tıkelei baǧyt-baǧdar berumen memlekettı basqarudyŋ tamaşa mektebınen öttı.

Dei tūrǧanmen, Qazaq handyǧynyŋ täuel­sız­dı­gın saqtau mūratyn közdegen Abylaidyŋ san aluan qyzmetınde halyqaralyq qatynastar men syrtqy saiasat strategiialyq basymdyqqa ie ekenın aituymyz qajet.

Qytaimen sauda-sattyqty nyǧaitu, Reseiden qaru-jaraqty, öndırıs qūral-jabdyqtaryn alu­dy­ jolǧa qoiu, Orta Aziia memleketterımen tauar aina­lymyn tūraqtandyru türlı käsıp ielerımen jäne äleumettık qauymmen – diplomattarmen, sau­da­gerler­men,­ ma­man­­darmen kezdesuler, kelıs­söz­der bary­synda, hat almasu, arnaiy elşı­lık ar­qy­ly är­daiym talqylanyp jatatyn. Abylaidyŋ tapsyrysy boiynşa qūrylǧan delegasiialar Pekinge, Peterborǧa, basqa da ırı qalalarǧa baryp, Qazaq elınıŋ syrtqy bailanys­taryn baiyta aldy.

Syrtqy saiasattyŋ kez-kelgen baǧyty men sala­syn­da Qazaq memleketınıŋ qauıpsızdıgın, aumaq­tyq tūtastyǧyn, otandastarynyŋ erkın­dı­gın saqtaudy basty mūrat tūtqan Abylai kerek kezınde körşı memleketter arasyndaǧy qai­şy­lyqty, dauly mäselelerdı öz paidasyna jarata da bıldı. Bırde qarsylasyna qatal, tık mınez tanytsa, kelesıde jau jaǧynan da odaqtas tauyp, ony mol syi-siiapatpen bauyryna tarta aldy. Halqynyŋ bolaşaǧy üşın, Joŋǧariiany aitpaǧanda, Qytaimen qaruly qaqtyǧystarǧa, soǧys äreketterıne deiın barǧany, Reseige de aibar körsetıp, şekaradaǧy orys äskerın äbı­ger­ge tüsırgenı Ūly tūlǧanyŋ saiasattaǧy sūŋǧy­la­lyǧyn bıldıredı. Äitpese Abylai Resei­dıŋ, Qytaidyŋ äskeri äleuetın, öndırıstık-tehni­ka­lyq­ basymdyǧyn, ot qaruymen jaraqtanǧanyn bıldı. 1760-1770-şı jyldarda Qyrǧyz elıne, qoqandyqtarǧa joryǧy, Edıl qal­maqtaryn talqandauy qazaqtyŋ etnikalyq aumaǧyn bekemdeuımen qatar Qazaq elınıŋ Euraziia keŋıstıgındegı, Ortalyq Aziiadaǧy bedelı men egemendıgın tamaşa nätijelermen kömkeruge qol jetkızdı.

Degenmen memlekettıŋ halyqaralyq arenadaǧy qarymy elışılık ahualmen anyqtalatynyn joqqa şyǧaru mümkın emes. Abylai tarih sahnasyna köterılgen tūstaǧy Qazaq handyǧy, bırınşıden, būrynǧydai ortalyqtanǧan memleket emes edı, ekınşıden, resmi däiektelgen bilık vertikaly men äkımşılık-aumaqtyq jüiesı bolǧan joq, üşınşıden, jalpyǧa bırdei mındettı zaŋ şyǧaruşy, atqaruşy, sot bilıkterı älsırep, olardyŋ funksiiasyn han, hanǧa jaqyn jekelegen adamdar atqardy, iaǧni bilık ökılettıgı men qūqyq pärmendılıgı bır ızge tüsırılmegendıkten qoǧamnyŋ ūiysuy, bäsekege qabılettılıgı qiyn­şy­lyq­tarǧa tap boldy. Törtınşıden, 1723-1726 jyl­darǧy apat zardabynan memlekettıŋ saiasi, eko­no­mikalyq, äleumettık, ruhani ömırın uaqyt üdesıne sai jaŋǧyrtu mümkınşılıgı taryldy. Zaŋ küşımen bekıtılgen äkımşılık-aimaqtyq bırlestıkter tüzılmegendıkten jergılıktı özın-özı basqaru men ortalyq memlekettık bilık ara­syn­daǧy bailanys tanymal jandar arqyly köbı­nese rulyq-taipalyq qatynastar men sipat­ta örbıdı. Nätijesınde halyqtyŋ negızgı denı resmi bilıkten jazbaşa pärmen kütkennen görı auyldaǧy sūltanǧa, bige, batyrǧa, tarhanǧa, qojaǧa, rubasy men aqsaqalǧa jügınumen ömırlık qajet­tı­lıkterın şeşe berdı. Tıkelei halyqtyq demokratiia ūstanymy men qūndylyqtary XVIII ǧasyrda Qazaq handyǧyndaǧy bilıktıŋ pışının, mazmūnyn osylaişa anyqtap jatty.

XVII–XVIII ǧasyrlar mejesınde handyqtyŋ ışkı, syrtqy ömırı meilınşe kürdelılengendıkten, būdan būryn da el basqaru jüiesın şekten tys ortalyqtandyrudan bas tartqan dala demokratiiasy qoǧamnyŋ özın-özı basqaruyn jaŋa biıkke köterdı. Eger üş jüzge bölınu qazaq qoǧamynyŋ şyn maǧynasyndaǧy älsızdıgın, ıştei ydyrauyn bıldırse, ol 1723 jylǧy kenetten kelgen apatqa tötep bere almas edı, qaterlı dūşpanǧa bırlese toi­ta­rys beru ideiasy töŋıregınde toptala qoimas edı.

Alaida, memleket taǧdyry men memlekettık bilıktıŋ tiımdılıgı ışkı faktorlarmen ǧana anyq­tala bermeidı ǧoi. Tūtas Qazaq handyǧy üşke bölınıp jatqan XVIII ǧasyr basynda Resei memleketı I Petr patşanyŋ reformalarymen ılgerılei alǧa basyp, Europadaǧy pozisiialaryn­ nyǧaitqanyna qosa Şyǧysqa da köz sala bas­ta­dy. 1722-1723 jyldary Persiiaǧa qarsy soǧy­syp, Kaspii teŋızınıŋ batys jäne oŋtüstık jaǧa­lau­la­ryna ielıgın ornatty.

XVIII ǧasyr qarsaŋynda batys Moŋǧoliiany özıne qaratqan Qytai 1715 jyly Şyǧys Tür­kıs­tandy jaulap aldy. Ekı büiırden qysqan alpauyt imperiialar Ūly dalaǧa jaqyndap qalǧanda Qazaq handyǧynyŋ ışkı faktorlarǧa basymdyq bere damuy, ärine, bolaşaqtaǧy strategiialyq ūtylystyŋ alǧyşarttaryn qalap berdı.

Üş jüzdıŋ bileuşılerı Resei men Qytaidyŋ Qazaq elıne, memleketıne, täuelsızdıgıne qater töndırerın bıldı. Bıraq, tabiǧi-yrǧaqty negızde pısıp-jetılgen üderıstı – üş jüzdıŋ basyna üş­ han­nyŋ keluın toqtatatyn, eŋ bolmaǧanda uaqyt­şa­ tejeitın qarsy küş şyqpady. Būl Qazaq han­dyǧyn meilınşe küşeitken äz Täukenıŋ de qolynan kelmedı.

Tūtas qazaq memleketınıŋ üş jüzge bölınuı, 1723-1726 jyldarǧy «Aqtaban şūbyryndy, alqaköl sūlama», 1731 jyldan Reseige bodan­dyq­ty qabyldau dästürlı bilık jüiesınıŋ älsı­reuın tezdettı. Ūlttyq memlekette bilık jüiesı daǧdarysqa tüskenın Baraq sūltannyŋ Kışı jüzdıŋ hany Äbılqaiyrdy 1748 jyly öltıruı, onyŋ ornyna orys äkımşılıgınıŋ ait­qa­ny­nan şyqpaityn Nūralynyŋ han sailanuy da däiektei tüsedı. İmperiialyq «bölıp al da,­ bi­lei ber» saiasaty ıske qosyldy. «Kışı jüzdıŋ hany Nūraly qazaqtardyŋ hany bolyp bekı­tıl­gende, qandai da bır jüzdıŋ aty atalmaǧan bolatyn, – dep jazypty II Ekaterina patşa 1778 jylǧy 21 qyrküiekte, – Mūnyŋ mänısı – Nūraly Orta jüzdı özıne qaratuǧa küş salsyn degen nietımız edı. Alaida onyŋ qolynan mūndai ıs kelmegenı bylai tūrsyn, ol özınıŋ Kışı jüzınde de eşqandai lauazym-şenı joq özge sūltandar men el aǧalarynyŋ üstınen bilıgın asyra almai otyr»

Şyǧys Türkıstandy baǧyndyryp, Joŋ­ǧa­riia­ny jer betınen joiyp jıbergen impe­ra­tor­lyq Qytai qazaqtarmen tıkelei bailanysqa şyǧumen täuelsızdıkke qauıptı ūlǧaitty. Türlı syltaumen qyr körsetıp, bilık jüiesı orta­lyq­tan­baǧan Qazaqstanǧa qysymdy küşeite tüstı, şyǧystaǧy bıraz jerdı özıne qaratyp aldy. Qytai faktorynan alystaǧy Nūraly han da mazasyzdanǧany – tarihi fakt. 1757 jyly Qytai äkımşılıgı Abylaiǧa joldaǧan hatynda kımnıŋ kım ekenın aşyq jariialaidy. «Eger senderge moŋǧolǧa jasaǧandai ışkı jasaq tär­­tı­bın qoldansaq, – delıngen hatta, – qysym körıp qala­syŋdar. Demek, būrynǧy qoǧamdyq salt-jüie­lerıŋde bola berıŋder… Al senıŋ elşıŋ bızge jetkızgen: «Tarbaǧatai tegınde bızdıŋ baiyrǧy jailauymyz edı, sol jerdı patşa bızge berse»,-degen sözge kelsek, būl jerler jaŋa ǧana tynyştandyrylǧan. Älı ien jatqan öŋır. Patşa, äsılı, ol jerdı senderge qiyp bere saluşy edı, bıraq sender bızge eŋbek sıŋırgen joqsyŋdar, ebın tauyp el bolyp alǧansyŋdar». Qoqan-loqqy keiınde jalǧasa berdı.

Äitkenmen, közınıŋ tırısınde Abylai hanmen imperatorlyq Qytai da, patşalyq Resei de eseptestı. Ol bilegen aumaqta memleket ısıne ök­tem­dıgın jürgıze almady, Qazaq handyǧyn saq­tau­dy bärınen joǧary qoiǧan ūlttyq mūratty syndyruǧa mūrşasy jetpedı. Būqar jyraudyŋ Abylai handyq qūrǧan soŋǧy jyldardy:

Qaiǧysyz ūiqy ūiyqtatqan, hanym-ai,
Qaiyrusyz jylqy baqtyrǧan, hanym-ai,
Qalyŋsyz qatyn qūştyrǧan, hanym-ai
Üş jüzden üş kısı qūrban qylsam
Sonda qalar ma eken qairan janyŋ-ai, –
dep sipattauynda, al akademik V.V. Bar­tol­d­tyŋ «Samym moguşestvennym iz hanov XVIII v.­ byl han Srednei Ordy Abylai» degen jolda­ryn­da tereŋ maǧyna jatyr.

Qalai degenmen, jantürşıgerlık ärı qankeşu XVIII ǧasyrdaǧy qazaq memlekettılıgınıŋ eŋ osal­ je­rı handyq ortalyq bilık pen jergılıktı özın-özı basqaru arasyndaǧy bailanystyŋ häm­ ba­ǧy­nyş­tylyqtyŋ būzylǧanynda jatyr. Bır orta­lyq­qa baǧynǧan ūlttyq memleketke tän­ soŋǧy ıs-şaralar 1726 jyly Ordabasyn­da, 1730 jyly Aŋyraqai şaiqasynyŋ aldyn­da­ üş jüz bileuşılerınıŋ bas qosuymen, joŋ­ǧar­larǧa bırlese toitarys beru strategiiasyn anyqtauymen aiaqtaldy. Būdan keiıngı uaqytta barşaǧa mındettı, «Jetı jarǧydai» pärmenı bar memlekettık qūjat tuyndaǧan emes.

Qazaqstandy qol astyna ötkızudı köksegen Qytai da, Resei de bilık pen bileuşılerdı öz yrqyna köndıruge baryn saldy. Han men onyŋ ainalasyndaǧylarǧa öŋırlerdegı özın-özı bas­qa­ryp­ otyrǧan sūltandardy, bi-batyrlardy, rubasylardy qarsy qoiuda Resei bileuşılerı äbjıldık tanytty. Orta jüzdıŋ hany Äbılmämbettı Kışı jüzdıŋ hany Äbılqaiyrmen dürdaraz qyluǧa, Qūl­sa­ry men Qūleke batyrlar arqyly bükıl Atyǧai balasyn Abylaidan alystatuǧa, Baraq sūltandy imperiia müddesıne paidalanuǧa aian­bai­ küş saldy, nätijesız de qalǧan joq. Būl saia­sat üzılmei jalǧasa berdı. Mäselen, 1742 jyly Orynbor komissiiasynyŋ bastyǧy İ.Nepliuev Resei syrtqy ıster alqasyna jol­da­ǧan mälımhatynda orta jäne Kışı jüz bileu­şı­lerın qalai, kımmen almastyru josparyn däiek­teptı. «Äbılmämbet han joǧarydaǧy sebep­ter­men bızdıŋ qarauymyzdan aşyqtan-aşyq mülde şyǧyp ketetın bolsa, handy jäne ony ekı jüzde de qoldauşylardy satqyn dep äigıleu kerek; ony handyqtan taidyryp, lauazymynan aiyru kerek… Äbılmämbettıŋ ornyna Orta jüzdıŋ hany etıp, Reseige keiınde ant bergen Baraq sūltandy jariialap jıberuge bolady… Al,­ Baraq sūltan da Äbılmämbettı qoldap, Resei­ bodandyǧynan bas tartatyn bolsa, Batyr sūl­tan­dy­ han jasauǧa bolady… Tıptı, Batyr sūltan da Äbılmämbetke erıp Reseige qyryn qaraityn bolsa, onda Äbılqaiyrdyŋ ūldarynyŋ bırın Orta jüzge handyqqa qoiuǧa bolady. Orta jüzde de­ Äbıl­qaiyr handy jäne Jänıbek tarhandy qol­dai­tyn, köpke belgılı, yqpaldy adamdar da az emes… Sondai-aq, bärınıŋ arasyn tynyştandy­ryp,­ ekı jaqty teŋ ūstap otyru üşın Jänıbek tar­han­nyŋ bedelın paidalanyp otyrǧan jön», delınedı qūjatta.

Arada 37 jyl ötkende Resei patşasynyŋ Orynbor gubernatoryna jıbergen jarlyǧynan jymysqy saiasattyŋ jalǧasa bergenın köremız: «Orta jüz ışınde Abylaidyŋ bedelın tüsıru üşın, oǧan «baqtalas» bıreu ızdep tauyp, ondai adamdy ükımet tarapynan qolpaştap otyrǧan jön…­ Öit­kenı, būl «jyrtqyştan» qauıp küştı».

Osy tektes aila-şarǧyny Qytai jaǧy da qol­da­nyp jatty. Abylaidyŋ közı tırısınde otar­lau­şy­nyŋ qulyǧy ötpedı. Azattyq üşın jan­ta­las, Otandy qorǧau jolyndaǧy soǧys halyq ara­synan ūly tūlǧalardy tuǧyzdy. Endeşe, bilık vertikaly men memlekettık basqaru apparaty zamana talabyna jauap bere almaǧan ortada täuelsızdık mūratynyŋ saltanaty üşın Abylai tyndyrǧan asqaraly ıstıŋ maŋdaialdysyna ūlt­tyq­ elita şoǧyryn qalyptastyruǧa septesuın jat­qyz­ǧa­nymyz jön. Ūly bileuşınıŋ ainalasyna­ äigılı biler (Qazybek, Baidaly), jyraular (Būqar, Ümbetei), qolbasşylar men batyrlar (Qabanbai, Bögenbai), önerpazdar, bılımpazdar, şe­şen­der toptasty. Olardyŋ kemel aqyly men­ qai­rat­ker­lıgıne süienbei, Abylaidyŋ Abylai atanuy ekıtalai edı. Patşalyq Resei qoryq­qan­ «qauıptı» Abylai han dünieden ozǧan soŋ, Qazaq memleketın basqaru jüiesın qiratu jedel­de­dı. 1801 jyly Batys öŋırde qūryl­ǧan­ Bökei handyǧy otarlauşy äkımşılıktıŋ qūzy­ryn­da bolǧandyqtan onyŋ märtebesı nomi­nal­dy sipatta saqtaldy. 1822 jäne 1824 jyl­da­ry qabyldanǧan Sıbır qazaqtary, Orynbor qazaq­tary turaly Jarǧylar boiynşa Orta jüz ben Kışı jüzdegı dästürlı handyq basqaru insti­tuty joiyldy. Ūly jüz Qoqan jäne Hiua handyq­ta­ry­nyŋ qol astynda qaldy.
Jinaqtai aitsaq, 20 jasynan dodaǧa kırıp, jarty ǧasyr attan tüspegen Abylai bar qai­ra­tyn­ salǧanmen bır ortalyqqa baǧynǧan Qazaq han­dyǧyn qūra almady, oǧan üş Jüzge bölınu üderısı, jat elderdıŋ kese-köldeneŋ tūruy müm­kın­dık bermedı. Bilık jüiesın, memlekettı orta­lyq­tan­dyru qily zamanda täuelsızdıktı saqtau­dyŋ basty şarty ekenın jaqsy tüsıngen Abylai han taǧynda otyryp ta osy joldan taimai­tynyn Resei patşasy II Ekaterinaǧa jolda­ǧan hatynda aşyq bıldıredı: «Menıŋ atalas tuystarym Äbılqaiyr men Äbılmämbet handar ömırden öttı,- delıngen eken hatta,- Olardyŋ ızın basqan maǧan handyq kezek keldı. Olar qaitys bolǧannan keiın qazaqtyŋ üş jüzı –Ūly jüz,­ Orta jüz jäne Kışı jüzdıŋ handary men sūl­tan­dary, Taşkent pen Türkıstan aimaǧynyŋ ülken-kışısı tılek qosyp, 1771 jyly Türkıstan qala­synda, bızdıŋ mūsylman jūrtynyŋ äuliesı Qoja Ahmet ziratynyŋ basynda, öz dästürımız boiynşa qūran ūstap, qol jaiyp, menı qazaqtyŋ üş Alaşynyŋ hany etıp, aq kiızge köterdı». Abylai qala saludy, halqyn otyryqşylyqqa köşı­ru­dı armandaǧan eken. Būl da ortalyqtanǧan memle­ket tūsynda şeşıletın mındet edı.

Alaida otarlaudyŋ arty qazaq qoǧamynyŋ ışı­ne jık tüsumen ūlasyp, keşegı tarihi damu näti­jesı bolyp tabylatyn rulyq, tai­pa­­lyq, jüzdık qūrylym etnikalyq tūtasuǧa, mem­le­ket­tıŋ quatyn arttyruǧa qyzmet etu­den qaldy. Memleket – qūqyq – azamat ara­syn­­da­ǧy, şaruaşylyq-mädeni keşendegı bai­­la­nys zaŋdylyǧy būzyl­ǧan­dyq­tan qazaq qoǧamy tarihi–tabiǧi damu mümkınşılıgınen ajyrap, äleumettık qatynas qym­-quat qai­şy­lyq­qa ūryndy. Būl oraida­ keruen tonau­men ainalysqan Botaqandy jaza­la­ǧany üşın Abylaiǧa qarsy Qarakesek ruynyŋ köte­rıl­ge­nınen hannyŋ qatygezdıgın, qany­pe­zer­lıgın ızdemeu kerek. Qaita XVIII ǧasyrdyŋ aiaq kezeŋın­degı qazaq qoǧamy būrynǧy saiasi tūtas­tyqty jatsynǧanyn, kımnıŋ bolsyn jeke dara bilık jürgızuın qabyldamaǧanyn ūqqan jön.

Eldıŋ taǧdyry, halyq bolaşaǧy qylyş üstın­de qyl­pyl­daǧan tūsta jūdyryqtai jūmylǧan küştı memlekettık bilık, täuelsızdık mūratyna şek­sız adal ärı harizmasy meilınşe ötkır bileu­şı kerek ekendıgı Keŋester Odaǧynyŋ ydy­rauy, Qazaqstan azattyǧynyŋ alǧaşqy jylda­ry taǧy däleldendı. 1995 jyly parlamenttık-pre­zi­dent­tık bilık türınen Prezidenttık bilıkke köşuımız jaŋa älemdegı jaŋa Qazaqstan memleketın qūruǧa serpın berdı. Būl Abylai armanynyŋ jüze­ge asqan sätı edı. Qazaqstan Respublikasy Prezi­dentı N.Ä. Nazarbaevtyŋ Qazaqstan halqyna biyl­ǧy joldauynda ülken maqtanyşpen aityl­ǧan­dai, «bız osylaişa az jylda abyroiy artqan aibyndy elge, quatty ūltqa ainaldyq». Aldy­myz­da atqarylar qyruar ıster bar. Barşamyzdy Aby­lai ruhy qoldai bersın!

Hankeldı Äbjanov,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory,
professor